عسل یا عسلی؟

عسل یا عسلی؟
پرسش گونه‌ای از استاد هاشم جاوید
در شماره هجدهم نشریه وزین «نقد و بررسی كتاب تهران» در بخشی از مقاله «نكته‌هایی در شعر سعدی» استاد هاشم جاوید به بررسی واژه عسل یا عسلی در بیتی از یکی از غزل های سعدی با مطلع:
ساقی بده آن كوزه یاقوت روان را □□□ یاقوت چه باشد، بده آن قوت روان را
(كلیات، ص ۴۱۷)۱
پرداخته شده بود.
بیت مورد نظر كه در كلیات نفیس سعدی به خط فتحعلی حجاب شیرازی۲ و نیز برخی نسخه ها همچون غزل های سعدی به اهتمام دانش به ضبط رسیده است، چنین است:
اینك عسلی دوخته دارد مگس نحل □□□ شهد لب شیرین تو زنبور میان را
(كلیات نفیس سعدی، ص۴۴۸)
كه البته در مقاله استاد جاوید واژه «اینك» به گونه «آنك» نگاشته شده است:
آنك عسلی دوخته دارد مگس نحل □□□ شهد لب شیرین تو زنبور میان را۳
این بیت در كتاب غزل‌های سعدی به تصحیح و توضیح دكتر غلامحسین یوسفی۴ نیامده است و در كلیات سعدی به تصحیح فروغی نیز به گونه زیر ضبط شده است:
آنك عسل اندوخته دارد مگس نحل □□□ شهد لب شیرین تو زنبور میان را
(كلیات سعدی، ص ۴۱۸)
استاد این بیت را با ضبط خویش بدین صورت معنی كرده‌اند كه: «سعدی به یار خود می‌گوید تو چنان شیرین دهان و نازك میانی كه زنبور عسل با آن شیرین دهنی و نازك میانی همچون یهودیان سرافكنده در پیش مسلمانان، در پیش تو «عسلی» دوخته و پوشیده است».۵ در کتاب دیوان غزلیات استاد سخن، سعدی شیرازی دکتر خلیل خطیب رهبر نیز به همین معنی از این بیت اشاره شده است.۶
براساس آن چه كه در ضبط فروغی آمده:
در صورت و معنی كه تو داری چه توان گفت؟ □□□ حسن تو ز تحسین تو بسته است زبان را
آنـك عسل انـدوخته دارد مگـس نحـل □□□ شهد لب شـیرین تو زنبور میـان را
(كلیات سعدی، ص ۴۱۸)
اگر معنی برخی از واژگان هم‌چون «آنك»، «اندوخته» و كلمه «را» معلوم شود و نیز ارتباط طولی دو بیتِ فوق نیز در نظر گرفته شود، شاید بتوان برای این بیت با این ضبط نیز معنای سعدی‌واری در نظر گرفت!
در لغتنامه معین پیرامون واژه «آنك» آمده است: «كلمه‌ای است دال بر اشاره به دور اعم از مكان و زمان. آن گاه، آن جا؛ مقـ.. اینك».۷
استاد جاوید در معنای واژه «را» با ضبط محمدعلی فروغی، کلمه «برای» را به کار جسته اند و چنین پنداشته‌اند كه «زنبور عسل، برای شهد لب شیرین تو عسل اندوخته است» و بدین ترتیب ضبط فروغی را غلط دانسته‌اند.۸
اگر معنای واژه «را» عبارت «به خاطر» باشد، چنان كه در ابیات مختلف شاعران ما بسیار آمده است:
از درِ خویش خدا را به بهشتم مفرست □□□ كه سر كوی تو از كون و مكان ما را بس
(دیوان حافظ، ص ۲۶۸)۹
و یا :
تندرستم من نیَم بیمار □□□ از خدا را مرا بدو مشمار
و با توجه به معنای طولی دو بیت، معنای ابیات براساس ضبط فروغی چنین خواهد بود: زیبایی سیرت و صورت تو به حدی است كه زبان را بر هر گونه تحسین و مدحی می‌بندد، آن گاه (در این حالت كه تو از هر جهت بی‌نظیری) زنبور عسل، به خاطر شیرینی بی‌نظیر لب تو، عسل خویش را عرضه نمی‌دارد (می‌اندوزد) و بدین ترتیب با وجود شیرینی لب تو، شیرینی عسلِ مگس نحل نیز از رونق و اعتبار می‌افتد.
مضامینی از این دست كه محبوب زیباروی سعدی رونق و اعتبار دیگر پدیده‌های زیبای هستی را در هم می‌شكند، در میان غزلیات سعدی كم نیست:
تو را در بوستان باید كه پیش سرو ننشینی □□□ وگر نه باغبان گوید كه دیگر سرو ننشانم
(غزل‌های سعدی، ص ۸۹)۱۱
هم‌چنین به كار رفتن واژه عسل در ارتباط با شیرینی لب معشوق نیز در ذهن و نیزغزلیات سعدی، کاربرد دارد:
شیرین‌تر از این لب نشنیدم كه سخن گفت □□□ تو خود شكری یا عسل است آب دهانت
(كلیات، ص ۴۶۴)

فرح نیازکار
پی‌نوشت:
۱. كلیات سعدی، به اهتمام محمدعلی فروغی، تهران، نشر امیركبیر، ۱۳۶۵.
۲. كلیات نفیس سعدی شیرازی، به خط فتحعلی حجاب شیرازی، تهران، انجمن خوشنویسان ایران، ۱۳۷۳.
۳. نقد و بررسی كتاب تهران، اسفندماه ۱۳۸۵، ش ۱۸، ص ۱۱.
۴. غزل‌های سعدی، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، تهران، نشر سخن، ۱۳۸۵، ص ۱۷۳.
۵. نقد و بررسی كتاب تهران، همان، ص ۱۲.
۶. دیوان غزلیات استاد سخن، سعدی شیرازی، با شرح ابیات و ذکر وزن غزل ها و امثال و حکم، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران، انتشارات سعدی، ۱۳۶۷، ج۱، ص ۳۰.
۷. فرهنگ فارسی معین، تهران نشر امیركبیر، ۱۳۵۳، ج ۱، ص ۹۷.
۸. نقد و بررسی كتاب تهران، همان، ص ۱۱.
۹. دیوان خواجه شمس‌الدین حافظ شیرازی، به اهتمام محمدعلی فروغی و قاسم غنی، تهران، انتشارات زوار، ۱۳۶۹.
۱۰. سنایی غزنوی،انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۳.
۱۱. غزل‌های سعدی، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، تهران، سخن، ۱۳۸۵.
واژه «ننشینی» در ضبط محمدعلی فروغی به صورت «بنشینی» آمده است كه از نظر معنایی ضبط یوسفی درست‌تر به نظر می‌رسد. نك. كلیات سعدی، ص ۵۶۴) و نیز نك. سعدی‌شناسی، دفتر دهم، به كوشش كوروش كمالی‌سروستانی، شیراز، مركز سعدی‌شناسی، ۱۳۸۶، ص ۱۴۹.