دشواری های روزنامه نگاری IT

این روزها با نظری کوتاه بر کیوسک های روزنامه فروشی به راحتی می توان نام ده ها هفته نامه، ماهنامه و فصلنامه را دید که در حوزه فناوری اطلاعات به نوعی مشغول به کارند، حتی هستند روزنامه هایی که چند صفحه خود را اختصاص به این حوزه نوپا و جوان داده اند. این وضعیت در خبرگزاری های رسمی و با سابقه ای چون ایسنا، ایرنا، ایلنا و... نیز به چشم می خورد. در این خبرگزاری ها می توان با یک کلیک ساده بر روی بخش فناوری اطلاعات در کمتر از چند دقیقه به حجم نسبتاً وسیعی از اخبار در این حوزه دست یافت.
همه این عوامل باعث می شود که بی تردید به این نتیجه رسید که مطبوعات تخصصی آی تی و به نوعی آی تی نویسی مانند سابق دیگر برای مردم غریب و نا آشنا نیست و از طرف دیگر در خواست مکرر برای گرفتن امتیاز این گونه نشریات همه و همه بار دیگر این تردید را به یقین کامل می رساند که داشتن این گونه نشریات نیاز امروزه جامعه ماست اما در این روزها همزمان با تب و تاب جشنواره مطبوعات شاهد هستیم با تمامی تلاش مسئولان و خبرنگاران شاغل در چنین مطبوعات تخصصی بار دیگر این حوزه و نقش کلیدی آن از دید مسئولان در عرصه مطبوعات نادیده گرفته شده است و...
● نخستین تولد
قریب به ۱۵ سال قبل تنها یکی دو نشریه مطالب تخصصی علمی را منتشر می کرد و مسئولان این نشریات هیچ گاه تصور نمی کردند با خاص تر شدن حوزه های علمی تخصصی عملاً این نشریه ها با همه محبوبیت و مقبولیت خود بین جوانان فراموش شود. از حدود ۸ سال قبل با گسترش محدود تکنولوژی کامپیوتر، یکی دو نشریه آغاز به فعالیت کردند و عملاً نخستین تجربه های روزنامه نگاری در حوزه کامپیوتر آغاز شد. نگاهی به مطالب نشریات نخستین این حوزه نشان می دهد توجه عمده آنان به انتشار مطالب تخصصی و آموزشی بوده. عمده مخاطبان آنها نیز قشر های خاص و نخبگان فنی را در بر می گرفت.
به مرور با گسترش سریع فناوری کامپیوتر و ایجاد شبکه های اطلاع رسانی و خصوصاً وارد شدن پدیده اینترنت به جامعه ایران نیاز به وجود نشریاتی با رویکرد وسیع تر به این عرصه احساس شد. در سال ۱۳۷۷ نخستین صفحات آی تی و کامپیوتر در روزنامه ابرار اقتصادی منتشر شد. در این صفحات اخباری درباره دنیای کامپیوتر، بازار قطعات در ایران و وضعیت این رشته در کشورهای پیشرفته منتشر می شد. پیش از این نیز در محدوده سال های ۶۸ تا ۷۶ تعدادی نشریه کامپیوتری منتشر می شد که رویکرد آنها کمتر به سمت ایران و بیشتر متمایل به ترجمه متون خارجی در این زمینه بود. بنابر آمارهای وزارت ارشاد هم اکنون بیش از ۵۰ نشریه (فصلنامه، ماهنامه و هفته نامه) در زمینه کامپیوتر، اینترنت و به طور کلی فناوری اطلاعات مجوز انتشار گرفته اند. در مقابل از چهار سال قبل تا کنون به دنبال گسترش سریع اینترنت و استفاده رسانه ها از جمله مطبوعات از این ابزار ساده و قوی اطلاع رسانی تعدادی زیادی از روزنامه ها با ایجاد صفحات مخصوص اینترنت و آی تی به این مقوله توجه نشان دادند.
سید محمد صفی زاده مدیر مسئول گروه نشریات ابرار درباره ایجاد صفحات کامپیوتر برای نخستین بار در روزنامه ابرار اقتصادی می گوید: روزنامه نگاری امروز بدون توجه به نیازهای اساسی جامعه و علایق آنها کاری عبث است. به همین منظور ابرار اقتصادی در برهه ای از زمان با شناخت وضعیت رو به رشد تکنولوژی کامپیوتر تصمیم به انتشار صفحات ویژه کامپیوتر گرفت. هر چند در ابتدا برخی افراد پیش بینی می کردند این صفحات مخاطب چندانی پیدا نکند اما امروزه شاهد آن هستیم که بسیاری از روزنامه ها اقتصادی و حتی غیر اقتصادی وجود چنین صفحاتی را لازم می دانند.
ایمان بیک سردبیر هفته نامه عصر ارتباط که خود در آن زمان مسئولیت صفحات کامپیوتری ابرار اقتصادی را بر عهده داشت درباره نخستین تجربیات روزنامه نگاری خویش در این عرصه می گوید: کار در عرصه بکر آی سی تی که آن موقع سرویس کامپیوتر نام داشت پر از تجربه و کشف بود. من و چند نفر از دوستانم هیچ نمونه تجربه شده ای در این زمینه نداشتیم. البته طبیعی است که لازم نبود اصول کار روزنامه نگاری را کشف کنیم اما نحوه اطلاع رسانی در حوزه کامپیوتر تجربه نشده بود و قطعاً روش های جدیدی را می طلبید. نخستین تجربه های روزنامه نگاری در حوزه آی سی تی با مشکلات خاص خود همراه بود. از جمله فقدان منابع خبری و همچنین مشکلات دسترسی به شبکه های اطلاع رسانی که عملاً بر نحوه فعالیت بر این عرصه تاثیر می گذاشت.
ایمان بیک در این باره می گوید: آن وقت ها اینترنت به معنای امروزی در دسترس نبود. به عنوان نمونه سرعت اینترنت به قدری کند بود که برای دیدن صفحه نخست یاهو باید ۱۵ دقیقه به انتظار می ماندی، از طرف دیگر خبرگزاری ها هنوز این حوزه را نمی شناختند و ما برای کسب خبر واقعاً سختی می کشیدیم.
● تکامل بعد از تولد
با گذشت چند سال از ورود صفحات آی تی به روزنامه ها، امروزه آی تی نویسی و خبرنگار آی تی واژه های نامأنوسی نیستند اما این رشد کمی هنوز نتوانسته مخاطبان این عرصه را کاملاً راضی کند. همچنان که سال ها فعالیت مجلات کامپیوتر نیز به نتایج کاملاً خوشایندی برای مخاطبان نرسیده است.
بهروز نوعی پور عضو هیات تحریریه ماهنامه شبکه در ارزیابی از وضعیت نشریات آی تی می گوید: در تمام طول حیات نشریات کامپیوتری یا به تعبیر جدید نشریات آی تی در ایران ما با وضعیت سعی و خطا و نرسیدن به نقطه بهینه رو به رو بوده ایم. اگر علم کامپیوتر و فناوری اطلاعات پیشرفت زیادی نمی کرد ما هم اکنون نشریات بسیار متبحری در این عرصه داشتیم. متاسفانه به علت سرعت تحولات این صنعت ما همواره چند گام از وضعیت مطلوب عقب تر و در حال تمرین برای رسیدن به نقطه بهینه هستیم.
به عقیده نوعی پور تحولات عرصه کامپیوتر تاثیر متقابلی نیز بر سلایق مخاطبان و نیاز نشریات کامپیوتری به مطالب متنوع تر داشته است. به طوری که در گذشته کافی بود نشریات این عرصه از همکاری چند مهندس نرم افزار و سخت افزار بهر ه مند باشند اما امروزه نه تنها در برخی نشریات به اندازه کافی نیروی متخصص در این حد وجود ندارد بلکه اساساً دیگر وجود چند مهندس فاید ه ای ندارد. تنها به این دلیل که در همین مدت علم و صنعت کامپیوتر به ده ها شاخه تخصصی دیگر تقسیم شده و تسلط بر هر کدام از این گرایش ها کار آسانی نیست.
ایمان بیک نیز در این باره اعتقاد دارد که از میان نشریات آی تی آنها که ماهنامه هستند شکل و طبیعت کارشان با صفحات و سرویس های آی تی نشریات تفاوت دارد و به جز یکی دو ماهنامه بقیه بیشتر در حوزه علوم و تخصص های آی تی فعال هستند و با توجه به مخاطبانشان مسیر درست خود را انتخاب کرده اند. اما آن جا که بحث صفحات آی تی نشریات پیش می آید و کار به صورت روزانه انجام می شود رویکرد بیشتر خبری است و خوشبختانه افزایش تعداد منابع خبری و خبرنگارانی که در این حوزه فعالیت می کنند در کنار تحرک بیشتر در آی تی ایرانی و منابع تولید خبر کار را ساده تر کرده است.
با این همه سردبیر هفته نامه عصر ارتباط به نوعی به سستی، کندی و عدم پویایی و پیروی از الگوی یکسان در نشریات آی تی اشاره می کند و در مورد ضعف های این دسته از نشریات می گوید: بسنده کردن به مطالب خبرگزاری ها، شباهت محتوایی نشریات به هم، عقب ماندگی از دانش روز و حتی اتفاقات داخلی، فقدان تنوع و در نهایت آگهی زدگی به نوعی وجه اشتراک این نشریات تبدیل شده که تا اندازه ای آغاز خوب این رشته تخصصی را کمرنگ ساخته است.
به رغم استقبالی که از نشریات و صفحات آی تی در طی چند سال گذشته به عمل آمده، همپای رشد روزنامه نگاری آی تی در این عرصه انتقادهایی نیز در این زمینه متوجه این دسته از مطبوعات شده است تا آن جا که برخی منتقدان اغلب این نشریات را صرفاً ترجمه نه چندان خوبی از نمونه های خارجی می دانند.
بهروز نوعی پور در این باره اعتقاد دارد: استفاده بیشتر از ترجمه تا حدودی طبیعی است زیرا از نظر فنی و مهندسی ما یک کشور وارد کننده علم محسوب می شویم. علم در آن سوی دنیا با سرعت چندین برابر کشور ما تولید می شود و ما همین که فرصت کنیم آن را به موقع ترجمه کنیم هنر بزرگی انجام داده ایم. اما از طرفی محتوای این نشریات چندان راضی کننده نیست به این دلیل که اولاً تعداد نشریات فارسی کامپیوتری که هم اکنون در ایران منتشر می شود به مرز اشباع رسیده است و وقتی شما ۱۵ تا ۲۰ نشریه داشته باشید که مطالب مشابه ای چاپ کند، مخاطب سرگردان می شود و در واقع این نشریات از تعداد مخاطبان یکدیگر کم می کند.
نوعی پور مشکل اصلی را در نبود گرایش تخصصی این نشریات می داند و می گوید: اغلب آنها از الف تا ی در هر زمینه ای مقاله و خبر چاپ می کنند تا به زعم خودشان مخاطب را راضی نگاه دارند.
وی در ادامه می افزاید: مشکل دیگری که وجود دارد موضوع حضور اینترنت است. در حال حاضر بسیاری از خوانندگان نشریات کامپیوتری به اینترنت نیز دسترسی دارند. از آن جا که حجم زیادی از مطالب نشریات ترجمه است این گروه از خوانندگان بالقوه امکان دسترسی به اصل مطلب در اینترنت را دارند در عین اینکه سرعت انتشار مطالب در اینترنت و کیفیت مطالب خارجی به هیچ وجه قابل مقایسه با مطالب داخلی نیست، بنابراین برخی از خوانندگان این نشریات با این سئوال مواجه می شوند که اصولاً فلسفه مراجعه به نشریات فارسی چیست.
● مشکلات بعد از تولد
از چند سال قبل که رشته آی تی به نوعی جای خود را در میان روزنامه ها باز کرد، موضوع روزنامه نگاران آی تی و شکل فعالیت آنها مورد توجه قرار گرفته است. این که روزنامه نگاری آی تی نیازمند چه پیش نیازها و آگاهی هایی از عرصه های آی تی و روزنامه نگاری است، پرسشی است که ذهن روزنامه نگاران این عرصه را به خود مشغول کرده است.
ایمان بیک در مورد نیازمندی های یک روزنامه نگار آی تی می گوید: هر روزنامه نگار این عرصه طبیعتاً باید آی سی تی را به خوبی دریابد و درک کند. آی سی تی روی ساختارهای سیاسی یک جامعه به شدت اثرگذار است.
بنابراین برقراری موازنه دانش آی سی تی و سیاست می تواند مورد علاقه و پیگیری یک آی تی نویس واقع شود. به همین صورت اقتصاد یا فرآیند های اجتماعی، فرهنگی و غیره. بیک با اشاره به این که شرایط مطلوب در فضای آی تی نویسی ایران شکل نگرفته می گوید: بچه های این حوزه یا خبرنگار بوده اند و بعد به حوزه آی سی تی وارد شده اند که طبعاً نیازمند مطالعه و کسب دانش آی سی تی هستند و یا از حوزه آی سی تی به روزنامه ها آمده اند که باید با تجربه بیشتر و کسب دانش روزنامه نگاری و ارتباطات، راهکار های بهینه انتقال دانسته ها و اخبار را به مخاطب بیاموزند.
به اعتقاد وی یک مشکل عمده نیز فقدان جایگاه مشخص برای حوز ه های تخصصی در سیستم های آموزشی روزنامه نگاری ماست. در جایی که روزنامه نگار ورزشی، اقتصادی یا سینمایی تربیت نمی شوند، نمی توان انتظار گشایشی در رشته آی تی نویسی داشت اما نادیده گرفتن آی تی نویسی در جشنواره مطبوعات به نظر من خیلی بی انصافی است. در دو سه سال گذشته در آستانه جشنواره همواره این مسئله را یاد آور شده ایم اما تا کنون اثر نبخشیده است.
بدرالسادات مفیدی عضو هیات مدیره انجمن صنفی روزنامه نگاران ضمن تائید این موضوع که جای آی تی نویسی در رشته های رقابتی جشنواره مطبوعات خالی است می گوید: آی تی نویسان می توانند امسال آثار خود را برای بخش علمی ارسال کنند و از سال آینده تلاش می کنیم رشته ویژه ای را برای این دسته از مطالب در نظر بگیریم.
به هر حال با همه مشکلاتی که در عرصه روزنامه نگاری آی تی وجود دارد به نظر می رسد همپای تکنولوژی کامپیوتر و اینترنت این رشته نیز در حال رشد و طی کردن مراحل تکامل خود است و برای رسیدن به این مرحله تکاملی نیاز به توجه بیشتری از سوی متولیان این عرصه احساس می شود.

نویسنده : مینو مومنی

منبع : مرکز توسعه و تبادل دانش فناوری اطلاعات