قصه های آن سال ها از این ولایت

● علی اشرف درویشیان، نویسنده
علی اشرف درویشیان سوم شهریور ۱۳۲۰ در كرمانشاه متولد شد. پس از پایان تحصیل در دانشسرا، به تدریس در مدارس روستاهای گیلان غرب و شاه آباد پرداخت كه فضای خاص این مناطق و فقر آنها دستمایه داستان های درویشیان شد.درویشیان در رشته ادبیات در تهران به تحصیل پرداخت. برخی از آثار او مانند «سال های ابری» و داستان كودكان «قصه های آن سال ها» بارها تجدید چاپ شده است. درویشیان فرهنگ افسانه های مردم ایران را در دست چاپ دارد كه ۱۰ جلد از آن منتشر شده و آرزوهای كاغذی از دیگر مجموعه های اوست كه انتشار آن را نشر چشمه بر عهده دارد. از دیگر آثار او می توان به «از این ولایت»، «آبشوران»، «فصل نان» و «همراه آهنگ های بابام» اشاره كرد كه بارها تجدید چاپ شده اند. همچنین مجموعه «كتاب كودكان و نوجوانان» از دیگر آثاری است كه توسط درویشیان گردآوری شده است.
•تعریف شما از ادبیات كودك چیست؟ پیشینه ادبیات كودك در ایران به چه سال هایی می رسد؟
ادبیات كودكان آن نوع نوشته هایی است كه به رشد و شكوفایی و بالندگی كودك كمك كند، او را برای رویارویی با مشكلات دوران بزرگسالی آماده سازد، علایق او و توجه او را به زیبایی های زندگی جلب كند، به حس كنجكاوی اش پاسخ دهد، جنبه تفریحی داشته باشد، دارای پیامی انسانی و صلح طلبانه باشد، بتواند با كودك ارتباط برقرار كند و به نیازهای او پاسخ دهد. در ضمن تربیت تخیل و خلاقیت او واقعیت های ملموس و روزمره زندگی و مشكلات فراروی او را فراموش نكند و در عین حال ایدئولوژیك نباشد.
خیلی دوست دارم با صدای بلند بگویم: «بزرگ ترین كمكی كه به كودكان می كنیم این است كه بگذاریم كودك باشند و به بازیگوشی های خود بپردازند.» اما در جامعه ای كه همه چیز حتی درس خواندن طبقاتی است چنین فریادی به جایی خواهد رسید؟ آیا به گوش آن پدر و مادری كه برای امرار معاش كودك خود را برای گدایی اجاره می دهند و در خیابان رها می سازند خواهد رسید؟ و اگر برسد به این فریاد توجهی خواهند كرد؟ درحالی كه مسئله مهم آنها تلاش برای امرار معاش و رهایی از گرسنگی است، مسئله مرگ و زندگی است، آیا به گوش امثال هیتلر و صدام خواهد رسید كه كودكان را به كوره های آدم سوزی و گورهای دسته جمعی می فرستند؟
دلم می خواهد ادبیات كودكان دنبال بازی های او، شادی های او و دنبال دنیای زیبای تخیل آمیز او باشد؛ اما در چه جهانی؟ در جهانی كه اینك ما در آن زندگی می كنیم البته من همچنان با صمد بهرنگی هم عقیده ام.
ادبیاتی كه دنیای غیرواقعی و تصنعی و آلوده به دروغ و ریا را از دور به كودك نشان می دهد، او را از واقعیت های زندگی دور می كند و چنین كودكی را در چاه مشكلات جلوی پایش سرنگون می سازد. این درست است كه از بچه ها گربه های ملوسی بسازیم كه فقط باید نوازش شان كرد؟ وقتی كه از تلویزیون كودكان زلزله زده بم نشان داده می شوند؛ وقتی كه حادثه سونامی و كودكان گرسنه و بیمار و خشكیده آفریقایی نشان داده می شوند آیا باید جلو چشمان بچه ها را گرفت كه نگاه نكنند؟ چرا صبح ها بچه هایمان را برای خرید نان نمی فرستیم تا كار كردن كارگران در كنار تنور داغ نانوایی را ببینند؟ ایجاد یك امنیت مصنوعی و دروغین برای كودكان، حاصلی جز یك شخصیت متزلزل برای آنها ندارد. باید به كودك بیاموزیم كه چگونه به جهان پیرامونش نگاه كند. باید به او بیاموزیم كه چیزی برای دل بستن و امیدواری داشته باشد تا در جوانی و بزرگسالی به بی آرمانی دچار نشود. باید او را به حقوقش آگاه كنیم، ادبیات كودك جای ریاكاران، حسابگران، محافظه كاران نان به نرخ روز خور و بساز و بفروشان ادبی و منادیان ایدئولوژی نیست.
•در ایران در چه سال هایی به طور جدی «ادبیات كودك» به عنوان مقوله ای مشخص در ادبیات ما شكل گرفت؟ با چه كسانی شروع شد؟
توجه جدی به «ادبیات كودك» برمی گردد به جدی گرفتن ماهیت و شخصیت كودك در یك جامعه و توجه به موجودیت كودك، یعنی ضرورت شناخت و آگاهی نسبت به كودك احساس بشود و این توجه نظر فیلسوفان و مردم را در آن جامعه جلب كند. اگر ادبیات كودكان در غرب جدی گرفته می شود و آثاری كه در این مورد خلق شده، در جهان سرآمد است به خاطر وجود فیلسوفان بزرگی چون روسو و ژان پیاژه و تلاش انسان های مبارز است. پیدایش روانشناسی كودك كه از تلاش های همان جوامع است سبب شده كه نسبت به زیر و بم های روان كودك به پژوهش دست بزنند و موقعیت و وضعیت او را مورد توجه قرار دهند. آیا در ایران چنین تلاش هایی شده است؟ از چه هنگام كودك در جامعه ما دارای شخصیت مستقل شده است؟ ادبیات كودك ما برمی گردد به چنین دوره ای. یكی از شخصیت هایی كه به مساعد بودن تقریبی و نسبی چنین شرایطی پی برد، زنده یاد جبار باغچه بان بود. او متولد ۱۲۶۴ و درگذشته به سال ۱۳۴۵ خورشیدی است. او پایه گذار كودكستان در ایران و از نخستین نویسندگان جدی و آگاه ادبیات كودكان است. پس از او نویسندگان دیگری هم در این زمینه وارد شدند و برخی هم از روی تفنن گاه در نوشته هایشان نظری به سوی كودكان داشتند؛ اما كسی كه به طور عملی و نظری و جدی به ادبیات كودكان جان و رونقی فراگیر داد، صمد بهرنگی متولد ۱۳۱۸ و غرق شده در ارس در شهریور ۱۳۴۷ است. او فقط ۲۹ سال زندگی كرد و در این مدت كوتاه چنان تاثیری بر ادبیات كودكان گذاشت كه در تاریخ ادبی ایران بی سابقه است. تیراژ كتاب های او از ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۸ به پانصد هزار رسید. پس از آن سال تا این اواخر كتاب هایش اجازه نشر نداشتند و هنگامی كه مجوز نشر گرفتند (سی ودوسال پس از مرگ او) بیش از ده ناشر كتاب های او را با تیراژ های زیاد منتشر كردند و این كار هنوز ادامه دارد. پس از صمد بهرنگی نوشته های زنده یاد احمد شاملو برای كودكان مورد استقبال قرار گرفت و نیز از نوشته های صمیمانه مهدخت كشكولی برای كودكان باید نام ببرم.
صمد بهرنگی، آغازگر دوره تازه ای در ادبیات كودكان و نوجوانان بود. سازنده و آفریننده بود. او به ادبیات كودك استقلال، رسمیت و هویت بخشید. نوشتن برای كودك در نظر او یك هدف اجتماعی بود. پیش از صمد بهرنگی، ادبیات كودكان و نوجوانان ایران، دارای پشتوانه نظری نبود؛ اما او این بنیاد نظری را بنا نهاد و معیارهای تازه ای برای این نوع ادبی فراهم كرد. این نظریات و معیارهای او وضعیت ادبیات كودكان و نوجوانان را از بیخ وبن دگرگون كرد. این دگرگونی باعث رشد ادبیات كودك شد.
•آیا ادبیات كودكان و نوجوانان بر محور تربیتی - آموزشی استوار بود یا تحت تاثیر جریان های دیگر قرار داشت؟
این توجه به ادبیات كودك البته بر محور تربیتی- آموزشی قرار داشت. جبار باغچه بان همان طور كه گفتم، پایه گذار كودكستان در ایران است. داستان های او آموزشی و دارای پیام است.
چه در كتاب: «من هم در دنیا آرزو دارم» و چه در: «بابا برفی»؛ اما صمد بهرنگی آموزگار روستاهای دورافتاده آذربایجان بود و با كودكان زحمتكش روستاها كه اغلب از خانواده های بی چیز و فرودست بودند سروكار داشت. شما در جهان نویسنده، شاعر و پژوهشگری را پیدا نمی كنید كه دیدگاه فلسفی و تجربیات زندگی خودش را در آثارش بیان نكند. اگر نویسنده ای بگوید كه من بی طرفم، كاملاً دروغ می گوید. آیا هانس كریستین آندرسن در داستان «دخترك كبریت فروش» و «لباس نو برای امپراتور» جهان بینی و فلسفه خود را ارائه نمی دهد؟ او واقعاً در آثارش بی طرف است؟ نویسنده ای كه در آموزشگاه های غیرانتفاعی شمال تهران تدریس می كند با نویسنده ای كه در خیابان خیام و جنوب شهر تدریس می كند، نسبت به بچه ها یك جور برداشت دارند؟ آیا بچه های این دو ناحیه یك جور زندگی می كنند؟صمد بهرنگی به واقعیت های اجتماعی در داستان هایش توجه داشت و آثار او مورد توجه كودكان و نوجوانان و حتی بزرگسالان قرار گرفت. با انتشار آثار او حتی كودكان و نوجوانان مرفه با زندگی روستانشینان آشنا شدند، از دردها و مشكلات آنها با خبر شدند و بسیاری از آنها با خواندن كتاب های بهرنگی برای نابودی آن سیستم ستمگرانه، دست به مبارزه زدند.
•در دهه چهل كه ادبیات كودك به طور رسمی وجود داشت و نویسندگان كودك در این سال ها فعالانه برای كودك و نوجوان قلم می زدند تحت تاثیر چه جریان هایی بودند؟
جهت گیری هنرمند امری اجتناب ناپذیر است. هیچ هنرمند پیشروی دور از سیاست نیست. در اینجا منظور از سیاست، شناخت و آگاهی و حساسیت نسبت به مسائل پیرامون هنرمند است وگرنه ادبیات و هنر در برابر سیاست زدگی می ایستد.
جریانی كه صمد بهرنگی را به نوشتن واداشت هیچ چیزی جز توجهش و حساسیت اش به كودكان محروم روستانشین نبود و البته با مطالعات گسترده ای كه داشت همه زمینه های آغاز به كارش را فراهم كرده بود. از سوی دیگر او نیز چون هر نویسنده، شاعر و هنرمند مسئول و متعهدی علاوه بر ارائه آثارش در این اندیشه بود كه با چه وسیله ای عملاً می تواند یك رژیم دیكتاتوری سراپا مسلح را كه پشتیبان بزرگی چون آمریكا داشت و عامل اصلی فقر و بدبختی مردم بود، از پای درآورد. رژیمی كه روشنفكران و اندیشمندان را به زندان می انداخت، شكنجه می كرد و به جوخه های اعدام می سپرد. در برابر چنین رژیمی كه غلامان و چاكران و كاسه لیسان دوروبرش را پر كرده بودند، بسیاری از نویسندگانی كه برج عاج نشین نبودند و خود را همسو با خواسته های مردم می دیدند، دست به مبارزه زدند. تصاویر این مبارزه ها را ما در آثار داستانی و پژوهشی اواخر دهه چهل می بینیم. از جمله در آثار صمد بهرنگی، بهروز دهقانی، سعید سلطانپور، علیرضا نابدل، حمید مومنی و غلامحسین ساعدی. در طیف نویسندگان دهه چهل كم نیستند كسانی كه در هر دو عرصه سیاست و ادبیات فعالیت داشته اند. ادبیات متعهد دهه چهل و پنجاه، عرصه ادبی جنبش سیاسی بود و مشخصه های آن جنبش (چه چریكی و چه غیر آن) را در شكل ادبی خود داشت. سمبل و نماد، استعاره و كنایه، بیش از آنكه عناصری ادبی باشند، جان پناه و محمل و مركز «فعالیت» اندیشه ها و سخنان ممنوع بودند. به كار بردن نام های مستعار به وسیله نویسندگانی كه كارهای سیاسی نیز می كردند، رواج داشت و در این میان بیشترین نام مستعار از آن صمد بهرنگی بود.
•آثار صمد بهرنگی را چگونه ارزیابی می كنید؟ آیا صمد كودك را ابزاری برای مبارزه یا اعمال «كینه طبقاتی» می دیده است؟ شما سیاست زدگی را در چنین آثاری مشاهده می كنید؟ ویژگی های زیبایی شناسی ادبی آثار در كدام نوشته او بیشتر دیده می شود؟
من صمد بهرنگی را آغازگر دوره تازه ای در ادبیات كودك و نوجوان می دانم كه پیش از او و حتی پس از او چنین چهره صمیمی، پرشور، پرتلاش و متعهدی سراغ ندارم. در سراسر تاریخ ادبیات كودكان ما كسی را نمی شناسیم كه داستان هایش و قهرمانان داستان هایش به چنان معروفیتی دست پیدا كرده باشند. اگر صمد بهرنگی نبود، امروز این همه توجه به ادبیات كودك وجود نداشت. امروزه در مورد موسیقی كودكان، كاری انجام نشده زیرا- گذشته از موانع دیگر- در زمینه موسیقی شخصیتی چون صمد بهرنگی پیدا نشده است. البته آثار او می تواند مورد نقد و بررسی قرار گیرد؛ اما فراموش نكنیم كه او بنیانگذار است. او با نوشته هایش ناگهان توجه یك ملت باسابقه درخشان ادبی و هنری را به سوی قشر فراموش شده ای جلب كرد. اگر می بینیم كه ادبیات كودك امروز رونق دارد، در اثر پیدایش صمد بهرنگی در زمینه ادبیات كودك و نوجوان است. برخی می خواهند به اسم ایدئولوژی زدایی از ادبیات كودك جایی برای ایدئولوژی و اندیشه عقب مانده خودشان باز كنند. اینها می گویند تو ننویس تا من كه به وضعیت موجود گردن نهاده ام بنویسم. به هر حال خیلی ها، نوشته یا اثری را كه با تفكرشان سازگاری نداشته باشد، سیاسی می خوانند تا از میدان بیرونش كنند.
خلاصه بگویم، ماهی سیاه كوچولو، شناخته شده ترین اثر ادبی برای نوجوانان در سراسر جهان است. امتیازی كه تا به حال هیچ اثر ایرانی به پای آن نرسیده است. ویژگی های زیبایی شناسی در ماهی سیاه كوچولو، پیرزن و جوجه طلایی اش و پسرك لبوفروش، بیش از سایر آثارش پیدا است.
•پس از انقلاب به ویژه دهه هفتاد، ادبیات كودك در ایران با نام چه كسانی دسته بندی می شود.
می توانم از آثار احمد شاملو برای كودكان و نوجوانان و نیز از مهدخت كشكولی، ویولت رازق پناه، پرویز دوایی، بهرام خائفی، شهرام شفیعی و محمدرضا شمس نام ببرم.
•«هری پاتر» را خوانده اید؟ امروز كودك و نوجوان ایرانی چه ذائقه ای دارد؟ پرفروش ترین های بازار كتاب كودكان می تواند محك مناسبی برای تشخیص باشد؟
كتاب های خانم جی. كی. رولینگ را خوانده ام. این یك اثر ابتكاری و خلاقانه است. وقتی اندیشه آزاد باشد، می تواند راه های جدیدی را كشف كند و دست به خلاقیت بزند. این شگفت آور است كه چهارهزار نوجوان در مكانی جمع بشوند تا خانم رولینگ چند صفحه از كتابش را برای آنها بخواند. این است راه جهانی شدن ادبیات یك جامعه.
باید دید كه یك كتاب در چه شرایطی پرفروش می شود. اگر امكان تبلیغ، نقد، بررسی و معرفی برای همه كتاب ها یكسان باشد و نویسنده هم حرف تازه ای برای گفتن داشته باشد، البته می توان گفت كه تیراژ بالا محك مناسبی برای تشخیص یك اثر است.
•نهضت ترجمه آثار ادبی كودك و نوجوان، آسیب یا درمان؟ آیا ترجمه آثار كودكان و نوجوانان توانسته است روح صلح دوستی، نگاه انتقادی، دغدغه دموكراسی و لذت از آزادی را در روح كودك و نوجوان ایرانی بیدار كند؟
ترجمه آثار خارجی همیشه كمك بزرگی به ادبیات داستانی ما كرده است. این كمك البته در زمینه ادبیات كودك هم موثر بوده است و اكنون طبق آماری كه داده اند هفتاد درصد تولید ادبیات كودك ترجمه آثار خارجی است. سی درصد به تالیف نویسندگان ایرانی اختصاص دارد، هنگامی كه نویسندگان كودك و نوجوان به راحتی نمی توانند زندگی و خواسته های كودكان ایرانی را به تصویر بكشند و برای آنها بنویسند، هنگامی كه تصویرگری كتاب كودك جز در برخی موارد استثنایی از كیفیت بالایی برخوردار نیست، ناچار كتاب های خارجی جای آنها را می گیرد. در این سال ها آثار بسیاری از نویسندگان سراسر جهان به فارسی ترجمه شده است. اینها البته در صورتی كه با نثری ساده و روان و بدون اشكال از نظر نگارش ترجمه بشوند به هیچ كس آسیبی نمی رساند و از لحاظ این كه نویسندگان نوپای ادبیات كودك می توانند چیزهایی از این ترجمه ها بیاموزند مفید هم خواهد بود؛ از سوی دیگر خواندن و دیدن این كتاب ها، سطح توقع خوانندگان ایرانی را بالا می برد و هر اثر پرتی به سادگی مورد قبول آنها قرار نمی گیرد.
اینك در كشور ما اسامی نویسندگان خارجی كه برای كودكان و نوجوانان می نویسند اسامی ناآشنایی نیستند. خوانندگان ما امروز این اسامی را خیلی خوب می شناسند:
هانس كریستین آندرسن، لافونتن، برادران گریم، رولد دال (غول زیبای من)، ولادیمیر سوته یف (قصه ها و تصویرها)، میكاییل انده (داستان بی پایان)، آسترید لیندگرن (پی پی جوراب بلند)، ژ- كریستان (پیروزی بر شب)، یاشار كمال (سلطان فیل ها)، اریش ازر (قصه های من و بابام)، ولادیمیر بوگو مولوف (كودكی ایوان)، دومینیك هاله وی (ستاره و كودك)، مامین سیبریاك (كلاغ سیاهه) و جی.كی.رولینگ (هری پاتر).
كتاب هایی كه نام بردم مخصوصاً در ایجاد روح صلح طلبی، مردم سالاری، آزادیخواهی و عدالت پروری در كودكان و نوجوانان موثرند.

كبوتر ارشدی

منبع : روزنامه شرق