علی‌اکبر دهخدا

علی‌اكبر دهخدا، میرزاعلی‌اكبرخان قزوینی یا علامه دهخدا، نویسنده، شاعر، پژوهشگر، لغت‌شناس و از آزادی‌خواهان دوران مشروطه، كه طی ۴۵ سال كوشش پی‌گیرانه توانست بزرگ‌ترین گنجینه‌ی لغت‌شناسی فارسی را با نام لغت‌نامه گرد آورد. او در مدرسه‌ی علوم سیاسی با دانش سیاسی آشنا شد و نوشته‌هایی را با عنوان چرند و پرند در روزنامه‌ی صوراسرافیل منتشر می‌كرد. پس از جنگ جهانی اول، كار سیاسی را كنار گذاشت و كار گردآوری لغت را آغاز كرد. با اوج گیری جنبش ملی كردن نفت از پشتیبانان دكتر مصدق شد و مقاله‌ها و گفتارهایی در پشتیبانی از دولت مصدق در روزنامه‌ها نوشت. امثال و حكم و تصحیح چند دیوان از شاعران بزرگ از دیگر آثار اوست.
● زندگی‌نامه
میرزاعلی‌اكبرخان قزوینی، فرزند خان‌بابا‌‌ قزوینی، در سال ۱۲۹۷ قمری در تهران به دنیا آمد. هنگامی كه ده‌ساله بود، پدر را از دست داد و زیر نظر مادر به فراگیری دانش پرداخت. در جوانی نزد شیخ‌غلام‌حسین بروجردی، استاد زبان عربی و علوم دینی و سپس شیخ‌هادی نجم‌آبادی آموزش دید و به مدرسه‌ی علوم سیاسی راه یافت. از آن‌جا كه دانش‌آموخته‌های آن مدرسه به كار در وزارت امور خارجه فراخوانده می‌شدند، او همراه معاون‌الدوله‌ی غفاری به بخارست رفت و دو سال در جایگاه دبیر سفارت ایران در بالكان به كار پرداخت و در این زمان توانست با زبان فرانسه و دانش جدید بیش از پیش آشنا شود.
بازگشت دهخدا به ایران با جنبش آزادی‌خواهی مردم ایران برای دست‌یابی به نظام مشروطه همراه بود. او با همراهی جهانگیرخان شیرازی روزنامه‌‌ای به نام صوراسرافیل را راه‌اندازی كرد و نوشته‌هایی با عنوان چرند و پرند را، كه نمونه‌های بی‌همتایی از طنز سیاسی است، در آن می‌نوشت. آن نوشته‌ها همراه با سرمقاله‌هایی كه می‌نوشت، در بیداری و هوشیاری مردم نقش چشم‌گیری داشت. اما با سركوبی جنبش مشروطه و بسته شدن مجلس شورای ملی به فرمان محمدعلی‌شاه، روزنامه‌ی صوراسرافیل بسته شد و دهخدا همراه بسیاری از آزادی‌خواهان از ایران تبعید شد. او نخست به فرانسه و سپس سوئیس رفت و در آن‌جا توانست سه شماره از صوراسرافیل را منتشر كند. سپس به تركیه رفت و روزنامه‌ای به نام سروش را تا ۱۵ شماره منتشر كرد.
هنگامی كه آزادی‌خواهان از گوشه و كنار ایران، به‌ویژه تبریز، اصفهان و گیلان، به سوی تهران به راه افتادند و سرانجام محمدعلی‌شاه را بركنار كردند، دهخدا از سوی مردم كرمان و تهران به نمایندگی مجلس شورای ملی برگزیده شد و با درخواست مردم و سران مشورطه از تركیه به ایران آمد و به مجلس رفت. اما پس از جنگ جهانی اول از كار سیاسی كناره گرفت و تا سال ۱۳۲۰ خورشیدی مدیر مدرسه‌ی علوم سیاسی بود.
دهخدا پس از بركنار شدن از مدیریت مدرسه‌ی علوم سیاسی، به كارهای پژوهشی خود افزود. اما با اوج گیری جنبش ملی كردن نفت از پشتیبانان دكتر مصدق شد و مقاله‌ها و گفتارهایی در پشتیبانی از دولت مصدق در روزنامه‌ها نوشت. آن نوشته‌ها و پشتیبانی‌ها باعث شد كه پس از كودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، فرمان قطع حقوق او را صادر شود و او را دو بار برای بازجویی به دادستانی ببرند. دهخدا در پی آن رفتارهای نادرست به سختی صدمه دید و بیماری آسم او بازگشت. سرانجام، دهخدا در هفتم اسفند ۱۳۳۴ خورشیدی در خانه‌ی خود درگذشت و در ابن‌بابویه(در ری) به خاك سپرده شد.
● سال شمار زندگی
▪ ۱۲۹۷ قمری: در تهران به دنیا آمد.
▪ ۱۳۰۷ قمری: فراگیری علوم دینی را در مدرسه‌ی شیخ غلام‌حسن بروجردی آغاز كرد.
▪ ۱۳۱۷ قمری: آموزش‌های خود را نزد حاج شیخ هادی نجم‌آبادی كامل كرد.
▪ ۱۳۲۰ قمری: دوره‌ی آموزشی مدرسه‌ی علوم سیاسی را به پایان رساند.
▪ ۱۳۲۱ قمری: كار رسمی خود را به عنوان منشی سفارت ایران در بالكان آغاز كرد.
▪ ۱۳۲۳ قمری: به ایران بازگشت.
▪ ۱۳۲۴ قمری: به كارهای اداری مربوط به راه‌سازی در خراسان گماشته شد.
▪ ۱۳۲۵ قمری: در روزنامه‌ی صوراسرافیل به كار طنزنویسی سیاسی پرداخت.
▪ ۱۳۲۶ قمری: دفتر روزنامه‌ی صوراسرافیل بسته شد و دهخدا به اروپا رفت.
▪ ۱۳۲۷ قمری: چند شماره از روزنامه‌ی صوراسرافیل را در پاریس منتشر كرد.
▪ ۱۳۲۷ قمری: چند شماره از هفته‌نامه‌ی سروش را در تركیه منتشر كرد.
▪ ۱۳۲۸ قمری: به نمایندگی مجلس شورای ملی برگزیده شد.
▪ ۱۳۳۴ قمری: در جریان جنگ جهانی اول، به میان ایل بختیاری رفت و لغت‌نامه را پی‌ریزی كرد.
▪ ۱۳۳۲ خورشیدی: در دولت ملی دكتر محمد مصدق به عنوان ریاست شواری سلطنت برگزیده شد.
▪ ۱۳۳۲ خورشیدی: پس از كودتای ۲۸ مرداد به دادستانی حكومت نظامی فراخوانده شد.
▪ ۱۳۳۴ خورشیدی: روز دوشنبه هفتم اسفندماه،هنگام غروب خورشید، چشم از جهان فروبست.
● در راه آزادی
مبارزه‌های سیاسی دهخدا، كه بیش‌تر با زبان قلم بود، با بازگشت او به ایران و بنیان‌گذاری روزنامه‌ی صوراسرافیل به كوشش میرزاجهانگیرخان شیرازی، آغاز شد. او به‌خوبی دریافته بود كه خودكامگان از آگاه شدن مردم از حقیقت بسیار بیم دارند و تنها راه جلوگیری از به دام افتادن مردم در چاه دسیسه‌های آن‌ها، افزایش آگاهی مردم است. او در این راه هم به نگارش مقاله‌های جدی روی آورد و هم از اثرگذاری شگفت مقاله‌های طنزگونه به خوبی بهره گرفت. نوشته‌هایی كه او با نام چرند و پرند در صوراسرافیل چاپ می‌كرد، از نمونه‌های برجسته‌ی طنز سیاسی به شمار می‌آید. ابوالقاسم حالت، كه خود از طنزپردازان نامی ایران است، درباره‌ی اثرگذاری طنزهای دهخدا چنین گفته است" طنز دهخدا، نمك صوراسرافیل بود. بدون مقاله‌های او، این هفته نامه مانند شیپوری بی‌صدا یا صبحی بی‌جان به نظر می‌آمد."
دهخدا در دوره‌ای كه در صوراسرافیل می‌نوشت، یك‌بار مورد تكفیر قرار گرفت و چند بار هم تهدید شد. اما با وجودی كه آدمی هنگام ترس كم‌تر حوصله‌ی شوخی كردن پیدا می‌كند، به نظر می‌رسد آن تهدیدها به شوخ‌طبعی دهخدا افزود كه پس از شرح مطلب می‌نویسد:" من از این تهدید ترسیدم و یك سره به اتاق رفتم و در اتاق را پیش كردم، برای این كه لازم بود پیش كنم، برای این كه مرا با ششلول و تفنگ تهدید كرده بودند. برای این كه ننه‌ی من از بچگی همیشه من را از تفنگ و ششلول می‌ترساند. برای این كه وقتی من تفنگ فتیله‌ای خالی یادگار جد مرحومم را دست می‌گرفتم، ننم می‌گفت: ننه، از من به تو امانت، هیچ وقت به تفنگ دست نزن. می‌گفتم: ننه، آخر تفنگ خالی است. می‌گفت: ننه، شیطان پرش می‌كند!"
دهخدا درمان نابسامانی‌ها ایران را در پایه‌گرفتن حكومت قانون و برچیده شدن بساط خودسری و خودكامگی می‌دانست و هر اندازه كه مخالفت محمدعلی شاه با آزادی‌خواهان دوران مشروطه شدن بیش‌تر می‌یافت، زبان طنز خود را در طعنه‌زنی بر حكومت تندتر و تیزتر می‌كرد. اما فرمان لیاخوف و غرش توپ‌هایی كه بر سر مجلس و نمایندگان مردم باریدن گرفت، طنین طنز دهخدا را نیز خاموش كرد. میرزاجهانگیرخان شیرازی را در باغ شاه به دار آویختند و دهخدا به ناچار به سوی اروپا روان شد. او در سوئیس پس از آن كه در خواب با میرزا جهان‌گیرخان شیرازی دیدار كرد و او به دهخدا گفت كه" چرا نگفتی آن جوان افتاد"، شعر بسیار شناخته شده‌ی خود، یادآر ز شمع مرده یادآر، را سرود كه می‌توان آن را پاس‌داشتی برای همه‌ی جان‌نساران راه آزادی دانست:
ای مونس یوسف اندر این بند
تعبیر، عیان چو شد تو را خواب
دل پر ز شعف، لب از شكر خند
محسود عدو، به كام اصحاب
رفتی بر بار و خویش و پیوند
آزادتر از نسیم و مهتاب
زان كو، همه شام با تو یك چند
در آرزوی وصال احباب
اختر به سحر شمرده یادآردهخدا پس از جنگ جهانی اول و روی كار آمدن رضاخان از كار سیاسی كناره گرفت و به كار گردآوری لغت روی‌آورد. اما با اوج گرفتن جنبش ملی كردن نفت و آغاز نخست وزیری دكتر محمد مصدق باردیگر به گفتمان سیاسی روی آورد و در گفت و گویی كه رادیو ایران به او انجام داد، مصدق را نابغه‌ی شرق خواند. او مقاله‌هایی در دفاع از دولت مصدق در روزنامه‌ها منتشر كرد و مردم را به پشتیبانی از دولت مصدق فراخواند. آتش پر فروغ و گرمی‌بخش وطن‌پرستی دهخدا باردیگر چنان افروخته شده بود كه برای پشتیبانی از دولت مصدق به سرودن شعر حماسی ;گیرید همه از دل و جان راه مصدق"، نیز روی آورد:
ای مردم آزاده كجایید كجایید
آزادگی افسرد بیایید بیایید
در قصه و تاریخ چو آزاده بخوانید
مقصود از آزاده شمایید شمایید
بی‌شبه شما روشنی چشم جهانید
در چشمه‌ی خورشید شما نور و ضیایید
با چاره‌گری و خرد خویش به هر درد
بر مشرق رنجور دوایید دوایید
بسیار مفاخر پدرانتان و شما راست
كوشید كه یك لخت بر آن‌ها بفزایید
بنمود مصدقتان آن نعمت و قدرت
كاندر كفتان هست از آن سر مگرایید
گیرید همه از دل و جان راه مصدق
زین ره درآیید اگر مرد خدایید
همین پشتیبانی‌ها از دولت مصدق و یاران نزدیك او چون دكتر فاطمی باعث شد حقوقی را كه مجلس برای همه‌ی عمر او تصویب كرده بود، قطع كنند. خود او در این باره گفته است:" نان بخور و نمیری كه مجلس‌های قبل برای تا آخر عمر من و بازماندگان من تعیین كرده بودند، حالا به گناه آن كه گفته‌ام كه او در دو جمعیت بین‌المللی(شورای امنیت و دادگاه بین‌المللی لاهه) حقانیت ما را در امر نفت به اثبات رسانید، یعنی دكتر محمد مصدق، در خور حبس و تبعبد نیست، بریدند. عیب ندارد از گرسنگی مردن من، تاج افتخار دیگری است كه به من داده‌ می‌شود."
● دستاوردهای علمی
لغت‌نامه‌ی دهخدا بزرگ‌ترین دستاورد علمی علامه دهخدا است. او طی ۴۵ سال كوشش پی‌گیر توانست بیش از ۳ میلیون برگه از نوشته‌های استادان ادب فارسی و عربی، لغت‌نامه‌های چاپ و خطی، كتاب‌های تاریخ و جغرافیا، پزشكی، اخترشناسی، ریاضی، فلسفه، فقه و بسیاری دیگر فراهم آورد. هم‌چنین طی این كوشش پی‌گیر برای فراهم كردن لغت‌نامه، به تصحیح برخی از كتاب‌هایی كه از آن‌ها بهره می‌برد نیز روی آورد كه برخی از آن‌ها به چاپ رسده و برخی هنوز چاپ نشده است.
با این همه، لغت‌نامه مهم‌ترین دستاورد علمی دهخدا به شمار می‌آید. دهخدا هنگامی كه در جریان جنگ جهانی اول در یكی از روستاهای چهارمحال و بختیاری به سر می‌برد، به فكر نگارش چنین اثری افتاد. او در آن گوشه‌ی تنهایی در پی كتاب بود تا مونس تنهایی‌اش باشد و در آن‌جا تنها به لاروس كوچك دست یافت. به‌ناچار كار پژوهشی خود را با همان لاروس كوچك آغاز كرد و برابرهای فارسی بسیاری از آن واژه‌های فرانسوی را پیدا كرد و نوشت. پس از بازگشت از چهارمحال و بختیاری به سال ۱۲۹۷ خورشیدی جست و جو برای گردآوری لغت را آغاز كرد.
● فهرست آثار
۱) امثال و حكم
گنجینه‌ای از مثل‌ها و سخنان حكمت‌آمیز است كه دهخدا آن‌ها را طی جست و جو برای لغت گردآورد و به پیشنهاد اعتمادالدوله قراگوزلو، وزیر معارف، در چهار جلد طی سال‌های ۱۳۱۱-۱۳۰۸ خورشیدی به چاپ رسید و مورد توجه فرهنگ‌دوستان قرار گرفت.
۲) ترجمه‌ی عظمت و انحطاط رومیان
این اثر نوشته‌ی مونتسكیو است و دهخدا در جوانی آن را ترجمه كرد. این اثر هنوز به چاپ نرسیده است.
۳) ترجمه‌ی روح‌القوانین
این اثر نوشته‌ی مونتسكیو است و دهخدا در جوانی آن را ترجمه كرد. این اثر هنوز به چاپ نرسیده است.
۴) فرهنگ فرانسه به فارسی
گنجینه‌ای از واژه‌های علمی، ادبی، تاریخی، جغرافیایی و پزشكی زبان فرانسه با برابرهای فارسی كه دهخدا از آغاز جوانی تا روزهای پایانی عمر به گردآوری آن‌ها پرداخت. با این همه، هنوز به چاپ نرسیده است.
۵) ابوریحان بیرونی
زندگی‌نامه‌‌ای كه در جریان جشن هزاره‌ی ابوریحان به جای ۵ شماره‌ از مجله‌ی آموزش و پرورش از انتشارات اداره‌ی كل نگارش وزارت فرهنگ در مهرماه ۱۳۲۴ منتشر شد و سپس به همان صورت در لغت‌نامه نیز چاپ شد.
۶) تعلیقات بر دیوان ناصرخسرو
دیوان قصیده‌ها و قطعه‌های ناصرخسرو به پیوست روشنایی‌نامه و سعادت‌نامه، با تصحیح سیدنصرالله تقوی، تعلیقات مجتبی مینوی، مقدمه‌ی سیدحسن تقی‌زاده و یاداشت‌ها‌ی دهخدا در تصحیح شعرها و برخی نكته‌ها و مقدمه‌ای از ایشان در سال‌های ۱۳۰۷-۱۳۰۴ به چاپ رسید.
۷) تصحیح دیوان سیدحسن غزنوی
دیوان سیدحسن غزنوی، با لقب اشرف، به كوشش مدرس رضوی در سال ۱۳۲۸ به چاپ رسید. سپس یاداشت‌های دهخدا و استاد فروزانفر پیرامون تصحیح آن اثر در پایان آن كتاب جای داده شد.
۸) تصحیح دیوان حافظ
دهخدا دیوان چاپ خلخالی(۱۳۶۰ خورشیدی) و دیوان علامه قزوینی(۱۳۲۰ خورشیدی) را پس از انتشار تصحیح كرد كه یاداشت‌های ایشان در مجله‌ی دانش سال دوم شماره‌ی هشتم به كوشش محمد معین به چاپ رسیده است.
۹) تصحیح دیوان منوچهری
یاداشت‌ها دهخدا در این باره هنوز به چاپ نرسیده است.
۱۰) تصحیح دیوان فرخی
یاداشت‌ها دهخدا در این باره هنوز به چاپ نرسیده است.
۱۱) تصحیح دیوان مسعود سعد
یاداشت‌ها دهخدا در این باره هنوز به چاپ نرسیده است.
۱۲) تصحیح دیوان سوزنی
یاداشت‌ها دهخدا در این باره هنوز به چاپ نرسیده است.
۱۳) تصحیح لفت فرس اسدی
بخشی از یاداشت‌ها در مجله‌ی یغما و برخی در مجله‌ی دانش به چاپ رسیده است.
۱۴) تصحیح صحاح‌ الفرس
یاداشت‌های دهخدا را عبدالعلی طاعتی، كه تصحیح این اثر را به عنوان پایان‌نامه‌ی خود برگزیده بودند، در كتاب خود آورده‌اند.
۱۵) تصحیح دیوان ابن‌یمین
این اثر به چاپ رسیده است.
۱۶) تصحیح یوسف و زلیخا
یاداشت‌ها دهخدا در این باره هنوز به چاپ نرسیده است.
۱۷) مجموعه مقاله‌ها
مقاله‌های سیاسی با نام چرند و پرند و سرمقاله‌های صوراسرافیل و روزنامه‌ی سروش و چند مقاله در روزنامه‌های آفتاب، مجلس، پیكار، ایران و شوری از دهخدا چاپ شده است. مجموعه‌ی چرند و پرند به كوشش سعید نفیسی در شاهكارهای نثر فارسی معاصر در سال ۱۳۳۰ به چاپ رسیده است.
۱۸) پندها و كلمات قصار
گنجینه‌ای از جمله‌های كوتاه از مفاهیم فلسفی و اخلاقی كه به چاپ نرسیده است.
۱۹) دیوان دهخدا
گنجینه‌ای از شعرهایی به سبك كهن و نو با موضوع‌های جدی و فكاهی كه قطعه‌ی یادآر ز شمع مرده یاد آر، مشهورترین آن‌هاست.
۲۰) لغت‌نامه
شناخته‌ شده‌ترین اثر دهخدا كه در ۱۵ جلد به چاپ رسیده است.

منبع : جزیره دانش