آتش قیام در «یافا» و «قدس»

● قیام یافا
در پی دیدار "وینستون چرچیل" (وزیر وقت مستعمرات انگلستان) از فلسطین در ۲۸ مارس سال ۱۹۲۱، خشم و ناامیدی بر ملت فلسطین سایه افکند. وی در جریان این سفر، در پاسخ به درخواست "کمیتة اجرایی عربی" برای لغو "اعلامیة بالفور"، قاطعانه بر حمایت انگلستان از "موطن ملی یهود" تأکید کرد. چرچیل تنها برای دلخوشی اعراب، به "کمیتة اجرایی عربی" اظهار داشت که: "نخواهیم گذاشت، یک قوم توسط قوم دیگر تحت سلطه قرار گیرد و حقوقش پایمال شود."
همچنین پلیس، تظاهراتی را که در ۲۸ مارس در حیفا برگزار شده بود - به شدت سرکوب کرد و دو مسلمان را به قتل رساند که این موضوع موجب برانگیختن تنش شد.
«قیام یافا» پس از آن‌که گروهی از یهودیان کمونیست که در اول مه سال ۱۹۲۱، "روز کارگر" را جشن گرفتند و به مسلمانان ساکن محله "المنشیه" در یافا حمله بردند، آغاز شد.
شهر "یافا" در فاصلة بسیار نزدیکی با شهر تازه تأسیس "تل آویو" قرار داشت. این شهر بندری، محل پیاده شدن اکثریت مهاجران یهودی در فلسطین بود و عمدة این مهاجران را، یهودیان روس تبار تشکیل می‏دادند. به دلیل وقوع انقلاب کمونیستی در روسیه (سال ۱۹۱۷)، مهاجران یهودی روس، عمدتاً حامل افکار کمونیستی و الحادی بودند که با ترویج اباحی‏گری همراه بود. همین مسأله، بر آتش خشم مسلمانانی که سال‏ها بود شاهد ورود مهاجران یهودی و اشغال تدریجی سرزمین خود بودند، می‏افزود.
ماجرا از آن‌جا آغاز شد که در "روز جهانی کارگر" گروهی از یهودیان از منارة مسجد "المنشیه" بالا رفتند و بر سر و روی نمازگزاران ادرار کردند. سپس گروه دیگری از یهودیان، با علامت دادن همقطارانشان، به نمازگزاران حمله برده و آنان را مورد ضرب و شتم قرار دادند و درِ مسجد را نیز شکستند. یهودیان، پس از پایان "قیام یافا" مدعی شدند، این اعمال شنیع از سوی "یهودیان کمونیست" صورت گرفته است. راست یا دروغ، مسلمانان به دلیل زمینه‏های ذهنی‌ای، که در قبل ذکر شد، به رویارویی با یهودیان پرداختند و آتش قیام، زبانه کشید. با تیراندازی به سوی مسلمانان، قیام ابعاد گسترده‏تری یافت. بعدها مشخص شد این تیراندازی از منزل یهودیان مهاجر «محلة المنشیه» صورت گرفته است. مسلمانان به منزل یهودیان مهاجر حمله بردند و ۱۳ یهودی را به قتل رسانده و ۲۴ تن را زخمی کردند.
طی روزهای آینده، دامنة درگیری‏ها گسترش یافت و بخش‏های دیگری از شمال فلسطین را در بر گرفت و تا نیمة ماه مه سال ۱۹۲۱ هر از گاهی، درگیری‏هایی از این دست در مناطق مختلف فلسطین مشاهده می‏شد.
در ایام آغازین قیام، یهودیان از وجود اعضای یهودی ارتش انگلستان - که به بهانة دفاع از "تل‌آویو" اسلحه به دست گرفته بودند - سوء استفاده کردند و با لباس نظامی انگلیسی به خیابان‏ها و بازارهای یافا ریخته و به سوی مسلمانان تیراندازی می‏کردند. به دنبال این ماجرا، ساکنان یافا با برگزاری تظاهرات از مقام‏های مسؤول درخواست کردند سربازان هندی را که به جای سربازان انگلیسی گمارده شده بودند، مرخص کنند؛ زیرا مسلمانان "یافا" نمی‏توانند آن‌ها را از یهودیان تشخیص دهند. مقامات انگلیسی نیز به صورت جزئی به درخواست آن‌ها عمل کردند.
با گسترش دامنة قیام به خارج از "یافا"، سه هزار فلسطینی به شهرک یهودی‏نشین "بتاح تکفا" حمله کردند. نیروهای انگلیسی از هنگ هشتم سواره نظام هندی به مقابله با آن‌ها پرداختند و هواپیماهای انگلیسی نیز به کمک آن‌ها آمدند و مهاجمان را به گلوله بستند. در این حمله ۲۸ تن از فلسطینیان شهید و ۱۵ تن نیز مجروح شدند و یهودیان نیز ۴ کشته و ۱۲ زخمی دادند.
در ششم ماه مه، حدود ۴۰۰ مهاجم مسلمان هم به شهرک یهودی‏نشین "الخضیره" حمله بردند و دو ساختمان را به آتش کشیدند و اگر هواپیماهای انگلیسی مداخله نمی‌کردند، این امکان را داشتند که شهرک مذکور را ویران کنند؛ اما با حملة هواپیماها، مجبور به عقب‌نشینی شدند. در همان روز حدود ۶۰۰ فلسطینی مسلح، به شهرک "رحوبوت" حمله‏ور شدند، اما ارتش انگلیس نیروهای خود را به محل فرستاد و به مقابله با حملة مسلمانان برخاست. فلسطینی‏های خشمگین، همچنین به دو شهرک یهودی‏نشین "کفر سابا" و "عین حای" [که ساکنان آن قبلاً به شهرک "بتاح تکفا" فرار کرده بودند] هجوم بردند و بخش قابل توجهی از ساختمان‏های آن‌ها را ویران کردند.
از سوی دیگر، یهودیان به خانواده‏های عرب ساکن در آبادی "ملبس" حمله و ۵۰ مسلمان را به شهادت رساندند. در بین اجساد این شهیدان، بدن‏هایی دیده می‏شدند که با اسید و ابزار برنده شکنجه شده بودند. در میان شهیدان، زنان و کودکانی مشاهده می‏شدند که مورد هتک حرمت قرار گرفته و یا شکم‏هایشان دریده شده و عریان بر زمین افتاده بودند. اخبار این جنایات شدت درگیری‏ها را دوچندان کرد.
بر اساس آمار رسمی منابع انگلیسی، یهودیان در این قیام ۱۵ روزه، ۴۷ کشته و ۱۴۶ زخمی دادند و ۴۸ کشته و ۷۳ مجروح نیز از اعراب بر جای ماند؛ اما واقعیت این است که این ارقام کمتر از آمار حقیقی به نظر می‏آید؛ زیرا فقط در دو روز اول قیام، ۴۰ یهودی کشته و ۱۳۰ تن دیگر زخمی شدند. همچنین معلوم می‏شود که در این آمار، ۵۰ تن شهید روستای "ملبس" در نظر گرفته نشده‏اند.
در این میان، روایت قابل اعتمادی، تعداد شهدا را ۱۵۷ و شمار مجروحان را ۷۰۵ نفر اعلام کرده است و می‏گوید، شمار کشته‌ها و زخمی‏های یهودیان بیش از آن بوده است. جالب این جاست که بنابر گزارش کمیتة سلطنتی انگلستان، اکثر اعراب، به دست نیروهای انگلیسی هدف قرار گرفته‏اند. در گزارشی دیگر انگلیسی‏ها اعتراف کرده‏اند، اکثر عرب‏ها با گلولة نظامیان انگلیسی یا مهاجران یهودی هدف قرار گرفته‏اند و بیش‌تر یهودیان نیز با چاقو و چماق کشته یا زخمی شده‌اند.
جانبداری مقامات انگلیسی از یهودیان زمانی بیش‌تر مشخص شد که "نُرمن بنتویچ"، دادستان کل فلسطین، که یک انگلیسی یهودی الاصل و صهیونیست بود، مسائل مربوط به جنایت‏هایی که صهیونیست‏ها مرتکب شده بودند را به دادگاه‏هایی واگذار کرد که مسائل ساده و شخصی را بررسی می‏کردند.
در نهایت اگر موضع رهبران سیاسی انگلیسی و عرب به سمت آرام کردن وضعیت پیش نمی‏رفت، ممکن بود دامنة این قیام گسترده‌تر شود. شماری از متنفذترین اعراب، اقدام به آرام کردن مردم کردند. مقامات انگلیسی نیز در اقدامی نمایشی از "خدمات" شهرداران قدس، طولکرم، یافا، همچنین قاضی قدس و مفتی‏های عکا و صفد تقدیر کردند و نشان عضو افتخاری امپراتوری "ام.‏بی.‏ای" را به آن‌ها اعطا کردند. حتی "موسی کاظم‏الحسینی" شهردار معزول بیت‏المقدس هم شخصاً تلاش کرد بحران را آرام کند، زیرا اکثریت رهبران مسلمان فلسطینی، همچنان به یافتن راه حل سیاسی برای مشکلات مردم امیدوار بودند و این تصور بر آنان حاکم بود که برای انجام یک انقلاب، آمادگی وجود ندارد.
از سوی دیگر مقامات انگلیسی تلاش کردند رضایت مردم را هم جلب کنند. آن‌ها موقتاً مهاجرت یهودیان را معلق اعلام کردند و "هربرت ساموئل" فرماندار انگلیسی فلسطین، در ۳ ژوئن سال ۱۹۲۱ با ایراد سخنانی تأکید کرد، انگلستان، سیاستی را بر ملت فلسطین تحمیل نمی‏کند که بر ضد منافع دینی، سیاسی و اقتصادی آن‌ها باشد.
در پی این اظهارات، فضایی رضایت‏آمیز در بین اعراب حاکم شد؛ اما این اقدامات تنها برای مهار آتش قیام و فریب افکار عمومی مسلمانان فلسطین بود و چند هفته بعد نیز موضع‏گیری‏های جدید مقامات اشغالگر انگلیسی بر این مسأله صحه گذاشت.
به این ترتیب شکاف میان اعراب و دولت انگلستان بیش‌تر شد و از آن پس، انگلستان و صهیونیست‏ها از منظر اعراب در یک جبهه قرار داشتند.
● قیام براق
پس از "قیام یافا"، هیچ حرکت ضد اشغالگری به اندازه "قیام براق" از شمولیت و گستردگی برخوردار نبود. البته در فاصلة سال‏های ۱۹۲۱ تا ۱۹۲۸، حوادث پراکنده‏ای رخ داد که از دامنة گسترده‏ای نیز برخوردار بود. از جمله تظاهراتی که در ۲ نوامبر سال ۱۹۲۱ به مناسبت سالگرد امضای "اعلامیة بالفور" بر پا شد و به کشته شدن ۵ یهودی و شهادت سه مسلمان منجر شد و ۳۶ تن از طرفین نیز زخمی شدند. همچنین در ۲۰ مارس سال ۱۹۲۴، در جریان جشنی، گروهی از یهودیان با لباس علمای مسلمان در آن شرکت کرده و این امر، خشم مسلمانان را برانگیخت و در پی آن یک یهودی و یک مسلمان کشته و یک یهودی و دو مسلمان نیز زخمی شدند. در ۲۵ مارس سال ۱۹۲۵ نیز فلسطینیان به مناسبت دیدار "لرد بالفور" از فلسطین، اعتصاب عمومی برپا کردند. اما به علت این‌که در این سال‏ها، میانگین مهاجرت یهودیان کاهش یافته و جنبش‏های ملی فلسطین نیز گرفتار اختلاف و دودستگی شده بودند، آرامش نسبی سیاسی در فلسطین برقرار بود.
دیوار "براق" در ضلع غربی مسجدالاقصی قرار دارد و یهودیان به آن دیوار "نُدبه" می‏گویند. مسلمانان طی سالیان قبل بنابر تسامح دینی به یهودیان اجازه می‏دادند این مکان را که یک موقوفة اسلامی است، زیارت کنند. اولین تنش‏ها در زمینة دیوار براق در ۲۳ سپتامبر سال ۱۹۲۸ رخ داد. یهودیان در این تاریخ کوشیدند فضای این دیوار را به مکانی شبیه "کنیسة یهودیان" تبدیل کنند. این اتفاق، مسلمانان را نگران کرد؛ زیرا احساس می‏کردند که یهودیان قصد دست‏اندازی و تصرف "مسجدالاقصی" را دارند و اولین گام خود را با تغییر فضای مقابل "دیوار براق" برداشته‏اند. چندین اجتماع بزرگ از مسلمانان در مسجدالاقصی تشکیل شد و در ۳۰ سپتامبر تشکلّی به نام "کمیتة دفاع از براق شریف" تشکیل شد. علمای دینی مسلمان و خصوصاً "حاج امین الحسینی" نیز به برانگیختن احساسات مسلمین پرداختند. "مجلس اعلای اسلامی" و "کمیتة دفاع از براق شریف" از شخصیت‏های سرشناس جهان اسلام دعوت کردند تا در یک "کنفرانس اسلامی" به منظور بررسی اوضاع بحرانی فلسطین شرکت کنند. در اول نوامبر سال ۱۹۲۸، کنفرانس مذکور با ۷۰۰ میهمان در قدس برگزار شد و نمایندگانی از اردن، عراق، لبنان، سوریه و هند در آن شرکت کردند. ریاست این کنفرانس را حاج امین الحسینی برعهده داشت. کنفرانس نسبت به تلاش یهودیان جهت ایجاد حقوقی برای خود در محل "دیوار براق" اعتراض کرد و از مقامات انگلیسی خواست تا مانع از اعمال یهودیان برای تغییر وضعیت آن مکان مقدس شوند و به حکومت قیمومیت هشدار داده شد در صورت عدم ممانعت از تعرض یهودیان به مقدسات اسلامی، مسلمانان خود را ملزم خواهند دید به هر نحو ممکن این وظیفه را خود به انجام برسانند. در این گردهمایی، همچنین تصمیم گرفته شد "جمعیت حراست از مسجد الاقصی و مکان‏های مقدس اسلامی" تشکیل شود و با کمیتة دفاع از براق شریف، تشریک مساعی نماید.
چند روز بعد "وزیر مستعمرات انگلستان" (لئوپولد ایمری) در پارلمان این کشور اعلام کرد، هدف دولت انگلستان در این ماجرا، حفظ وضع موجود است. وی قول داد، با صدور بیانیه‏ای، مالکیت مسلمانان بر "دیوار براق" تضمین شود و برای یهودیان تنها حق زیارت معین شود.
با این حال یهودیان در ماه‏های آینده با صراحت بیش‌تری از حقوق خود در "حرم شریف" و "دیوار براق" و حتی بنای مجدد "معبد سلیمان" به جای "مسجدالاقصی" دم زدند و بر تشویش اذهان عمومی مسلمانان افزودند. همچنین اخباری مبنی بر آماده شدن یهودیان برای تصرف مسلّحانة "دیوار براق" نیز به گوش می‏رسید و بر شدت التهاب موجود می‏افزود. «حاج امین الحسینی» کوشید با تلگرامی، دولت انگلستان را از وخامت شرایط مطلع کرده و بریتانیا را به اجرای مفاد بیانیه‏ای که صادر کرده بود ترغیب کند، اما در نهایت معلوم شد "دولت قیمومیت"، نقش اصلی را در تجرّی و ماجراجویی یهودیان ایفا می‏کند.
یهودیان بار دیگر در ۱۵ اوت سال ۱۹۲۹ تنش آفریدند. این روز برای یهودیان، یادآور ویرانی "معبد سلیمان" بود. اتفاقاً روز بعد هم مصادف بود با سالروز میلاد حضرت پیامبر اعظم صلوات‏الله و سلامه علیه. آن‌ها با برپایی تظاهراتی در بیت المقدس به سمت "دیوار براق" به راه افتادند و در آن‌جا پرچمی با علامت "ستارة داوود" برافراشتند و "سرود ملی یهود"( «هاتیکوا») را سر دادند. همچنین سخنرانان آن‌ها به حضرت رسول‌الله (صلوات‌الله علیه)و اسلام و مسلمانان ناسزا گفتند. مسلمانان در روز بعد، پس از اقامه نماز جمعه با برپایی تظاهراتی از مسجد الاقصی به سمت دیوار براق به راه افتادند. هنگامی که جمعیت انبوه به محوطة مقابل "دیوار براق" رسید، نمادهای مذهبی یهودیان و وسایل عبادت آنان را در هم شکستند و به آتش کشیدند. به این ترتیب درگیری خونین میان مسلمانان از یک سو و یهودیان مورد حمایت دولت قیمومیت از سوی دیگر آغاز شد که به سرعت به حومة شهر سرایت کرد و سرانجام به روستاهای مجاور کشیده شد. روز بعد، یک یهودی که وارد باغ یک مسلمان عرب شده بود، توسط وی به قتل رسید و با انتشار خبر قتل او، درگیری‏ها بین اعراب و یهودیان بالا گرفت و بر وخامت اوضاع افزوده شد. سپس در ۲۲ اوت، مسلمانان خشمگین پس از نماز جمعه از مسجدالاقصی بیرون ریخته و به یهودیان حمله‏ور شدند و به محض این‌که این اخبار به گوش مردم رسید، تظاهرات و تنش تمام خاک فلسطین را در بر گرفت.
در ۲۴ اوت، عرب‏های ساکن "الخلیل" به یک محلة یهود?‌نشین در این شهر حمله کردند و بیش از ۶۰ یهودی را کشتند و حدود ۵۰ تن دیگر را زخمی کردند. پلیس به منظور حمایت از یهودیان، وارد عمل و با تظاهرکنندگان درگیر شد؛ در نتیجه ده تن از آن‌ها را کشت و چند تن دیگر را مجروح کرد. فلسطینیان در ۲۹ اوت نیز به محله‌ا? یهودی‌نشین در شهر "صفد" حمله بردند و ۲۰ یهودی را به قتل رسانده و ۲۵ تن دیگر را زخمی کردند. در شهر "یافا" یهودیان به رهبری شخص یهودی به نام "خانکیز" به خانة یک پیش‌نماز مسجد ریختند و او را با تمام شش نفر اعضای خانواده‏اش به طرز فجیعی به قتل رسانده و مثله کردند. در "بیت‏المقدس" نیز یهودیان به محل دفن صحابه تعرض کرده و قبور آنان را به نجاست آلودند. از ۲۴ اوت تا ۲ سپتامبر، بارها مسلمانان فلسطینی به شهرک‏های یهودی‏نشین حمله کردند و در خلال آن شش شهرک را کاملاً از بین بردند، همچنین یهودیان یافا و بیسان هم آماج حملات اعراب واقع شدند. فلسطین به صحنة جنگ مبدّل شده بود و مقامات انگلیسی نمی‏توانستند اوضاع را کنترل کنند تا این‌که در پایان ماه اوت، دولت قیمومیت با استمداد از نیروهای کمکی اعزام شده از مصر، موفق شد بر این بحران فائق آید.
طبق آمار رسمی دولتی، در این قیام ۱۳۳ یهودی کشته و ۳۳۹ تن دیگر زخمی شدند. از اعراب نیز ۱۱۶ تن شهید و ۲۳۲ تن مجروح گردیدند که اکثر آن‌ها از سوی پلیس و ارتش انگلیس هدف قرار گرفته بودند. تلفات نظامیان انگلیسی بسیار اندک بود؛ زیرا این قیام فقط متوجه یهودیان بود. پس از پایان قیام، نزدیک به ۱۳۰۰ تن که ۹۰ درصد آن‌ها عرب بودند، توسط دستگاه قضایی دولت قیمومیت به پای میز محاکمه کشانده شدند. بار دیگر "بنتویچ" دادستان کل فلسطین که یک صهیونیست متعصب بود، احکام جائرانه‏ای را علیه فلسطنیان صادر کرد. برای مثال "خانکیز"، که عامل قتل‏عام فجیع یک خانواده مسلمان بود، به حبس ابد محکوم شد که این حکم بعد از مدتی به ۱۵ سال حبس تبدیل شد و بعدها نیز این شخص مورد عفو قرار گرفت و آزاد شد. مسلمانان تلاش کردند "بنتویچ" را به قتل برسانند؛ اما وی تنها از ناحیة ران زخمی شد. با این حال مقامات انگلیس وی را در سال ۱۹۳۱ عزل کردند. انگلیسی‏ها سه عرب را به نام‏های "عطاء الزیر"، "محمد جمجوم" و "فؤاد حجازی" را محکوم به اعدام کردند. آن‌ها در ۱۷ ژوئن سال ۱۹۳۰ به شهادت رسیدند که در تاریخ فلسطین به عنوان "سه‌شنبة سرخ" به ثبت رسید. این سه انقلابی فلسطینی هنگامی که به سمت چوبه دار برده می‏شدند، از خود شجاعتی به یاد ماندنی نشان دادند. "الزیر" و "جمجوم" درخواست کردند طبق سنت مسلمانان منطقه، برای استقبال از شهادت دستان‌شان را حنا بزنند و در حالی که از سکوی اعدام بالا می‏رفتند، اشعاری حماسی می‏خواندند و فلسطینیان حاضر در میدان نیز اشعار را با آن‌ها تکرار می‏کردند.
بعدها مشخص شد "حاج امین الحسینی" ("مفتی اعظم بیت المقدس" و "رئیس مجلس اعلای اسلامی") به طور سرّی، این قیام را رهبری می‏کرد.

منبع : خبرگزاری فارس