بیدی که با این بادها نمی‌لرزد

دست مریزاد! عجب کاری! آقای اسمیت عزیز: از کارتان بسیار خوشم آمد و خواندن آن مرا از نگرانی عظیمی درآورد. این کاری بود که همه انتظار زیادی از آن داشتند، هم خودتان هم دوستانتان و هم مردم. چندان که من سخت نگران آن بودم... خواندن این کتاب دقت بسیار می‌طلبد و مردم چندان اهل دقت نیستند. بنابراین هنوز شک دارم تا مدتی بتواند کتابی باب طبع همگان شود. اما کتابی است برخوردار از عمق، استحکام و باریک‌بینی و آنچنان با داده‌های جذاب و غریب تصویر شده که دست‌کم باید توجه همگان را جلب کند.» سال ۱۷۷۶ است و این دیویدهیوم است که به اَدَم‌اسمیت برای انتشار «تحقیق در ماهیت و علل ثروت ملل» تبریک می‌گوید. گرچه بیماری معده هیوم را بسیار تحلیل برده بود- چنان‌که چند ماهی بعد از این نامه درگذشت- اما چنان تیزبین بود که یکی از آخرین پیش‌بینی‌هایش هم رنگ واقعیت به خود بگیرد. در واقع از زمان خود اسمیت که کسی مانند ویلیام پیت (۱۸۰۶-۱۷۵۹) نخست‌وزیر و نماینده پارلمان انگلستان یا لرد نورث (۱۷۹۲- ۱۷۳۲/ نخست‌وزیر و رئیس خزانه‌داری انگلستان) ایده‌های او را پیش گرفتن سیاست تجارت آزاد به کار بستند تا زمانیه ما که کسی مانند کیث جوزف (وزیر صنایع کابینه تاجر) ثروت ملل را در فهرست خواندنی‌ها به تمام کارمندان عالی‌‌رتبه‌اش توصیه می‌کند، این اقتصاددان اسکاتلندی مورد توجه بوده است.
اَدَم اسمیت بیشتر از آنکه مورد تایید یا مخالفت قرار گیرد، مایه الهام بوده است. جناح راست جهانی بی‌شک او را نخستین کاشف سازوکار اقتصاد آزاد می‌دانند. در جناح چپ مارکس در صدر قرار دارد که بر تاثیر اقتصاددانان سیاسی اسکاتلندی اعتراف دارد. نمی‌دانم اکنون که اقتصاد آزاد جهانی در معرض بحران جدی قرار دارد خواندن کتابی جمع و جور درباره اَدَم اسمیت- پدر اقتصاد آزاد- چه معنایی خواهد داشت. اما کتاب رافائل درباره اسمیت و با ترجمه عبداللـه کوثری (طرح نور چاپ دوم ۱۳۸۷) می‌تواند نشان دهد چه تیزبینی‌ها در کار بود تا کتاب‌های «ثروت ملل» یا «نظریه احساسات اخلاقی» نوشته شوند و تا روزگار ماندگار. نکته مهم کتاب رافائل، «اَدَم اسمیت»، ارائه گزارش از نظریه اجتماعی و اخلاقی اَدَم اسمیت است. به‌خصوص نحوه نگرش تاریخی او تاکید می‌شود. شاید از همین جهت است که از نظر نویسنده، کتاب «نظریه احساسات اخلاقی» که حاصل تاملات اسمیت در نظریه اخلاق است‌ در جایی مهم‌تر از «ثروت ملل» می‌نشیند.
اسمیت در زندگی فکری‌اش مسیرهای متعددی را پیمود. او در دانشگاه گلاسکو بیشتر به ریاضیات و فلسفه طبیعی (فیزیک) علاقه‌مند بود و حتی رساله‌ای هم درباره تاریخ اخترشناسی نوشت.
گرچه همان زمان تحت تاثیر فرانسیس‌ها چسن به تامل و مطالعه درباره اخلاقیات، فلسفه قانون و اقتصاد روی آورد. مدتی بعد وقتی از اکسفورد به خانه مادری بازگشت برای تحصیل درآمد سخنرانی‌هایی درباره فن بلاغت و معانی و بیان کرد و اولین جایی که در دانشگاه گلاسکو برایش این خالی شد، کرسی منطق بود.
البته کمی بعد شانس آورد و توانست فلسفه اخلاق هم درس بدهد (ص ۱۹) او در این درس،‌ درباره الهیات طبیعی، اخلاق و فلسفه قانون سخن می‌گفت. بخش دوم، عملا پایه‌ای شد برای کتاب مهم او یعنی «نظریه احساسات اخلاقی» و در بخش سوم به دو موضوع «عدالت» و «مصلحت» پرداخت. که این مفهوم آخری هم جوهره کتاب اصلی اسمیت شد: «تحقیق در ماهیت و علل ثروت ملل». در واقع در آن زمان هم اسمیت اقتصاد را چیزی جدا از تاریخ قانون و جامعه نمی‌دانست و هر دو موضوع را ذیل فلسفه قانون جای می‌داد. (ص ۲۲) به نظر اسمیت اقتصاد یکی از ویژگی‌های اصلی کارکردهای جامعه است و نشانه‌های تحول آن را باید در تاریخ تحولات قوانین دید.
بنابراین باید دقت رافائل در پیدا کردن ارتباط بین دو کتاب اسمیت را نکته مثبت کتاب تلقی کرد. برای رافائل، اسمیت بیش از آنکه اقتصاددان باشد، یک جامعه‌شناس است که سعی می‌کند محورهای همبستگی اجتماعی یعنی تقسیم کار (در ثروت ملل) و همدردی (در نظریه احساسات اخلاقی) را تشریح کند و پس از آنکه تحلیلی از عملکرد نظام اقتصادی به دست داد، توصیه به تجارت آزاد کند.(ص ۵۵) بنابراین از سویی اسمیت درصدد فهم عملکرد جامعه است و این تلاش او را به اعتقاد به برتری تجارت آزاد رهنمون می‌کند و از سوی دیگر او این دغدغه را هم دارد که آیا این عملکرد عادلانه است یا خیر؟ این نگاه جامعه‌شناسانه او است که کمک می‌کند اخلاق را هم در سطح جامعه ببیند و نشان دهد جست‌وجوی منافع فردی، توزیع عادلانه را فراهم می‌آورد. کتاب رافائل شامل شش فصل است.
فصل اول با نام «استاد بسیار مکتب‌ها» به شمای کلی تاثیر اَدَم اسمیت در حوزه اندیشه و اقتصاد می‌پردازد. فصل دوم زندگی او را بررسی می‌کند و در رهگذر این فصل منابعی که اسمیت از آنان الهام گرفت را توضیح می‌دهد. در فصل سوم به نظریه اخلاق اسمیت و در فصل چهارم به نظریه اقتصادی او می‌پردازد. در فصل پنجم این دو نظریه را با هم مقایسه می‌کند و در فصل آخر مروری دارد بر کارهای پراکنده اسمیت در حوزه تاریخ، فلسفه و علم. «اَدَم اسمیت» د.د. رافائل از مجموعه «بنیانگذاران فرهنگ امروز» طرح نو است که بعد از قریب به یک دهه چاپ دوم آن اجازه انتشار گرفته است.

متین غفاریان

منبع : روزنامه کارگزاران