مناطق حساس دریائی

ساحل دریای خزر یکی از مواهب زیبای الهی است که با توجه به شرایط خاص خود از حساسیت بالائی برخوردار است. وجود مناطق منحصر به فرد زیست محیطی، تنوع زیستی، تراکم جمعیت و به تبع وجود تأسیسات و فعالیت‌های اقتصادی و نیز شرایط فیزیکی و اقلیمی حاکم، دال بر شکنندگی آن است.
در این مقاله سعی شده تا با معرفی و شناساندن دریای خزر و ساحل جنوبی، اهمیت آن بیش از پیش نمایان گردد.
● جریان آب دریای‌خزر
اصولاً دریای خزر یک دریای آرامی نیست. حرکت عمودی آب‌ها در طبقات بالائی دریا، ممکن است بر اثر وزش باد و امواج دریا صورت گیرد. معمولاً دریای خزر از اردیبهشت تا اواسط مردادماه، آرام است. امواج عظیم و نیرومند اغلب در ماه‌هیا آبان، آذر، دی و فروردین به وجود می‌آیند. جهت نیمه غربی بخش میانی، بیش از دیگر قسمت‌ها و بخش‌های دریا، توفان‌خیز است. در بخش جنوبی دریا کمتر توفان‌های سهمگین اتفاق می‌افتد.
وزش‌ بادهای شدید بر مناطقی از دریا که عمیق هستند امواج بزرگی را پدید می‌آورد. بادهای شمالی با سرعت ۲۵ متر در ثانیه، امواجی را به وجود می‌آورند که ۲۰۰ متر طول و ۱۲-۱۱ متر ارتفاع دارند و این حداکثر بزرگی امواجی است که به ندرت در این دریا ظاهر می‌گردند. معمولاً بعد از بادهای توفانی در بخش‌های میانی و جنوبی دریا امواج به اصطلاح ”مرده“ ظاهر می‌گردند.
جریان‌های آب دریای‌خزر را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:
۱) جریان‌های نامنظم
این جریان‌ها تابع وزش باد و مدت و جهت آن هستند از این رو جریان‌های نامنظم طبعاً اتفاقی بوده و سرعت و جهت ثابتی هم ندارند.
۲) جریان‌های منظم
مهم‌ترین عامل به‌وجود آمدن جریان‌ها در این دریا، باد است. اما عوامل دیگری مانند تأثیر جریان‌های آب رودخانه‌ها، متفاوت بودن وزن متوسط و غلظت آب دریا در مناطق مختلف، شمای خارجی یا مرفولوژی سواحل و برآمدگی‌ها یا ناهمواری‌های بستر دریا، در آن مؤثر هستند. در بخش شمالی دریا یک قسمت زیادی از آب رود ولگا در طول سواحل غربی دریا به سمت جنوب، همواره جریان دارد. شاخه کوچک‌تر آب این رود در طول کرانه شمالی دریا به سمت مشرق جریان دارد. این جریان به رود اورال ملحق شده یک جریان دورانی محلی به‌وجود می‌آورد. مرکز این جریان دورانی محلی، در فرورفتگی محلی در بخش شمالی دریا است.
جریان اصلی (حاصل از شاخه بزرگ رود ولگا) در طول سواحل غربی به سمت جنوب حرکت می‌کند قسمتی از این جریان در شمال شبه‌جزیره آبشوران به سمت مشرق می‌گردد و به جریانی که در سواحل شرقی دریا در جهت شمال در حرکت است، می‌پیوندد. در نتیجه، در بخش میانی دریا یک جریان دورانی بزرگی که جهت حرکت آن خلاف جهت حرکت عقربه‌های ساعت است به وجود می‌آید.
بقیه جریان اصلی یا بزرگ، از بخش میانی دریا در طول سواحل غربی به سمت سواحل جنوبی و از آنجا به سمت شرق حرکت می‌کند، بدون آنکه از قسمت‌های کم عمق سواحل شرقی بگذرد، به سمت بخش میانی جریان پیدا می‌کند قسمتی هم از این جریان به بخش شمالی دریا می‌رود. در نتیجه یک جریان دورانی بزرگ برخلاف جهت حرکت عقربه‌های ساعت، در این دریا ایجاد می‌گردد.
● محیط زیست ساحلی
محیط زیست ساحلی یک سیستم تکامل یافته طبیعی است و از آنجائی که آخرین پذیرنده آلاینده‌های خشکی و دریاست، به همین جهت به‌طور دایم در معرض تهدید قرار دارد.
● مناطق حساس دریائی
سازمان (IMO) یک منطقه حساس دریائی (SSA) را ناحیه‌ای می‌داند که به‌دلایل اکولوژیک، اجتماعی ـ اقتصادی یا علمی و آسیب‌پذیری نسبت به فعالیت‌های دریانوردی نیازمند حمایت ویژه از سوی سازمان بین‌المللی دریانوردی است.
● مناطق حساس دریائی در ایران
”یک منطقه حساس دریائی گسترده‌ای از پهنه دریا یا خط ساحلی است که به سبب اهمیت اکولوژیک، اقتصادی ـ اجتماعی و آموزشی و یا دلایل علمی در مقابل شرایط طبیعی یا اقدامات انسانی به‌خصوص فعالیت‌های دریانوردی آسیب‌پذیر است و نیاز به حمایت ویژه دارد“
براساس تعاریف ارایه شده مناطق حافظت شده ساحلی و دریائی را به‌طور کلی می‌توان براساس معیارهائی از جمله معیارهای اجتماعی، اقتصادی، اکولوژیکی، منطقه‌ای انتخاب نمود.
مناطق حساس ساحلی در ساحل جنوبی خزر (استان‌های گیلان، مازندران، گلستان)، طول خط ساحل جنوبی حدود ۸۲۰ کیلومتر بوده که با ۳ استان و با ۲۱ شهرستان ساحلی در ارتباط می‌باشد.
▪ استان گیلان
استان گیلان دارای ۲۲۵ کیلومتر خط ساحل ماسه‌ای و به ندرت قلوه سنگی است که ساحل آستارا آغاز و به ساحل چابکسر ختم می‌گردد. از جمله مناطق حساس آن می‌توان به مناطق ذیل اشاره نمود:
ـ پناهگاه حیات وحش لوندویل به مساحت یک هزار و ۷۴ هکتار که بخشی از منطقه تالابی و بخش دیگر آن جنگل و ساحلی می‌باشد.
ـ منطقه حفاظت شده لیسار و جوکندان به مساحت ۴۲ هزار و ۳۱۱ هکتار که از سه بخش جلگه‌ای، جنگلی و مرتعی (کوهستانی) تشکیل شده است.
ـ منطقه حفاظت شده سیاه کشیم با مساحت ۵ هزار و ۲۱۵ هکتار (بخشی از تالاب بین‌المللی انزلی) منطقه تالابی و پوشیده از نیزار است.
ـ پناهگاه حیات وحش سرخانکل به مساحت یک هزار و ۲۱۴ هکتار (بخش از تالاب بین‌المللی انزلی)
ـ پناهگاه حیات وحش سلکه به مساحت ۳۶۶ هکتار (بخشی از تالاب بین‌المللی انزلی)
ـ پارک ملی خشکی ـ دریائی بوجاق با مساحت ۳ هزار و ۲۶۷ هکتار که بخش عمده منطقه مرتعی و بقیه تالابی می‌باشد.
پناهگاه حیات وحش امیر کلایه به مساحت یک و هزار و ۸۴ هکتار منطقه کاملاً تالابی و بخش‌هائی پوشیده از نیزار است.
ـ منطقه شکار ممنوع چاف، ساحل چاف و لله‌رود و زاغوت سر در بخش شرقی استان گیلان
ـ ۳۸ رودخانه از جمله رودخانه سفیدرود و ۴ کانال در ناحیه ساحلی این استان شناسائی شد که اغلب به‌طور دائم از طریق دهانه خود نظام هیدرولوژیک دامنه‌های شمالی البرز را به دریای‌خزر مرتبط می‌کنند.
۱۶ طرح سالم‌سازی دریا از ساحل آستارا تا ساحل چابکسر
ـ سکونت‌گاه‌ها، تأسیسات شیلاتی و صیدگاه‌ها، باغ‌ها، مزراع چوب، شالیکوبی، صدف‌کوبی، کارگاه‌های گروه صنایع کشاورزی، سلولزی و فلزی، در کنار سه بندر تجاری از مهم‌ترین کاربری‌های ناحیه ساحلی در استان گیلان محسوب می‌شوند.
در ناحیه ساحلی استان گیلان با توجه به معیارهای گزینش مناطق حساس، تالاب انزلی و دهانه سفیدرود به‌عنوان مناطق بالفعل و بالقوه حساس ساحلی معرفی شده‌اند.
▪ استان مازندران
استان مازندران دارای ۰۶/۴۶۲ کیلومتر خط ساحل ماسه‌ای، سنگریزه‌ای و به ندرت قلوه سنگی است.
سواحل استان مازندران از مرز این استان با استان گلستان در کرانه‌های جنوبی خلیج گرگان آغاز می‌شود و در امتداد ۱۳/۴۸ کیلومتر مابقی کرانه جنوبی خلیج گرگان را تا ابتدای شبه جزیره میانکاله (جبهه غربی) در بر می‌گیرد، سواحل استان مازندران همچنین تمام ۳۵/۵۹ کیلومتر کرانه شمالی شبه جزیره میانکاله را در بر می‌گیرد و پس از طی مرز ساحلی به طول ۲۸/۲۷۲ کیلومتر با دریای خزر به مرز این استان با استان گیلان ختم می‌شود. از جمله مناطق حساس آن ـ می‌توان این مناطق را برشمرد:
ـ شبه جزیره میانکاله و پناهگاه حیات وحش میانکاله با مساحت ۶۶ هزار و ۹۳۳ هکتار نیز با خط ساحلی ۶۵/۱۴۱ کیلومتر (۳/۸۲) کیلومتر آن به‌عنوان کرانه شمالی خلیج‌گرگان در طول خط ساحلی این خلیج نیز منظور شده است)، طولی بالغ بر ۳/۷۱ کیلومتر و عرضی بین ۵/۱ تا ۲/۶ کیلومتر دارد.
ـ ساحل، چالوس، سلمان‌شهر، سیسنگان، بابلسر، خلیج گرگان، شناگاه‌های نور و خزرآباد و لپوی‌زاغمرز از کانون‌های تجمع پرندگان دریائی، آبچر و کنار آبچر شناسائی شد.
ـ دهانه رودخانه‌های نکارود، تجن، لاریم، چیکرود، بابل‌رود، فریدون کنار، هراز، خیررود، ماشلک، کورکورسر، سردآبرود، عباس‌آباد نستارود شیررود
ـ پناهگاه حیات وحش فریدونکنار با مساحت ۵۸ هکتار
ـ همچنین در بخش‌هائی از سواحل میانکاله، برخی صیدگاه‌های ساحلی شیلات، شناگاه نور، ساحل سیسنگان، چالوس، سلمانشهر و دهانه رودخانه هراز، خیرود، سردآبرود، نشتارود و چشمه کیله تنکابن زیستگاه فک خزر شناسائی شد.
ـ قایق‌سازی، نیروگاه، تأسیسات شیلاتی، و صیدگاه‌های ثابت و غیر ثابت، کارگاه‌های گروه صنایع کشاروزی و صنایع فلزی، زراعت آبی و دیم، بنادر تجاری و شهری، سکونت‌گاه‌ها، مراکز نظامی
ـ تعداد زیادی کانون‌های گردشگری ساحلی فصلی و دایم و ۸۰ طرح‌های سالم سازی دریا موجود در سرتاسر نوار ساحلی استان
ـ راه و فرودگاه کاربردی شعاع ۵ کیلومتر ناحیه ساحلی استان مازندران را به خود اختصاص می‌دهد.
ـ بررسی‌های صورت گرفته در این مطالعه با توجه به توسعه یافتگی شدید سواحل استان مازندران، خلیج گرگان و اراضی حاشیه آن را واجد شرایط مناسب برای معرفی مناطق حساس ساحلی در این استان تعیین نمود.
▪ استان گلستان
استان گلستان دارای ۷۴/۹۰ کیلومتر خط ساحل ماسه‌ای (در دهانه‌ها گلی) است. از جمله مناطق حساس آن عبارت است از:
۴۰/۷۹ کیلمتر از خط ساحلی گلستان در تماس با تالاب گمیشاب قرار دارد و پوشیده از گیاهان تالابی و مجموعه جانوری وابسته است.
ـ در انتهای جنوبی تالاب گمیشان، دهانه و بیرون‌زدگی رسوبی رودخانه گرگان رود قرار دارد که ۴/۸ کیلومتر از خط ساحلی را به خود اختصاص می‌دهد.
ـ از گرگان‌رود تا ابتدای خلیج گرگان و درست مقابل منتهی‌الیه شرقی شبه‌جزیره میانکاله ۶۸/۶ کیلومتر از خط ساحل در استان گلستان امتداد دارد که به‌طور پراکنده در برگیرنده گیاهان لب شور ساحلی است. در واقع استان گلستان در امتداد ۳۴/۸۸ کیلومتر با خلیج گرگان مرز ساحلی دارد.
ـ کانون‌های تجمع حیات‌وحش در ناحیه ساحلی گلستان به‌طور عمده در تالاب گمیشان و بخش محدودی از خلیج‌ گرگان در این استان تمرکز دارد که به‌طور عمده شامل پرندگان وابسته به آب است، پستاندار منحصر به فرد خزر تنها از سواحل خلیج‌گرگان در این استان گزارش شده است.
ـ کاربری‌های ناحیه ساحلی در استان گلستان از آب‌های ساحلی تا شعاع ۵ کیلومتری کرانه شامل سکونت‌گاه‌ها، صیدگاه و تأسیسات شیلاتی، کارگاه‌های گروه صنایع کشاورزی، صنایع نساجی و صنایع غذائی و همچنین گردشگری است.
ـ دهانه رودخانه‌های گرگان‌رود و قره‌سو به سبب اهمیت آبزیان و تالاب گمیشان به سبب مجموعه شرایط زیستی از مناطق حساس و آسیب‌پذیر در استان گلستان است، دهانه رودخانه‌های یاد شده به سبب دریافت آلاینده‌های کشاورزی و سکونت‌گاه‌های حوزه آبریز از مناطق بحرانی در خط ساحلی استان گلستان محسوب می‌شوند.
ـ طرح‌های سالم‌سازی دریا موجود در سرتاسر نوار ساحلی استان
مطالعات صورت گرفته، تالاب گمیشان را به‌عنوان یکی از مناطق بالفعل و بالقوه حساس ساحلی در این استان از مجموع مناطق مورد بررسی در سواحل جنوبی دریای‌خزر معرفی می‌کند.

مرتضی بازقلعه
منابع
ـ اطلس مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست ایران ـ ۱۳۸۵
ـ بازقلعه، مرتضی. آلودگی دریا با تأکید بر آلودگی نفتی (دریاچه‌خزر). اداره کل حفاظت محیط زیست گیلان، ۱۳۸۴.
ـ سایت‌های اینترنتی IMO-DOE-PSO-CEP
ـ دانه کار، افشین. کارگاه آموزشی مدیریت سواحل، اداره کل حفاظت محیط زیست گیلان. بندر انزلی ۱۳۸۵.
ـ فاطمی، سیدمحمدرضا. مطالعات تدوین راهنما، ضوابط و استانداردهای ملی جهت تخلیه پساب به محیط‌های دریائی ”مطالعات دریای خزر“ ـ سازمان حفاظت محیط زیست. ۱۳۸۴
ـ قاسم اف. آ. گ. اکولوژی دریای خزر، ترجمه ابوالقاسم شریعتی، مؤسسه تحقیقات شیلات ایران مدیریت اطلاعت علمی و روابط عمومی ـ تهران ۱۳۷۸.
ـ زرقانی، نوذر، انتقال نفت و گاز از بستر دریا و تأثیرات زیباکنار زیست محیطی ناشی از آن در اکوسیستم آبی
ـ دفتر محیط زیست دریائی، فصل‌نامه علمی سازمان حفاظت محیط زیست صفحه ۵۰،۴۶ و ۶۴ شماره ۲۴، پاییز ۱۳۷۷.
ـ کردوانی، پرویز، اکوسیستم‌های آبی ایران (دریای خزر). نشر قومس، تهران. ۱۳۷۴.

منبع : ماهنامه پیام دریا