گیلان غرب

● موقعیت جغرافیایی گیلان غرب :
شهرستان گیلان غرب مرکز اصلی استقرار ایل کلهر در غرب استان کرمانشاه بین ۳۳ درجه و ۴۹ دقیقه تا ۳۴ درجه و ۲۸ دقیقه عرض شمالی و ۴۵ درجه و ۵۱ دقیقه تا ۴۶ درجه و ۳۷ دقیقه طول شرقی نسبت به نصف النهار گرینویچ واقع شده است . این شهرستان از شمال به شهرستانهای سر پل ذهاب ، و قصر شیرین از جنوب به استان ایلام ، از شرق به شهرستان اسلام آباد غرب و از غرب به شهرستان قصر شیرین محدود می شود . ارتفاع این شهرستان ۸۰۰متر از سطح دریا می باشد . فاصله گیلان غرب تا تهران ۷۰۰ کیلومتر ، تا مرکز استان ۱۴۰ کیلومتر ، تا شهرستان اسلام آباد ۹۰ کیلومتر ، با شهرستان قصر شیرین ۵۲ کیلومتر ، با سر پل ذهاب ۵۰ کیلومتر و با مرکز استان ایلام ۱۲۰ کیلومتر می باشد .
● وجه تسمیه و سابقه تاریخی :
در خصوص تاریخ پیدایش شهر اطلاعات کامل و جامعی در دست نیست اما بنابر اظهار نظر بزرگان از اواخر دوره قاجار این منطقه دارای تجمع سکونت و شهرداری بوده است وتا قبل از سال ۱۳۶۲ به صورت بخشی مستقل از توابع شهرستان اسلام آباد غرب بوده ، از این سال با توجه به ویژگیهای سیاسی ، اجتماعی به شهرستان ارتقاء یافت و دارای فرمانداری گردید .
اما سرزمین گیلان غرب از گذشته های بسیار دور به عنوان یکی از مراکز زندگی ایلی محسوب می شده است .
« هنری راولینسن می نویسد : با پایین رفتن از ارتفاعات سنبله جاده ای در حدود ۱۶ کیلومتر به سمت جنوب شرقی در امتداد جلگه گیلان به طرف خرابه های دهکده ای به همین نام پیش میرود جلگه گیلان در میان ارتفاعات سنبله و اناریش قرار گرفته و از نهر قابل توجهی که بین قصر شیرین و خانقین به حلوان می پیوندد آبیاری می گردد . در این جلگه کشت برنج به حد وفور رواج دارد این جلگه در فصل زمستان سراسر پوشیده از چادر های ایلات کلهر است.»(سلطانی،۱۳۷۰ص۴۰ )
در خصوص وجه تسمیه شهرستان گیلان غرب ، تا ابتدای حکومت رضا خان پهلوی مرکز شهر به اَ مله amlah موسوم بود . امله به معنی تجمع می باشد چون در گذشته تمام طوایف و عشایر در این منطقه جمع شده اند و به صورت نظم و ترتیب خاصی سیاه چادرهایشان را بر پا می کردند . بطوریکه ، بزرگ خانواده ( گورا مال gurl ) جلوتر از همه و بقیه دایره وار در اطراف چادرهایشان را بر پا میکردند . در وسط سیاه چادرها فضای باز دایره ای محلی بود برای آغل دامها و بازی های محلی جوانان عشایر ، پس امله به معنی تجمع عشایر ( سیاه چادرها ) در یک منطقه بوده ، که بعداً به صورت مسا کن موقت مثل " کَپر " و کم ، کم به خاطر آب سراب محل تجمع و فعالیت خصوصاً کشاورزی درآمد و شکل یکجا نشینی پیدا کرده است .
از طرف دیگر امله با بلندی که در ارتفاعات جنوب شهر قرار دارد و به امله قیوت " amlah quit " موسوم است ارتباط داشته است . امله قیوت محلی بوده است که از آنجا منطقه نگهبانی می شده است ، نگهبانان مستقر در این بلندی هر وقت افرادی که از طرف روم یا عراق قصد داشتند به منطقه امله حمله کنند شبها با روشن نمودن آتش و روزها از طریق دود مردم را مطلع می ساختند .
نظر دیگر اینکه امله قیوت در زمان باستان آتشکده بوده و آثاری از قبیل ساروج ، خشت و سفال در بقایای آن موجود است .
در زمان حکومت علی آقا اعظمی بر ایل کلهر ( دهه ۱۳۲۰ شمسی ) به دعوت ایشان رضا خان در فصل بهار به منطقه می آید . از آنجا که رضا خان خودش شمالی بود ، وقتی منطقه سرسبز امـله را می بیند میگوید اینجا مثل گیلان خودمان می باشد .و چه بهتر اینجا راهم گیلان غرب بنامیم . و از آن زمان شهر و منطقه به این اسم موصوف گردید .
دیگر اینکه یکی از طوایف ایل کلهر که از قدیم در منطقه بوده اند به طایفه گیلانی مشهورند .
● نا همواریها :
گیلان غرب در سلسله جبال زاگرس قرار گرفته ، و ارتفاعات بلند این رشته کوه دشت های آنرا محصور نموده است ، معروفترین کوه های آن عبارتند از : سَرکش ، سنبله , بید میان ، بازی دراز ، قلاجه، شیاکوه ، سراوان ، چغالوند ، کچل و ... که بلند ترین آن کوه کچل با ارتفاع ۲۳۵۰ متر میباشد .این کـوهها پوشیده از جنگلها و علفـزار ، و دارای درختـانی همچون ، بلـوط ، ون ، زالـزالک ،انجیـر و بـادام می باشد . بعضی از درختان دارای استفاده اقتصادی و صنعتی می باشد . مثلاً از شیره درخت ون که در اصطلاح محلی به آن " جاجگ " "jeg " می گویند. در سقز سازی و مصارف دارویی و صنعتی مصرف می گردد ، دیگر اینکه درخت ون دارای دانه های ریز سبز ِ پسته مانند می باشد که در محل به گُنه وشک " gonavsk " می گویند که مغز آن خوراکی می باشد .
● آب و هوا :
با توجه به ارتفاعات شهرستان دارای دو نوع آب و هوا می باشد :
۱) ناحیه کوهستانی و مرتفع که دارای آب و هوای کوهستانی است ، منطقه کوهستانی قلاجه ، کچل و دار بادام به علت داشتن چنین شرایطی دارای زمستانهای بسیار سرد و با بارش برف می باشد . هوای این مناطق در فصل تابستان خنک است و معمولاً منطقه ییلاقی عشایر ایل کلهر محسوب می شود
۲ ) ناحیه پست و کم ارتفاع که در نزدیکی نوار مرزی عراق قرار دارد ، دارای آب و هوای گرم و نیمه خشک می باشد ، این مناطق دارای زمستانی معتدل و تابستانی گرم هستند . و به منطقه قشلاقی عشایر مشهور است . شامل اطراف گیلان غرب ، شکمیان ، پشته امام حسن ، بَرپلنگ ، زله زرد ، دار بلوط ویژنان ، نیان و قیلان ، میان دار و ... می شود .
این شهرستان در مسیر توده های آب و هوایی مدیترانه ای که از اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه به سمت غرب می آید و توده هوای سودانی که از افریقا و دریای سرخ می آید قرار دارد و تحت تاثیر همین توده ها دارای میزان بارش نسبتاً خوبی می باشد . میانگین بارندگی آن در حدود ۴۸۰ میلیمتر در سال می باشد و میانگین درجه حرارت آن بین ۵- تا ۴۰+ درجه سانتی گراد در نوسان است .
● رود خانه ها :
به علت کوهستانی بودن و ریزش های جوی مناسب دارای رودخانه ، سرابها ، چشمه ها و منابع آب زیـر زمینی فـراوانی است . از مهمترین سـرابـهای آن سراب گیلان یا سراب مـورت۱ " murt " می باشد. که باعث آبادانی منطقه و مشروب ساختن زمینهای حاصلخیز اطراف گیلان غرب گردیده است. این سراب در قسمت شرق گیلان غرب و در دامنه کوه سر اوان قرار دارد ، علاوه بر مصارف کشاورزی ، آب شرب گیلان غرب را تامین می کند .
از جمله رودخانه های منطقه ، رودخانه گیلان ، رودخانه کفراور ، رودخانه گلین دارای آب فراوانی است که منطقه حاصلخیز دشت دیره " dira " را مشروب می سازد .
● پوشش گیاهی و جنگل :
گیلان غرب دارای ۲۱۶۰۰۰ هکتار مراتع و جنگل می باشد . به علت بارش کافی باران و برف و نیز استعداد خاک آن در رویش گیاهان ، پوشش گیاهی مناسبی در منطقه به وجود آمده است ، بیشتر مراتع که در کوهها و کوه پایه ها قرار دارند دارای پوشش جنگلی با درختانی مثل : بلوط ، ون ، زالزالک، انجیر و بادام می باشد . در مناطق گرمسیری دارای پوشش گیاهی استپی است که بویژه در فصل سرما مورد استفاده دامداران کوچنده میباشد . علاوه بر استفاده دامها از مراتع ، گیاهان دارویی و خوراکی زیادی در منطقه وجود دارد .
● جانوران وحشی :
در اکثر مناطق کوهستانی که دارای پوشش جنگلی و گیاهی متنوع می باشد حیوانات وحشی گوناگونی وجود دارد به گونه ای که انواع گونه های وحشی نایاب و کمیاب از پرندگان و جانوران وحشی چون آهو ، بز کوهی ، گرگ ، کفتار، خرس ، روباه ، شغال ، جوجه تیغی ، کبک ، تیهو ، بلدرچین و ... زندگی می کنند . که بعد از یک دوره طولانی شکار بی رویه هم اکنون تحت حفاظت قرار دارند .
● اقتصاد و شیوه معیشت ایل :
مردم ایل کلهر با توجه به انتخاب شیوه سکونت دارای مشاغل مختلفی هستند, عشایر ساکن در شهر علاوه بر مشاغل دادوستد شهری و خدمات و کارمندی کم و بیش دارای مشاغل کشاورزی بوده و حتی به دامپروری نیز مشغول می باشند . ( البته افرادی هستند که در برابر مزد از دامهایشان در مراتع نگهداری می کنند .) ساکنین روستا ها در کنار کار کشاورزی ، دامپروری نیز دارند ولی گروه سوم که عشایر کوچ رو هستند معمولاً زندگیشان از طریق دامپروری می باشد
«این شهرستان با توجه به اینکه دارای ۲۱۷۰ کیلومتر مربع وسعت می باشد ، از این مقدار ۳۹۳۳۹ هکتار زمین مزروعی ۳۲۹۳۹ هکتار دیم و ۶۴۰۰ هکتار آبی ، ۴۲۰ هکتار باغات و نیز ۲۱۶۰۰۰ هکتـار مـراتع می بـاشد . » ۱ بـا توجـه به ارقام فوق منطقه دارای استعداد کشاورزی و دامپروری است .
بـررسـی شیـــوه معیشت و اقتصــاد حـاکم بـر جـوامع کـهن , سنتی ( بطـور عام ) و جـوامع ایلیاتی (بطور خاص ) باید گفت اقتصاد کوچ نشینان بر اساس پرورش دام استوار بود اما با این همه بیشتر آنها چه در گذشته و چه در حال کم و بیش به امور کشاورزی نیز پرداخته اند . اقتصاد آنان خود مصرفی (auto – consommation ) و از نوع معیشتی می باشد . ( economic subsistence ) (طبیبی ، ۱۳۷۴ ص ۱۶۵ )
« در میان کوچ نشینان همانطور که میدانیم خانواده در عین آنکه یک واحد تولیدی است ، یک واحد مصرفی نیز هست .به عبارت دیگر هر خانوار مصرف کننده قسمتی از تولیدات خود می باشد . در واقع یکی از خصوصیات بارز کوچ نشینان همین مسئله مصرف گرایی و عدم توجه به سود جویی است ، اکثر کوچ نشینان به دنبال ثروت اندوزی نیستند و به یک زندگی ساده قانع اند . اما در قرن جدید اقتصاد آنان تحت تاثیر بازارهای بین المللی قرار گرفته و در نتیجه ایلات و عشایر مجبور شده اند قسمتی از تولیدات خود را در بازارها به فروش برسانند و در ازای آن کالاهایی را که خود تولید نمی کنند خریداری کنند .» ( امان الهی بهاروند ، ۱۳۷۴ ص ۵۴ )
اقتصاد و معیشت مردم ایل بستگی به عوامل ذیل دارد :
۱) مـراتـع :
از جمله مهمترین ارکان اقتصادی جامعه عشایری مرتع است . زندگی کوچ نشینی بدون مرتع امکان پذیر نیست زیرا کوچ و کوچ نشینی زمانی مصداق می یابد که عشایر به منظور چرای دامها در مراتع به حرکت در می آیند . افزایش تعداد دام و بالا رفتن توان اقتصادی خانوارهای دامدار همواره تابعی از میزان مراتع و کیفیت آنها بوده است . بنابر این هر چه میزان مرتع از نظر کمیت و کیفیت بیشتر باشد تعداد دام خانوار ها نیز افزایش می یابد .
مراتع ایران از دیر باز بر اساس نظام های سنتی در اختیار دامداران قرار می گرفت و هر خانوار به نسبت احشام خود از مراتع استفاده می کرد . با افزایش نسبی تعداد دام و محدودیت مراتع و گسترش زمینهای زراعتی محدودیتهایی در چر ای دامها بوجود آمد . که سبب شد چر ای دامها در مراتع از نظام تشکیلاتی و قشر بندی عشایر متاثر شود و وسعت مراتع نیز بر نوع تشکیلات و گروه بندی ایلات اثر بگذارد .
بعدها کم کم مراتع در اختیار ایل خانان ، خوانین و کلانتران قرار گرفت و مردم ایل با پرداخت حق علف چر به مالکین مراتع از علوفه آنها استفاده می کردند . بعضی از مـراتع هم به وسیله بن چاقهایی۱ نسق بندی گردید و در اختیار عشایر قرار گرفت .
بعد از اصلاحات ارضی ، اسناد انفرادی جای بنچاق های مشاعی را گرفت ، مالکیت فردی موجب تخریب مراتع و تبدیل آن به زمینهای کشاورزی گردید .
دامداران علاوه بر تعلیف دامها ، از گیاهان و جنگلهای مراتع استفاده می کنند . استفاده از چوب جنگل در مسکن و سوخت ، استفاده از گیاهان خوراکی و صنعتی مانند : تولیه ( tolya ) یا پنیرک ، که نگِر (kanger ) ، سویُرانه ( svyarna ) ، پاغازه( pgza ) ، وه نگی ( vanegi ) ، گْنه و شک ( gonavsk ) یا بنه ، جاجگ( jjeg ) یا سقز ،کتیرَک( katirag ) هم میتوان منبعی برای خوراک و هم اقتصاد جامعه عشایری محسوب می گردد .
۲ ) کشاورزی :
شرایط مساعد طبیعی از جمله آب و هوا ، خاک ، آب قلمرو سرزمینی ایل کلهر ( شهرستان گیلان غرب ) را به قطب کشاورزی تبدیل کرده است . بویژه بنا بر شرایط طبیعی دو منطقه سرد سیر و گرمسیر منطقه ، موجب تنوع محصولات کشاورزی گردیده است .
از مهمترین مراکز کشاورزی گیلان غرب : دشت گیلان ، دشت دیره و منطقه گواور می باشد . در این مناطق بعلت میزان بارش سالیانه مناسب با میانگین ۴۸۰ میلی متر و سرابها و رودخانه های پر آب ، شرایط مناسبی برای تولید انواع محصولات کشاورزی فراهم شده است.
مهمترین محصولات کشاورزی آن شامل : گندم ، جو ، برنج ، ذرت ، نخود ، عدس ، پنبه ، چغندر قند ، کنجد ، گوجه فرنگی و دیگر انواع صیفی جات و سبزیها می باشد . محصولات باغی آن شامل : انگور ، انار ، سیب ، گردو ، هلو ، زرد آلو ، لیمو ، نارنج و ...می باشد . بنابر این کشاورزی بعنوان رکن اساسی و منبع درآمد مردم منطقه محسوب می گردد. بطوریکه اکثر مردم منطقه اعم از شهری ، روستائی و عشایر کوچ رو در کنار سایر امور خود به حرفه کشاورزی مشغولند و نه تنها مایحتاج زندگی خود را تولید می کنند بلکه قسمت اعظم محصولات خود را به دیگر مناطق صادر می کنند .
۳ ) دامپروری :
زندگی عشایری کلهر رابطه مستقیمی با دامپروری دارد از آنجا که حرفه اصلی آنها دامپروری است و معیشت آنها بر اساس پرورش دام استوار است . در میان مردم ایل کلهر تعداد دامها بستگی به میزان مراتع ، شرایط اقلیمی و نیروی انسانی خانوار دارد معمولاً خانوارهایی که دارای مراتع و نیروی کار بیشتر هستند دام بیشتری دارند . اما خانوارهایی که دارای مرتع کمتر می باشند دارای دام کمتر هستند و یا اینکه مجبورند مراتع دیگران را اجاره نمایند یا برای استفاده از مراتع دیگران گله صاحب مرتع رامجاناً نگهداری کنند که دراصطلاح محلی به آنها" گله دار" ۱ یا " گَل یار ( galyr ) می گویند .
دامها هم بعنوان منبع غذایی مورد استفاده قرار می گیرند و بسیاری از نیازهای مادی خانواده غیر از مواد غذایی ، لبنیات و سایر فرآورده های دامی مانند : سیاه چادر ، زیر انداز ، و بعضی لباسهای زمستانی از پوست و پشم دامها استفاده می گردد.
در مناطق کوهستانی که امکان استفاده از وسایل مکانیزه کشاورزی نیست استفاده از گاو و قاطر، الاغ و اسب در امر کاشت و برداشت محصولات نقش اساسی دارد . همچنین استفاده از حیوانات بارکش نظیر قاطر ، الاغ و اسب در فراهم نمودن مایحتاج زندگی همچون آب ، هیزم و ارزاق عمومی و در کوچ و جابجایی عشایر مهم می باشند .
در میان مردم ایل کلهر انواع دامها عبارتند از : گوسفند ، بز، گاو ، اسب ، الاغ و قاطر.وتولیدات دامی آنها شامل : گوشت ، پشم ، موی بز ، شیر ، ماست ، کره ، پنیر ، دوغ شیراز۱ ( sirz ) کشک و روغن یا " ریون دان ( rivne dn ) ( روغن حیوانی ) می باشد.. روغن کرمانشاهی که معروفیت خاص دارد از تولیدات مردم ایل می باشد ، دامداران علاوه بر مصرف خانوار خود معمولاً مازادِ روغن ، کشک , پشم و موی دامها ی خود را می فروشند ، از پشم گوسفندان نمد ، موج و فرجی و کَرَک ( لباسهای گرم زمستانی ) درست می کنند ، از موی بز در بافت سیاه چادر و طناب استفاده می شود .

مهدی بیگی

۱-مورت " murt " : یک نوع از درختچه های منحصر به فرد با برگهای ریز می باشد که در پایین دست و حاشیه آب سراب گیلان غــرب رشــد نموده ، دارای میــوه ای ریـز که رسیده آن قهـوه ا ی و دا را ی مزه ای گس می باشد .در زبان فارسی مورد تلفظ می شود .

۱ - به نقل از گزارشی از عملکرد فعالیتهای ادارات و نـهاد های شهرستان گیلان غرب ، سال ۱۳۷۹

۱ - بنچاق : اسناد دست خط و مهـر شـده که توسط فـروشنده تحریـر و در اختیار خـریدار قـرار می گیرد و معمولاً چند شهود آن را امضاء می کنند
۱ – گله دار : خانوار کوچ روی است که دامهای دیگران را در قبال استفاده مجانی از مراتع یا در ازای پول یا کالا می چراند .
۱ - شیراز ( sir&#۲۵۷;z ) : دوغ را جوش می آورند در اثر حرارت آب آن جدا ، و سپس آنرا در کیسه های مخصوص آبکش می کنند به ماده ای که از این طریق بدست می آید شیراز می گویند ، و از آن نیز کشک درست می کنند .

منابع :
۱ - آبادی باویل ، محمد ، آیین ها در شاهنامه ، چاپ اول ، دانشگاه تبریز ، ۱۳۵۰
۲ - آرون ، ریمون ، مراحل اساسی اندیشه در جامعه شناسی ، ترجمه باقر پرهام ، چاپ اول ، نشر انقلاب اسلامی ، تهران ، ۱۳۶۳
۳ - آگاه ( ناشر ) ایلات و عشایر ( مجموعه مقالات ) ، انتشارات آگاه ، تهران ، ۱۳۵۲
۴ - ابن خلدون ، عبدالرحمن ، مقدمه ، ترجمه محمد پروین گنابادی ، بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، تهران ، ۱۳۵۲
۵ - اسماعیلی، منوچهر ، صفری ، مسعود و ... ، جغرافیای استان کرمانشاه ، شرکت چاپ و نشر کتابهای درسی ایران ، تهران ، ۱۳۷۹
۶ - اعزازی ، شهلا ، جامعه شناسی خانواده ، چاپ اول ، انتشارات روشنفکران و مطالعات زنان ، تهران ، ۱۳۷۶
۷ - افشار سیستانی ایرج ، کرمانشاه و تمدن دیرینه آن ، چاپ اول ، انتشارات زرین، تهران ، ۱۳۷۲
۸ - افشار سیستانی ، ایرج ، مقدمه ای بر شناخت ایلها ، چادر نشینان و طوایف عشایری ایران ، چاپ دوم ، انتشارات نسل دانش ، تهران ، ۱۳۶۸
۹ - امان الهی بهار وند ، سکندر ، کوچ نشینی در ایران ، چاپ چهارم ، انتشارات آگاه ، تهران ، ۱۳۷۴
۱۰ - بدیعی ، ربیع ، جغرافیای مفصل ایران ، جلد دوم ، چاپ اول ، انتشارات اقبال ، تهران ، ۱۳۶۲
۱۱ - بهبهانی ، آقا احمدبن محمد علی ، مرآت الا حوال جهان نما ، انتشارات امیر کبیر ، تهران ، ۱۳۶۶