اجرای تئاتر در خانه های شهر

سفره غذا كه جمع می شود، بوی چای تازه دم یا قهوه تازه در فضای خانه می پیچید. شمال، جنوب، شرق و غرب تهران فرقی ندارد. حتی یك روستای دور و كویری یا كوهستانی نیز با همدیگر تفاوتی ندارند. مهم این است كه تیك تاك ساعت از روی لحظاتی از زندگی رد می شود.
انگشتی به سوی تكمه تلویزیون نشانه می رود و به یكباره چندبازیگر آشنا یا گمنام تئاتر در صفحه تلویزیون ظاهر می شوند. آنها می گویند، می روند و كمی ساده تر از صفحه تئاتر برای مردم قصه ای را تعریف می كنند. شاید این الفبای ارتباط تئاتر با مردم جامعه است؛ حالا شاید این مردم زیر آسمان «تجریش» نشسته اند یا این كه در روستایی دور و كوهستانی هوای تمیز كشتزار را تنفس می كنند. در هر حال این جا محیط یك خانواده است و گویی جعبه جادو می خواهد تئاتر را به خانه مردم ببرد.
اصولاً نمایش های تلویزیونی (تله تئاتر) برای مخاطبان ایرانی پدیده ای آشنا است. البته اوج و درخشش این نمایش ها به دهه ۶۰ بر می گردد؛ زمانی كه بعضی از متن های فنی كلاسیك از جمله دكتر فاستوس و ... از سوی بازیگران و كارگردان های ایرانی در تلویزیون اجرا می شد. با این حال تاریخچه نمایش تلویزیونی در ایران در زندگی حرفه ای و آثار بعضی از بازیگران شاخص و سال های دهه ۴۰ ریشه دارد؛ دورانی كه بازیگرانی از جمله عزت الله انتظامی، علی نصیریان و... خاطرات اجرای صحنه ای و محله قدیمی و تالار پیر سنگلج را با خود به تلویزیون آوردند و مردم كوچه و بازار و در كل تمام تیپ های اجتماعی تهران و ایران را در خانه های خود پای دستگاه های سیاه و سفید تلویزیون می نشاندند.
● بازی در نگاه لنز ۱۲۰
فرهاد آئیش بازیگر و كارگردانی كه سال گذشته با نمایش «پنجره ها» آمار بیشترین تماشاگر را به خود اختصاص داد، یكی از بازیگران حرفه ای حوزه تله تئاتر است. وی با اشاره به تعامل تئاتر صحنه ای و تلویزیونی در این باره می گوید: به نظر من تئاتر صحنه ای و تلویزیونی دو مقوله جداگانه هستند. زیرا تله تئاتر پدیده ای تازه است و با اختراع تلویزیون به عرصه هنری آمد. نباید تله تئاتر را نوعی بازی كردن تئاتری در برابر دوربین بدانیم.
چون باید هنگام بازی در تله تئاتر به ترفندهای تلویزیونی و سینمایی گوشه چشمی داشته باشیم و در عین حال سعی كنیم از تئاتر دور نشویم. این مسأله درباره تمام عوامل نمایش صحنه ای كه در تله تئاتر نمود دارند، صدق پیدا می كند. یعنی طراحی لباس، نور، دكور صحنه و ... كه از دوربین و رسانه تلویزیون تأثیر می گیرند. برای نمونه در بحث بازیگری تله تئاتر، شیوه بازی بازیگر و تناسب لنزهای گوناگون از جمله ،۱۲۰ ۸۰ ، ۵۰ و... متفاوت است. مسعود فروتن كارگردان تلویزیونی تله تئاتر نیز كه نزدیك ۳۰ سال در این حوزه كار می كند و ۱۵۰ نمایش تلویزیونی را در كارنامه خود دارد، در این باره می افزاید: درست كه هر دو این نمایش ها، نام تئاتر را به خود اختصاص داده اند اما به طور كلی با هم تفاوت دارند.
زیرا تماشاگر نمایش زنده، حق انتخاب دارد. اما هنگام نمایش تله تئاتر این قدرت انتخاب از او سلب می شود. برای ارائه یك تله تئاتر، محتوا و پیام نمایش صحنه ای جوابگو نیست. همانطور كه شما نمی توانید با آبرنگ مینیاتور بكشید. وقتی می خواهیم نمایشنامه ای را در تلویزیون اجرا كنیم، باید فرم آن را بشكنیم. یعنی نمایشنامه صحنه ای باید آراسته شود. حتی یك بازیگر تئاتر هم باید بداند نحوه بازی اش در تلویزیون با صحنه فرق دارد.
حتی وضعیت تماشاگر این دو ژانر با هم متفاوت است. شما در اجرای صحنه ای به هر سویی كه دلتان خواست نگاه می كنید. اما در نمایش تلویزیونی این حق انتخاب را ندارید. زیرا كارگردان تلویزیونی تصاویر را به جای شما انتخاب می كند و شما تنها به انتخاب اونگاه می كنید. هادی مرزبان كارگردان هنری نمایش های تلویزیونی نیز در باره تفاوت نمایش های صحنه ای و تلویزیونی می گوید: به اعتقاد من تئاتر صحنه ای از سه ویژگی اساسی مجری، تماشاگر و مكان برخوردار است. بنابراین هر كدام از این عوامل در تشكیل مراسمی به نام اجرای صحنه ای سهیم هستند. اما در تلویزیون اینگونه نیست.
مجری كار خودش را انجام می دهد و تماشاگر هم به صورت زنده و مستقیم با اثر برخورد ندارد. زیرا تماشاگر نمی تواند مثل دیدن اجرای صحنه ای تمام جوانب تئاتر را در نظر بگیرد. یعنی او ممكن است چای بخورد، تلفن جواب بدهد یا به هر كار دیگری بپردازد. یعنی یكی از بحث های مهم در دیدن نمایش های صحنه ای و تلویزیونی بحث تمركز است.
● شكسپیر، نیل سایمون و یوجین اونیل به تلویزیون می آیند
یكی از حركات اخیر تلویزیون بویژه شبكه چهار پخش تله تئاتر های خارجی بود. ۲۶ تله تئاتر خارجی در ماه های گذشته در حالی از سوی صدا و سیما خریداری و پخش شد كه همواره نگاه های متفاوتی را به خود معطوف كرد. از این ۲۶تله تئاتر ۲۰ اثر در شبكه چهار و برنامه دریچه ای به تئاتر جهان پخش شد.
بعضی از این تله تئاتر ها از تولیدات كارگردان های مشهور تئاتر معاصر بودند. برای نمونه جاناتان میلر كارگردان آثار شكسپیر در دوره معاصر، نمایش «اتللو» را تولید كرده بود .در این نمایش تلویزیونی بازیگران مشهوری از جمله «آنتونی هاپكینز» و ... نیز بازی می كردند. اما با این حال بعضی از كارگردان ها و بازیگران تله تئاتر آثار خارجی نگاه های دیگری داشتند. میترا علوی طلب تهیه كننده برنامه دریچه ای به تئاتر جهان و تله تئاتر های خارجی درباره این برنامه ها می گوید: معمولاً دوستان تئاتری كه با ما تماس گرفته اند، درباره این آثار ابراز خرسندی كرده اند. آنها به كیفیت بالا، شیوه مناسب ساخت و فنی بودن آثار اشاره كردند و نسبت به این آثار علاقه خاصی نشان دادند.
اما در كل مخاطب این برنامه، قشرهای خاص و دانشجویان تئاتر هستند و خود برنامه دریچه ای به تئاتر جهان با انگیزه آموزش طرح ریزی شده و برای عموم مخاطبان در نظر گرفته نشده است. علوی طلب در ادامه به تفاوت تولیدات داخلی و خارجی در زمینه تله تئاتر می پردازد و می افزاید: به نظر من پخش یك تله تئاتر فنی برای بازیگر یا كارگردان ما نیز جنبه آموزشی دارد.
البته ما نمایش استاد معمار را كه به شیوه سیاه و سفید فیلمبرداری شده بود، پخش كرده بودیم و مرزبان هم نمایش را كار كرده بودند. بدون شك كار هادی مرزبان قابل احترام است. اما تله تئاتر خارجی استاد معمار از متن و اثری حكایت داشت كه شرایط فرهنگی و ویژگی های خاص اروپایی ها را بازتاب می داد. قطعاً كارگردان ایرانی با توجه به شرایط فرهنگی و ویژگی های خاص كشور ما برداشت متفاوتی نسبت به اثر تولید شده خارجی خواهد داشت.
علوی طلب در بخش دیگری از سخنانش و در گفت وگویی اختصاصی با روزنامه ایران به ادامه برنامه دریچه ای با تئاتر جهان در سال آینده اشاره می كند و در این باره می گوید: «ما ترجمه و پیش تولید ۲۶ تله تئاتر خارجی دیگر را نیز شروع كرده ایم و مجوز پخش آن هم صادر شده است. این تله تئاترها تركیبی از آثار كلاسیك و مدرن هستند و در میان آنها اسامی نویسندگان بزرگی از جمله شكسپیر، یوجین اونیل و نیل سایمون به چشم می آید.
● چرا ظروف چینی ارزان قیمت بخریم!
در مقابل دیدگاهی كه معتقد است تله تئاترهای خارجی برای بازیگران و كارگردان ها و دانشجویان ایرانی جنبه آموزشی دارد، دیدگاه متفاوت تری هم هست. مسعود فروتن كارگردان تلویزیونی تله تئاتر درباره این موضوع می گوید: درست است كه تئاتر از غرب آمده و تاریخچه اش به اروپا بر می گردد. با این حال ما هم نزدیك به ۶۰ سال است كه تئاتر كلاسیك داریم. بنابراین نمی توانیم كار آنها را از آثار خودمان قوی تر بدانیم.
به نظر من تله تئاترهای غربی از نظر كارگردانی از آثار ما ضعیف تر هستند. امسال همزمان با پخش تله تئاتر «استاد معمار»، نسخه خارجی این اثر هم پخش شد. شاید بهتر است كه چهار نفر كارشناس و منتقد درباره این دو اثر داوری كنند و رأی به برتری هر كدام از اینها بدهند. گاهی یك اثر وارداتی چندان هم قوی نیست. به نظر من خرید بعضی از تله تئاترهای خارجی اخیر به واردات چینی ارزان قیمت شباهت دارد. معمولاً میان صنعتگران ما باب شده كه چینی ارزان قیمت و بی كیفیت می خرند و بعد هم كلی ضرر می كنند. اما در بحث تله تئاتر این ضرر به بهای از دست دادن تماشاگر تمام می شود. دكتر جواد ظهیری تهیه كننده تله تئاتر نیز در گفت وگویی گفت: امیدوارم سیاست پخش تله تئاترهای خارجی در شبكه چهار سیما به توقف تولید تله تئاتر های داخلی منجر نشود.
این تهیه كننده تلویزیونی تولید تله تئاتر های داخلی را راهی برای آشنایی بیشتر بینندگان تلویزیون با تئاتر دانست و افزود: تولید تله تئاتر همچنین موجب شده تا برخی از همكاران ما در تئاتر به همكاری با تلویزیون عادت كنند و تعامل خوبی میان اهالی تئاتر و تلویزیون برقرار شود. وی پخش تله تئاتر های خارجی از شبكه های چهار سیما را به شرط آن كه جای تولیدات داخلی را نگیرند مثبت ارزیابی كرد و افزود: پخش تله تئاتر های خارجی موجب آشنایی ما با تكنیك های دیگران می شود، ضمن این كه به برنامه سازان و مدیران این امكان را می دهد توانایی های خود را با دیگران مقایسه كنند و متوجه شوند كه كارهایشان در چه سطح كیفی و تكنیكی قرار دارد.
وی در باره سطح كیفی این تله تئاترها نیز افزود: مسلماً هر كاری كه از تلویزیون پخش می شود حرفی برای گفتن دارد، اما من سطح كارهای خودمان را از آنها بالاتر می دانم. وی همچنین در باره نحوه دوبله این آثار اظهار كرد: برخی از این تله تئاترها خوب دوبله شده اند و توانسته اند حس بازیگران را به بیننده منتقل كنند.دكتر ظهیری در پاسخ به پرسشی درباره توقف پخش تله تئاترهای داخلی كه در پی پخش تله تئاترهای خارجی به وقوع پیوست، گفت: پخش تله تئاترهای خارجی به عنوان جایگزینی برای تولیدات داخلی به تضعیف این ساختار می انجامد، اما من گمان نمی كنم شبكه چهار با چنین هدفی به پخش تله تئاتر های خارجی اقدام كرده باشد. وی پیشنهاد داد: هفته ای یك تله تئاتر داخلی از شبكه های تلویزیونی پخش شود تا علاقه مندان به تئاتر از قبل بدانند كه در ساعت بخصوص از یك روز می توانند به تماشای این تله تئاتر ها بنشینند. به اعتقاد این تهیه كننده پخش تله تئاتر های خارجی در كنار تولیدات داخلی می تواند به تقویت این ساختار بینجامد.
جواد ظهیری درباره علل توقف پخش تله تئاترهای داخلی خاطرنشان كرد: علت اصلی این مسأله را نمی دانم شاید ما به اندازه كافی تله تئاتر تولید نكرده ایم كه بتوانند باكس چهارشنبه شب های شبكه چهار را پر كنند.
● جای تله تئاتر، شبكه یك است
بحث تماشاگران تله تئاتر و نحوه ارتباط این ژانر هنری با مخاطبان یكی از مقوله های بسیار مهم چه به لحاظ سیاست های كاری تلویزیون و چه به لحاظ بازتاب كار بازیگران و كارگردان است.
هادی مرزبان در این زمینه به خاطره اجرای یكی از نمایش های صحنه ای و اجرای متنی از اكبر رادی اشاره می كند و می افزاید: یك روز جلو تئاتر شهر با مردی موتوسیكلت سوار روبه رو شدم كه از امامزاده حسن آمده بود.
این موتوسیكلت سوار می گفت چون در نمایش ات از امامزاده حسن گفته ای برای دیدن آن آمده ام و دوست دارم درباره این تئاتر با هم صحبت كنیم.
مرزبان در ادامه این گفته خود را به بحث اجرای متن های ایرانی در تلویزیون ربط می دهد و می گوید: شاید اگر مقداری به متن های ایرانی و دغدغه های امروز مردم بپردازیم، تماشاگران تله تئاتر هم افزایش پیدا می كنند. فرهاد آئیش نیز در این باره می افزاید: شاید برای جذب مخاطب باید به آثار ملموس تر و نزدیك تر به ذهن مخاطب پرداخت. ضمن این كه درباره تله تئاتر باید به مردم توضیح داده شود. زیرا اگر تماشاگر حوصله دیدن نمایش تلویزیونی را ندارد، نباید به دیدن آن بپردازد. زیرا این كار به تماشاگران تئاتر زنده و صحنه ای نیز لطمه وارد خواهد كرد.
اما مسعود فروتن در این باره سه عامل زمان پخش، شبكه و تبلیغ را یاد آوری می كند. به اعتقاد وی جای پخش تله تئاتر در شبكه اول است كه شبكه ای همگانی و شناخته شده به شمار می رود. وی علت كم شدن مخاطبان تله تئاتر را نسبت به دهه ۶۰ در تكثر شبكه های تلویزیونی می داند. وی همچنین تبلیغ را عامل مهمی در جذب تماشاگران تله تئاتر ذكر می كند و در این باره می گوید: من یكبار بطور تصادفی كانال تلویزیون را عوض كردم و با یكی از تله تئاتر های خودم روبه رو شدم. چون درباره آن اطلاع رسانی نكرده بودند، زمان دقیق پخش آن را نمی دانستم.
میترا علوی طلب تهیه كننده، تله تئاتر های خارجی نیز در این باره می گوید: ما در بخش تله تئاتر های خارجی برای جذب مخاطب گسترده دو مشكل داشتیم. اول این كه پخش این آثار در ساعت ۹ شب چندان مناسب نیست و این زمان با سریال ها و برنامه های دیگر تداخل دارد. دوم این كه بسیاری از افراد تئاتری در چهارشنبه ها قادر به دیدن این برنامه نیستند. زیرا یا سر تمرین و اجرا هستند یا این كه تئاتر می بینند. به نظر من زمان مناسب برای پخش تله تئاتر روزهای شنبه و ساعات آخر شب است.
مائده طهماسبی كارگردان تئاتر صحنه ای نیز كه تجربه بازیگری در ژانر تله تئاتر دارد، می افزاید: من در تله تئاتر «نكراسف» اثر ژان پل سارتر، به كارگردانی محمدرحمانیان بازی كردم. به نظرم این نمایش كار خوب و جالبی بود. در اروپا به تصویر درآوردن شاهكارهای نمایشنامه نویسی كار رایج و جا افتاده ای است. اما نمایش تلویزیونی مقوله ای غیر از نمایش صحنه ای است و تجربه متفاوتی به شمار می رود.
وی در ادامه درباره پخش تله تئاترهای خارجی می افزاید: شاید برای نظر دادن درباره بینندگان این گونه برنامه های تلویزیونی به آمار دقیق تری نیاز است اما اصولاً تله تئاترهایی كه از شبكه چهار پخش شدند، نزد عموم مردم، دارای مخاطبان خاص بود و بیشتر از همه دانشجویان به تماشای این نمایش های تلویزیونی می پرداختند.
با تمام این تفاسیر تولیدات داخلی و خارجی تله تئاتر در میان تماشاگران خود تأویل های گوناگونی داشته است. به عنوان مثال بعضی از تله تئاتر های خارجی به صورت سیاه و سفید فیلمبرداری شده اند و به لحاظ اصل زمانمندی داستان از نوع كیفیت عتیقه وار و موزه ای برخوردار هستند. از سوی دیگر قاب بندی ها، پرداخت های تصویری و نشانه شناسی هر دو از تولیدات تله تئاتر ایرانی و خارجی و مقایسه آنها برای بسیاری از افراد جامعه ما سودمند است.

امید بی نیاز

منبع : روزنامه ایران