ویژه شهادت آیت الله دکتر محمد مفتح

شهید آیت ا... دکتر محمد مفتح، با «مفتاح» دین، خانه دانش را گشود. او که «فاتح» دانشگاه به روی «فیضیه» بود و دریچه قلب دانشجو را به روی علوم حوزه «فتح» كرد. وی با تدریس در دانشگاه، نشای مكتب را در مزرعه دانشگاه، «افتتاح» نمود. بزرگواری که، خرمن خرمن، دانشی را كه درحوزه از علوم اهل‏بیت(ع) و معارف قرآن آموخته بود، به عنوان رسالت و مسؤولیّتی خدایی، به محافل علمی و دانشجویی منتقل ‏كرده و آن را از محدوده حوزه به گستره جامعه منتشر می‏كرد.
آری، پیوند روحانی و دانشجو، آمیختن دین و دانش و تعهّد و تخصّص را به بار می‏آورد. در سایه این پیوند، جامعه از دانش بی‏دین و تمدّن بی‏اخلاق و رفاه بی‏معنویّت و فرهنگ بدون مكتب و زندگی جدا از خدا نجات می‏یابد. وحدت حوزه و دانشگاه، تجسّم «عینیّت دیانت و سیاست» است. لذا سالروز شهادت آیت ا... دکتر مفتح روز "وحدت حوزه و دانشگاه" نامیده شده است.
شهید آیه الله دكتر مفتح در زمره عالمانی است كه عمر شریف خویش را در راه احیای معارف اسلامی و نشر فرهنگ اهل بیت به كار گرفته و در سنگرهای گوناگون به ستیز با جهل و تباهی و ستم پرداخته اند.
آن اسوه فضیلت برای آنكه دانشگاه را از تهاجم فرهنگی استعمار و علفهای هرز طاغوتی نجات دهد، چشمه هایی از ارزشهای والای دینی را در این كانون اندیشه جاری ساخت و در عصری كه نغمه جدایی دین از دانش ساز گردیده بود و شب پرستان كوردل با تبلیغات نفاق افكنانه خویش بذر تنافر و ضدیت بین حوزه دانشگاه می پاشیدند، نامبرده این دو كانون را به هم پیوند داد و فرهنگ حاكم بر دانشگاه را كه ارمغان غرب بود متحول ساخت و باورهای دینی را بر فضای آن حاكم نمود و به مصداق " زكاه العلم نشره" جرعه هایی از اندیشه هایی را كه در حوزه آموخته بود به كام دانشجویان شیفته فضیلت سرازیر نمود. این نوشتار گذری دارد بر زندگی و آثار آن شهید دانشمند.
● از ولادت تا تحصیل
روحانی فرزانه و عالم متعهد مرحوم حاج شیخ محمود مفتح از واعظان مشهور همدان بود در نهایت اخلاص و صداقت روزگار می گذراند و چون وی در ادبیات عرب و فارسی تبحر داشت، اشعار زیادی در مدح و منقبت و رثای اهل بیت سروده كه ضمن زیبایی های لفظی از مضامین عالی و تاریخ صحیح ائمه و احادیث معتبر سرچشمه گرفته بود. وی علاوه بر سخنوری و وعظ در حوزه علمیه همدان به تدریس مشغول بود. در سال ۱۳۰۷ ش.
در خانه چنین ادیب فاضل و وارسته فرزندی دیده به جهان گشود، كه او را محمد نامیدند. دانش طلبی در سایه معنویت و تربیت و در پرتو فضیلت از همان دوران صباوت، حلاوت جان این كودك گردید. او روی آوردن به علم و آراسته گردیده به صفاتی پسندیده را از پری عالم و مادری نیكو سرشت در كلاس با صفای خانواده آموخت، از هفت سالگی پایش به مدرسه گشوده شد و در زمینه ادبیات از پدر ادیب و شاعر خویش بهره مند گردید.
شهید مفتح پس از فراگیری مقدمات علوم عربی، فقه و بخشی از منطق نزد پدر و اساتید وقت حوزه همدان به سال ۱۳۲۲ ش. به آشیانه اهل بیت - قم مقدس- مهاجرت نمود و در مدرسه دارالشفاء و در حجره ای محقر و نمناك اقامت گزید و همچون دیگر جویندگان معارف دینی با جدیت و اهتمامی در خور اهمیت به كسب علوم و مكارم پرداخت . ذوق سرشار و استعداد عالی به همراه كوشش پرجوش و وجود اساتید برجسته سبب آن گردید تا مفتح به صور شگفت انگیز و شایان توجهی دروس حوزه از جمله رسائل، مكاسب و كفایه را طی سالهای ۱۳۲۴ - ۱۳۲۲ ش. فرا گیرد و خود در زمره اساتید حوزه علمیه قم قلمداد گردد.
ایشان عرفان و دروس خارج فقه و اصول را در عالی ترین سطح نزد رهبر كبیر انقلاب حضرت امام خمینی (ره) فرا گرفت. مرحوم مفتح علاوه بر روابط شاگردی و استادی، با امام پیوندی صمیمانه داشت و آن روح قدسی به ایشان علاقه و عنایت داشتند و در مدتی كه امام امت در نجف به سرمی بردند وی به طریقی با رهبر و اسوه خویش ارتباط برقرار كرد.
پیامی كه حضرت امام به مناسبت شهادت این دانشور ارزشمند صادر نمودند، مبین این رابطه است . (۱) دكتر مفتح در آن اختناق خطرناك رژیم ستم شاهی، چه در برنامه های علمی و پژوهشی و چه جلسات سخنرانی و تلاشهای تبلیغی اصرار و ابرام داشت كه نام امام خمینی (قدس سره) مطرح شود و در مسجد قبای تهران صریحا و بدون هیچگونه واهمه ای در سالهای قبل از انقلاب نام آن بزرگوار را بر زبان جاری می ساخت.
دكتر مفتح بخشی از كتاب رسائل شیخ انصاری را نزد آیه الله مجاهد تبریزی و دروس خارج خصوصا بخشی از اصول را در محضر آیه الله العظمی بروجردی (ره) فرا گرفت. همچنین در فلسفه و حكمت نزد فیلسوف جلیل القدر، اما مجهول القدر علامه طباطبائی تلمذ نمود. مدتی از محضر فقیه اهل بیت علیهم السلام آیه الله العظمی سید محمد رضا گلپایگانی (ره) استفاده كرد. بخشی از دروس فلسفه و عرفان را نزد آیه الله حاج میرزا ابوالحسن رفیعی اصفهانی آموخت. آیه الله سید محمد حجت پرتوی از اندیشه های فقهی خود را به این شاگرد وارسته انتقال داد. دكتر مفتح به موازات علوم حوزوی تحصیلات دانشگاهی را پی گرفت و به دریافت مدرك دكترا در رشته الهیات و معارف اسلامی نائل آمد. در فقه نیز آنچنان تبحری بدست آورد كه عنوان با صلابت اجتهاد را برازنده خویش ساخت. پایان نامه تحصیلی وی در مقطع دكترا با عنوان حكمت الهی در نهج البلاغه بدلیل ژرفایی مطالب و عمق مفاهیم با درجه بسیار خوب مورد قبول دانشگاه واقع شد. (۲)
● پرتو اندیشه
دكتر مفتح پس از درك محضر اساتید وقت حوزه و كسب معارف اسلامی در سطوح عالی، بعد از اندك مدتی خود به تدریس كتاب منظومه حاج ملا هادی سبزواری پرداخت و در شرح و توضیح این اثر مطالبی را تحت عنوان "روش اندیشه" به رشته تحریر در آورد كه در حوزه اشتهار یافت. (۳) وی از ابتدای تدریس در دبیرستان دین و دانش قم به روشن نمودن اذهان دانش آموزان در خصوص مباحث دینی و سیاسی و اجتماعی پرداخت و با همكاری شهید مظلوم دكتر بهشتی و حضرت آیه الله خامنه ای به مناسبت تقویت پیوند دانش آموزان، فرهنگیان و دانشجویان با روحانیون اقدام به تأسیس كانون اسلامی دانش آموزان و فرهنگیان در قم نمود.
این كانون اولین مجتمع اسلامی زنده بود كه در آن گروههای مختلف جمع می شدند و جلوه ای بود از هماهنگی همه قشرهای جامعه بر محور اسلام عزیز و بینش پر جوشش اسلامی. (۴) دبیرستان دین و دانش پایگاه مهمی برای تلفیق دین و سیاست و نیز مركزی برای انس دین و دانش بود تا از این رهگذر نسل جوان با معارف دینی آشنا شده و طلاب حوزه با مسائل روز ارتباط یابند و وحدت میان روحانیت و اقشار فرهنگی تحقق یابد.
به لحاظ مقبولیت و محبوبیتی كه شهید مفتح بین طلاب و دانش آموزان كسب كرده بود، ساواك جهنمی با آن تشكیلات عریض و طویل به وحشت افتاد و برای خنثی كردن فعالیت های وی به كیدی ضعیف دست زد و شهید مفتح را سال ۱۳۴۷ از آموزش و پرورش اخراج و به نواحی بد آب و هوای جنوبی تبعید نمود. در سال ۱۳۴۸ كه زمان تبعید آن شهید بزرگوار به سر رسید و باید به قم باز می گشت از ورود نامبرده به این شهر مقدس جلوگیری كردند و او را ناگزیر به اقامت در تهران نمودند. (۵)
شهید مفتح عقیده داشت برای تحول در اندیشه های مردم لازم است كه آنان را از دره نادانی به قله آگاهی رسانید، به عقیده وی هر مسلمان علاقمند و وظیفه شناس باید در دو جبهه مبارزه كند، در یك جبهه با دشمنان اسلام و در جبهه ای دیگر با جهل و خرافه پرستی. وی با اینكه یكی از برجسته ترین اساتید حوزه و دانشگاه بود و در این دو پایگاه حساس و نیز در دبیرستانهای قم به تدریس مشغول بود، به منظور آگاهی دادن به توده مردم و بیدار كردن و به حركت درآوردن آنان تلاشهای وسیع داشت و به هیچ عنوان برنامه های تبلیغی خود را رها نمی كرد، خصوصاًَ در ایام ماه مبارك رمضان، محرم و صفر در نقاط مختلف كشور این فعالیت او مضاعف می گشت. در ایام تبعید كه در زاهدان اقامت داشت از وعظ و ارشاد مردم غافل نبود.
دكتر مفتح مسافرتهای تبلیغی خود را به منبرهای افشاگرانه و روشنفكرانه تبدیل ساخته بود و سخنانش بدلیل آنكه تأثیر عمیق و وسیعی در اذهان و افكار مردم داشت و برای دستگاه سفاك پهلوی خطر آفرین بود، بارها از سوی ساواك باز داشت گردید و سخنرانی هایش تعطیل می شد. وی در شهرهای مختلفی از جمله آبادان، اهواز، خرمشهر، دزفول، اصفهان، شیراز، كرمان، بندرعباس، زاهدان، همدان، كرمانشاه، ساری، بابل، املش، آمل، چالوس، مشهد و... تلاشهای تبلیغی وسیعی داشت.
از تلاشهای دیگر این شهید والا مقام می توان تأسیس جلسات علمی اسلام شناسی را نام برد. این مجمع، فعالیت وسیعی را به منظور شناساندن چهره اصلی اسلام شروع كرد و طی آن فضلا و نویسندگان حوزه علمیه، آثاری را كه در زمینه های گوناگون اسلام شناسی نوشته بودند مطرح كرده و پس از نقد و اصلاحهایی مورد لزوم با مقدمه ای كه دكتر فتح بر آنها می نوشت، به چاپ رسانده و در اختیار عموم مشتاقان اندیشه های ناب اسلامی قرار می دادند.
از آنجا كه ساواك به نقش موثر این مجمع در شناساندن اسلام و معرفی حقایق تشیع پی برده بود، به تعطیل كردن آن اقدام كرد و تنها این مجمع توانست به تألیف و یا ترجمه سیزده جلد كتاب اقدام كند. (۶) دكتر مفتح با همكاری شهید بهشتی فعالیت تحقیق دیگری را در قم آغاز كرد و با ترتیب دادن جلسات سخنرانی در مسجد رضوی قم از اساتیدی چون شهید مطهری خواست تا در این برنامه شركت كرده و به حاضران رهنمود بدهند، كه شهید مظلوم دكتر بهشتی ضمن مصاحبه ای به این تلاش تحقیقی اشاره كرده است. (۷) در این جلسات تحقیقی آیه الله محمد رضا مهدوی كنی و آیه الله سید عبدالكریم موسوی اردبیلی شركت داشتند و با استفاده از منابع اصیل اسلامی به تحقیقات ارزنده و عمیقی دست زده بودند كه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بدان سبب كه هر یك از این افراد در مشاغل عالی مشغول كار بودند ، فرصت استمرار این كار پیش نیامد.● آثار و تألیفات
با وجود آنكه دكتر مفتح در سنگرهای متفاوت مشغول مبارزه با رژیم شاه بود و در سطح حوزه و دانشگاه و دبیرستان تدریس می نمود، از انجام كارهای پژوهشی و تألیفات غافل نبود و نگاشته های ارزشمندی بصورت تألیف و ترجمه از ایشان به یادگار مانده است كه عبارتند از:
۱) ترجمه تفسیر مجمع البیان: جلد اول و دوم این تفسیر به قلم استاد مفتح با همكاری حضرت آیه الله حسین نوری ترجمه شده است، ولی جلد سوم را دكتر مفتح به تنهایی به فارسی برگردانده است. سایر مجلدات این تفسیر را دیگر دانشمندان حوزه، ترجمه نموده اند.
۲) حاشیه بر اسفار ملاصدرا: این حاشیه را دكتر مفتح در زمان تحصیل و تدریس خود بر كتاب اسفار ملاصدرا نوشت، چنین كاری مبین عمق دید و ژرفای اندیشه آن استاد در عرصه حكمت و فلسفه می باشد.
۳) روش اندیشه: این كتاب را دكتر مفتح به سال ۱۳۳۶ ش. در علم منطق نوشته است كه به عنوان یكی از منابع درسی در حوزه و دانشگاه از آن استفاده می شود. علامه طباطبائی (ره) بر این كتاب مقدمه نوشته است و دقت نظر، اصابت فكر، وفای بیان و سهولت لفظ مؤلف را ستوده است.
۴) حكمت الهی و نهج البلاغه: اثر یاد شده پایان نامه تحصیلی دوره دكترای شهید مفتح است و ضمن آنكه از ژرف نگری و وسعت مبانی برخوردار است، مطالب آن برای عموم مردم قابل استفاده می باشد. این كتاب دارای پیش گفتاری نسبتا مفصل، مقدمه و سه بخش است.
۵) آیات اصول اعتقادی قرآن: این كتاب شامل چند بخش است كه بخش اول پژوهشهای استاد مفتح را در خصوص مباحث اعتقادی شیعه با تكیه بر آیات قرآن در بر می گیرد.
۶. نقش دانشمندان اسلام در پیشرفت علوم: این نوشتار ۶۰ صفحه ای مجموعه مقالات دكتر مفتح است كه در سال چهارم مجله مكتب اسلام به تدریج انتشار یافته است، كه هشت مقاله را در بر می گیرد.
۷) ویژگیهای زعامت و رهبری: در این اثر مقالات و سخنرانی های این شهید بزرگوار در خصوص زعامت و رهبری و مباحث حكومت اسلامی گردآوری شده است.
۸) مقالات: در مجلاتی چون مكتب اسلامی، خصوصاً مكتب تشیع و نیز مجله معارف جعفری، شهید مفتح مقالاتی را در خصوص معارف اسلامی و معرفی مذهبی حقه تشیع نوشته است كه یكی از این مقالات ارزشمند مطلبی است، تحت عنوان "مكتب اخلاقی امام صادق علیهم السلام" كه در پنجمین نشریه سالانه مكتب تشیع در خرداد ۱۳۴۲ ش. درج گردید.
۹) مقدمه نویسی بر آثار دیگران: از دیگر كوششهای فكری دكتر مفتح نوشتن مقدمه بر آثار نویسندگان جوان حوزه است كه از مجمع علمی اسلامی شناسی - كه خود مسئولیت آن را به عهده داشت - شروع شد و تا چند سال بعد استمرار یافت. مجموعه این نوشته های ارزشمند اگر در جایی تدوین گردد، خود كتابی مستقل و در عین حال سودمند را تشكیل خواهد داد. گزیده ای از این مقدمه نویسی ها در كتاب تحت عنوان افكار استاد شهید دكتر مفتح آمده است.
● آذرخشی در كویر ستم
شهید مفتح علاوه بر آنكه اندیشه های علمی خود را در محضر مبارك حضرت امام خمینی (قدس سره) صفا داد، در پرتو افكار تابناك امام راحل، ستیز با ستم و نفی هر گونه سلطه را از مهم ترین برنامه های خود قرار داد و سخنرانی ها، مقاله ها و در جلسات درسی افراد را نسبت به فجایع جهان اسلام كه ارمغان استعمار است آگاه می نمود و فساد و تباهی استبداد را افشاء می كرد، از این جهت وی را از سخنرانی كردن و هر گونه تبلیغ مذهبی منع كردند چنانچه آن شهید در سخنرانی ماه مبارك رمضان در سال ۱۳۵۷ به این وضع اشاره كرده است.
با این حال این دانشمند مبارز آرام نمی گیرد و وقتی كه از سوی رژیم به سنتهای اسلامی توهین می شود، فریاد می زند و می گوید: اگر به افكاراسلامی ما جسارت كرد، ما آرام نمی توانیم بگیریم، اگر به احساسات مذهبی ما احترام قائل نشدید، ملت ایران آرام نخواهد شد. (۸) و وقتی با خبر شد كه رژیم منحوس پهلوی تاریخ رسمی كشور را تغییر داده است، چون آتشفشانی خروشید و گفت:
" چطور ایرانی باید تاریخ پرافتخار هجرت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم را، یعنی تاریخ اسلام، افتخار انسانها ، افتخار ایران ، نجات دهنده ایران را كنار بگذارد. یا رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم ما از روی تو شرمنده ایم. لذا مرجع بزرگوار پرچمدار جهان تشیع حضرت آیه الله العظمی امام خمینی به ملت ایران هشدار می دهند كه به كار بردن این تاریخ حرام است." (۹)
شهید مفتح در سالهای حدود ۱۳۴۰ ش. كه همزمان با آغاز قیام امت اسلامی است، اغلب به شهرهای استان خوزستان می رفت و به دستور امام خمینی (قدس سره) به فعالیت های تبلیغی و افشاگری جنایات رژیم شاه می پرداخت و وقتی كه ساواك وی را به نقاط بد آب و هوا تبعید نمود و از ورودش به قم جلوگیری به عمل آورد. دكتر مفتح به منظور گشودن سنگری برای ستیز با رژیم شاه به شوق همكاری با شهید مطهری در دانشكده الهیات دانشگاه تهران به تدریس مشغول شد.
آن شهید بنا به دعوت مومنان و اهالی مسجد (( الجواد )) در این مكان مقدس به ایراد سخنرانی و انعقاد جلسات تفسیر پرداخت و از این طریق به روشنگری و ارتباط بیشتر بین دانشجویان اقشار روحانی همت گمارد و در سال ۱۳۵۲ ش. برای تجمع و تشكل نیروهای مسلمان امامت مسجد (( جاوید )) تهران را پذیرفت و در این مكان مبارك هسته مقاومتی تشكیل داد و طی برنامه های منظم و جهت داری از سخنران متعهد و مبارزی همچون شهید مطهری دعوت بعمل آورد تا در این مكان حاضرین را با حقایق اسلامی آشنا كند.
سرانجام در سوم آذر ۱۳۵۳ ش. پس از سخنرانی یار و همرزم شهید مفتح - آیه الله خامنه ای - و با هجوم ساواك مسجد ((جاوید)) تعطیل و دكتر مفتح و مقام معظم رهبری پس از دستگیری در زندان تحت شكنجه های سختی قرار گرفتند و دیگر ساواك به مفتح اجازه فعالیت در آن مسجد را نداد. هنوز دو سال از آزادی وی از زندان نگذشته بود كه ایشان در سال ۱۳۵۵ امامت مسجد قبا را پذیرفت كه چون مسجد قبای پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم محراب و میعادگاه تشنگان حق و فضیلت گردید.
در سال ۱۳۵۶ ش. شهید مفتح اعلام كرد نماز عید فطر را در زمینهای قیطریه خواهند خواند كه این حركت با وجود برق سلاحها و ماشینهای مسلح ارتش شاهنشاهی با استقبال جمعیت نمازگزار مواجه شد و شهید مفتح در خطبه های نماز به افشاگری علیه طاغوت و استكبار و صهیونیست ها پرداخت و نام مبارك حضرت امام را در حضور هزاران نفر جمیعت مسلمان بر زبان جاری ساخت و بر اطاعت از فرامینش تأكید كرد.
از این تاریخ تا رمضان سال ۱۳۵۷ ش. فعالیت های مسجد قبا در قالب سخنرانی های پرشور در كلاسهای پرمحتوا ادامه داشت . در صبح روز عید فطر (دوشنبه ۱۳ / ۶ / ۵۷) در حالی كه جمعیتی انبوه با مفتح هم صدا بودند و فریاد فرح زای الله اكبر سر می دادند به سوی قیطریه حركت كردند. پس از مراسم نماز عیدفطر مردم مسلمان با برنامه ریزی شهید مفتح از زمینهای قیطریه شروع به راهپیمایی كردند كه شكوه آن شگفتی ناظران را بر انگیخت. در این تظاهرات سرنوشت ساز كه از ساعت شش بامداد آغاز و تا نیمه شب ادامه داشت، صفهای چند كیلومتری جمیع طول و عرض چندین خیابان را احاطه كرده بودند.
در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی و ورود رهبر انقلاب به كشور ایران با سازماندهی و تدبیر خردمندانه شهید مفتح كمیته استقبال از امام برای این نمایش با شكوه مهیا گردید. آمارها جمعیت استقبال كننده را بین ۵ تا ۶ میلیون نفر گفته اند كه بخش مهمی از نظم دادن به چنین حركت با شكوهی به عهده شهید دكتر مفتح بود و ایشان در سخنان پرشوری كه در سیزدهم بهمن ۱۳۵۷ ش. ایراد نموده است به این حركت با شوكت و عظمت اشاراتی جالب دارد. (۱۰)
● در سنگر دانشگاه
حكمت الهی چنین مقدر كرده بود كه شهید مطهری و دكتر مفتح كه از شخصیتهای برجسته حوزه علمیه بودند به دانشگاه رفته و در دلها، انگیزه ها و هدفهای دو قشر دانشگاهی و روحانی وحدت ایجاد كنند و یكی از بلندترین آرزوهای امام یعنی پیوند این دو قشر را عملی سازند. شهید مفتح اقدام عملی در راه رسیدن به چنین وحدتی را تغییر نظام آموزشی دانشگاه می دانست و عقیده داشت دانشگاهی كه هدف آن پرورش انسانهای دانشمند، دیندار، متعهد و نیكوكار است، باید علم و تخصص خود را در راه اعتلای كشور و تأمین سعادت مردم به كار گیرد و در طریق استقلال، عزت و عظمت كشور از خود اهتمامی توأم با صداقت و جدیت به خرج دهند.
در برنامه چنین دانشگاهی باید عرصه بحث و تحقیق، علم و عمل توأم با اخلاص مهیا گردد. و به عقیده وی انس حوزه و دانشگاه با یكدیگر در رسیدن به چنین حالتی تاءثیر به سزایی دارد. آن شهید ضمن پیگیری به وجود آوردن چنین تحولی در دانشگاه از نظر خط فكری در زمینه مسائل عقیدتی با خطوط التقاطی سخت مخالفت داشت و در برابر احزاب و گروهكهایی كه تفكر انحرافی داشتند لحظه ای آرام نمی گرفت و در مواردی با آنان درگیر می شد و به سبب همین موضوع گیری صریح بود كه به ترور وی اقدام كردند.
● شهادت
در صبح روز ۲۷ آذر ۱۳۵۸ ش. در جلو دانشگاه الهیات تهران مارقین انقلاب یعنی گروه منحرف فرقان آن متفكر وارسته را هدف چندین گلوله قرار دادند. آری جهاد آن شهید در عرصه اندیشه آن جاهلان از خدا بی خبر را از میدان بدر كرده بود و راهی جز این ندیدند كه قلمهای شكسته و فرسوده خود را بر زمین نهاده و گلوله برگیرند و مقر آن اندیشمند افشاگر را نشانه گیرند. آنان بزرگ مردی را ترور كردند كه اسلحه ای جز قلم و سخن نداشت و كسی را به شهادت رساندند كه كشتنش جز موج خشم آگین و نفرت و انزجار امت مسلمان نتیجه ای نداشت و اگر بدن پاكش در خاك و خون طپید، فكرش بیشتر تجلی نمود و از بركت خونش تحركی تازه در اندیشه و باورهای امت اسلام به وجود آمد. (روحش شاد و راهش پر رهرو).

منبع: صدا و سیما
۱ـ مصاحبه با آیه الله دكتر بهشتی، ویژه نامه شهیدان، روزنامه جمهوری اسلامی ۲۷ آذر ۱۳۵۹ - ص ۱۲.
۲ـ فرازهایی از زندگی شهید دكتر مفتح، ص ۵.
۳ـ مجله اعتصام، شماره ۳۲ ، ص ۲۶۱.
۴ـ فرازهایی از زندگی شهید دكتر مفتح، ص ۶ - ۵.
۵ـ آیات اصل اعتقادی قرآن، شهید مفتح، ص ۵۵.
۶ـ افكار شهید مفتح، ص ۹.
۷ـ ویژه نامه شهیدان، روزنامه جمهوری اسلامی ۲۷ آذر ۱۳۵۹.
۸ـ ویژگیهای زعامت و رهبری، دكتر مفتح، ص ۳۶.
۹ـ برگرفته از سخنرانی شهید مفتح در دوران طاغوت تحت عنوان (ایجاد وحدت در امت اسلام)، پیام انقلاب شماره ۱۷۷.
۱۰ـ اقتباس از كتاب ویژگیهای زعامت و رهبری، ص ۷۰ - ۶۵.

منبع : مجله اینترنتی صبح بخیر ایران