و اما ایران

کشورهای جهان و مجامع بین‌المللی نسبت به تجاوز عراق، چه واکنشی نشان دادند؟ آیا واکنش‌ها معقول و عادلانه بود؟ بیشتر به نفع عراق بود یا ایران؟
در مجموع کشورها و مجامع بین‌المللی عمدتاً و غالباً مشی بی‌تفاوتی ظاهری، با جهت‌گیری واقعی به نفع عراق را دنبال کردند. برای نمونه، به اختصار به مواضع و برخوردهای شورای امنیت سازمان ملل متحد، سازمان کنفرانس اسلامی و دولت ایالات متحده امریکا، اشاره می‌شود:
● شورای امنیت سازمان ملل شورای امنیت
شورای امنیت سازمان ملل شورای امنیت به موجب بند ۱ ماده ۲۴ منشور سازمان ملل، مسوولیت اولیه حفظ صلح و امنیت بین‌المللی را به عهده دارد: «به منظور تأمین اقدام سریع و مؤثر از طرف سازمان ملل متحد، اعضای آن مسوولیت اولیه حفظ صلح و امنیت بین‌المللی را به شورای امنیت واگذار و موافقت می‌کنند که شورای امنیت در اجرای وظایفی که به موجب این مسوولیت به عهده دارد، از طرف آنها اقدام نماید.» در اجرای این مسوولیت، بر اساس ماده ۳۹ منشور «شورای امنیت وجود هر گونه تهدید علیه صلح، نقض صلح و یا عمل تجاوز را احراز و توصیه‌هایی خواهد نمود یا تصمیم خواهد گرفت..» آیا شورای امنیت سازمان ملل به این وظایف خود در قبال جنگ ایران و عراق عمل کرده‌است؟
در قطعنامه همچنین از کلیه کشورهای عضو خواسته شده‌بود «نهایت خویشتن‌داری را مراعات نمایند و از هر عملی که ممکن است منجر به تشدید برخورد شود، خودداری کنند.»
با وجود این که تجاوز عراق به ایران، کاملاً محرز بود؛ اما شورای امنیت سازمان ملل در اولین واکنش خود در ۲۳ سپتامبر ۱۹۸۰ (۱ /۷/ ۱۳۵۹) یک روز پس از آغاز جنگ، در بیانیه‌ای رسمی از ”احراز تجاوز” عراق به ایران خودداری کرد و آن را ”وضعیت” نامید. شورا حتی ”درگیری مسلحانه” در مرزهای دو کشور را در حد ”نقض صلح” و ”تهدید علیه صلح” هم ندانست تا با توسل به مواد ۴۱ و ۴۲ منشور «به اقدامی که برای حفظ و اعاده صلح و امنیت بین‌المللی ضروری است، مبادرت کند» و با تشکیل نیروهای ملل متحد، وضعیت گذشته را اعاده کند. به این ترتیب، شورای امنیت، عملاً مواد فصل هفتم منشور در مورد «اقدام در موارد تهدید علیه صلح، نقض صلح و اعمال تجاوز» را نادیده گرفت. با این حال، شورا نمی‌توانست از تصمیم‌گیری در مورد جنگ ایران و عراق طفره برود، لذا در ۲۸ سپتامبر ۱۹۸۰ (۶/۷/ ۱۳۵۹) نخستین قطعنامه خود، یعنی قطعنامه ۴۷۹ را صادر کرد. در این قطعنامه، شورای امنیت از دو کشور درگیر خواست: «۱.. بلافاصله از توسل بیشتر به قوه قهریه بپرهیزند و اختلافات خود را مسالمت‌آمیز، و بر طبق اصول عدالت و حقوق بین‌المللی حل نمایند. ۲.. هرگونه پیشنهاد میانجیگری و سازش با توسل به سازمان‌های منطقه‌ای را که می‌تواند اجرای تعهداتش بر اساس منشور ملل متحد را تسهیل نماید، بپذیرند.»
در قطعنامه همچنین از کلیه کشورهای عضو خواسته شده‌بود «نهایت خویشتن‌داری را مراعات نمایند و از هر عملی که ممکن است منجر به تشدید برخورد شود، خودداری کنند.»
همان گونه که از مفاد قطعنامه برمی‌آید، هیچ اشاره‌ای به تجاوز عراق یا نقض تمامیت ارضی ایران نشده، پیشنهاد آتش‌ بس نداده و از نیروهای متجاوز خواسته نشده است که سرزمین‌های اشغالی را ترک کنند. در این قطعنامه، تنها از ایران و عراق خواسته شده‌است که از استفاده بیشتر از زور خودداری کنند که در واقع، مفهوم آن چنین است که نیروهای عراقی همچنان مناطق اشغالی را تحت کنترل داشته باشند و نیروهای ایران از حمله برای بازپس‌گیری سرزمین‌های اشغالی بپرهیزند.
ب‌ـ سازمان کنفرانس اسلامی
سازمان کنفرانس اسلامی با آغاز جنگ ایران و عراق، به پیشنهاد اندونزی و لیبی در ۲۶ سپتامبر۱۹۸۰ (۴ /۷/ ۱۳۵۹) به منظور بررسی جنگ، اجلاس فوق‌العاده وزیران خارجه کشورهای عضو کنفرانس در نیویورک برگزار شد. در این اجلاس، کمیته‌ای به عنوان کمیته حسن نیت متشکل از سران ۹ کشور تشکیل شد که ریاست آن به عهده «ضیاء‌الحق» رئیس جمهور پاکستان و مقر آن در جده بود. این کمیته به بررسی جوانب مساله جنگ پرداخت. این هیات پس از مسافرت به ایران و عراق با رهبران دو کشور مذاکره و گفتگو کرد. صدام در مذاکره با این هیئت اظهار داشت که حاضر به اجرای یک آتش‌بس یک طرفه است (وی قبلاً نیز این مساله را در سخنرانی خود که در رسانه‌های عراق منعکس شد، اعلام کرده بود) و اعلام کرد که حاضر است آن را تحت نظارت هر سازمانی که مورد موافقت ایران باشد به اجرا درآورد. به دنبال آن دولت عراق متن پیشنهادی خود را در این مورد که حاوی چند بند بود اعلام کرد. در مقدمه این متن آمده بود که دولت عراق با توجه به این حقیقت که در موقعیت برتر نظامی است، در سپتامبر ۱۹۸۰ آمادگی‌اش را برای آتش‌بس در صورتی که ایران موافق باشد، اعلام می‌دارد. پس از این مقدمه عراق شرایط خود را برای برقراری آتش‌بس به این صورت اعلام کرد:
۱) توقف هر گونه عملیات نظامی در هوا، دریا و زمین از جانب ایران علیه نیروهای عراقی؛
۲) توقف بیانیه‌های مداخله‌جویانه که مغایر با آتش‌بس باشند و توسل به مذاکره توسط رهبران مسوول سیاسی نظامی ایران؛
۳) کاهش تمرکز نظامی در نقاط تماس بین طرفین در مرزها.
مسوولان ایران نیز در دیدار با هیات فوق، برای قبول آتش‌بس دو شرط قائل شدند:
۱) عقب‌نشینی سربازان عراقی از ایران؛
۲) وعده عراق مبنی بر عدم مداخله مستقیم و غیر مستقیم در امور داخلی ایران.
لازم به توضیح است که در این زمان هزاران کیلومتر از خاک و تعدادی از شهرها و روستاهای ایران در اشغال سربازان عراقی بود.
این هیات گزارش گفتگوهای خود را به اجلاس فوق‌العاده در نیویورک که یک ماه بعد در اول اکتبر ۱۹۸۰ برای شنیدن و بررسی گزارش هیئت تشکیل شده‌بود، ارائه داد.
حمله عراق باعث آزادی جاسوسان امریکایی شود.
اجلاس مذکور، ضمن استماع گزارش دبیر کل درباره هیات حسن نیت و همچنین سخنرانی ضیاء‌الحق و نمایندگانی از ایران و عراق اعلام داشت:
- «کنفرانس وزرای خارجه اسلامی در نیویورک، توصیه می‌کند که هیات به کوشش‌های خود ادامه دهد و توصیه می‌کند که این نشست تا رسیدن به یک نتیجه مطلوب و جلوگیری از خونریزی مسلمین، استمرار یابد.»
یک ماه پس از آغاز جنگ در ۲۸ /۷/ ۱۳۵۹ «حبیب شطی» دبیر کنفرانس به ایران آمد و در دیدار با امام خمینی(س) نظر ایشان را درباره ورود هیاتی از کنفرانس اسلامی برای بررسی جنگ جویا شد. حضرت امام(س) در پاسخ به حبیب شطی فرمودند: «برای رسیدگی به جنایات صدام، آمدن به ایران مانعی ندارد.»
● مواضع و اقدمات امریکا در قبال تجاوز عراق
امریکایی‌ها ضمن توصیه به شوروی مبنی بر عدم مداخله در جنگ ایران و عراق، سه مساله اساسی را در پیامد حمله عراق پیگیری می‌کردند:
۱) حمله عراق باعث آزادی جاسوسان امریکایی شود.
۲) ایران برای بازداشتن عراق از ادامه تجاوز، ضمن برآورده کردن خواسته‌های امریکا از این کشور، درخواست کمک کند.
۳) ایران با زیر پا گذاشتن برخی اصول انقلابی خود، در مجامع رسمی بین‌المللی حضور یابد و به قواعد آنها تن دهد. امریکا برای تحقق این امر در ظاهر به اصطلاح بی‌طرفی فعال را دنبال می‌کرد و از سوی دیگر سعی داشت ایران را از دست‌زدن به انسداد تنگه هرمز ـ که تنها امکان اعمال فشار ایران بر نظام بین‌المللی برای بازداشتن از هجوم بیش‌تر عراق بود ـ بازدارد.
این در حالی بود که امریکا نظاره‌گر پیشروی عراق بود و وقتی در هفته دوم جنگ، عراق را در دستیابی کامل به اهداف خود ناتوان دید به جای پیشنهاد عقب‌نشینی، تنها خواستار آتش‌بس آن هم از طریق کشورهای منطقه یا کنفرانس اسلامی و سازمان ملل شد.
● گزیده‌ای از اظهارات مقامات امریکایی در آغاز تجاوز عراق:
▪ کارتر، رییس جمهور امریکا:
جنگ ایران و عراق ممکن است به آزادی گروگان‌های امریکایی منجر شود. از طرفی این جنگ می‌تواند ایران را در مورد لزوم صلح و قبول قوانین بین‌المللی متقاعد سازد. خبرهای رسیده از ایران حاکی است که اشتیاق شدیدی در ایرانیان برای حل اختلافاتشان با ما دیده می‌شود.
▪ ادموند ماسکی، وزیر امور خارجه امریکا:
اگر ایران بخواهد تعهد و نقش کامل خود را در جامعه ملل ایفا کند، باید نخست گروگان‌های امریکایی را آزاد کند. رهایی گروگان‌های امریکایی به تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران و انزوای ایران در صحنه پایان می‌دهد و آثار انسانی گوناگونی به جای خواهد گذاشت. امریکا آماده است به محض آزادی گروگان‌ها، بر اساس احترام متقابل و برابری، کلیه مسائل حل نشده و سوء تفاهم‌هایی را که ایران و امریکا را از هم جدا ساخته است، مورد رسیدگی قرار دهد.
▪ سخنگوی دولت امریکا:
امریکا نه نقشی در این درگیری‌ها داشته و نه درصدد میانجیگری برآمده است.
▪ سخنگوی دولت امریکا:
ایالات متحده بر تصمیم خود مبنی بر عدم فروش قطعات یدکی تسلیحاتی به ارتش ایران استوار است... دولت امریکا اطلاعی از تحول اوضاع جنگ ندارد.
▪ رادیو امریکا:
امریکا قصد ندارد در اوضاع ایران و عراق دخالت کند و کما کان موضع بی‌طرفی اتخاذ خواهد کرد.
برژینسکی، مشاور امنیت ملی امریکا: اکنون باید کاری کرد که مدارس دوباره به صورت سنگر مبارزه علیه رژیم ارتجاعی ]امام[خمینی درآید. باید دانش‌آموزان و حکومت پاسداران را رو در روی هم قرار دهیم. آن وقت همان بلایی را که آنها سر شاه آوردند، سر خودشان خواهیم آورد.
▪ رییس جمهور امریکا:
امریکا آزادی عبور کشتی‌ها از تنگه هرمز را اصل اساسی می‌داند... ایالات متحده امریکا در این زد و خوردها مداخله نخواهد کرد و به شوروی نیز توصیه می‌کند که از دخالت خودداری ورزد.
ادموند ماسکی، وزیر امور خارجه امریکا: ایالات متحده در حال مشورت با متحدین خود در مورد ایجاد یک نیروی دریایی در صورت مسدود شدن خلیج‌فارس است... هم روس‌ها و هم ما می‌دانیم این اوضاع به سود هیچ کس نیست و هر دو برآنیم راهی برای پایان آن بیابیم.
▪ رادیو امریکا:
امریکا قصد ندارد در اوضاع ایران و عراق دخالت کند و کما کان موضع بی‌طرفی اتخاذ خواهد کرد.
▪ کارتر:
لازم است راه‌های آبی.. خلیج‌فارس، به خصوص تنگه هرمز که ایران و عمان را از هم جدا می‌سازد، باز بماند... امریکا برای بازماندن راه‌ آبی خلیج فارس با سایر کشورها تماس‌هایی گرفته است.
▪ ادموند ماسکی، وزیر امور خارجه امریکا:
تأکیدهایی در مورد بی‌طرف بودن شوروی در جنگ کنونی ایران و عراق دریافت کرده، اما هنوز تعهد معینی از شوروی در مورد حمایت از ابتکارهای عملی سازمان ملل متحد برای پایان دادن به درگیری دریافت نکرده است.
وزیر امور خارجه امریکا در ملاقات با وزرای کشورهای غربی از جمله «لرد کارینگتون» درباره امکان ایجاد یک نیروی دریایی مشترک برای مراقبت از حرکت کشتی‌ها در خلیج‌فارس بحث کرد.
▪ کریستوفر، معاون وزیر امور خارجه امریکا:
ایالات متحده و کشورهای هم‌پیمان عربی، تلاش می‌کنند تا در صورت بسته شدن راه آبی هرمز، تدابیر لازم را اتخاذ کنند.
▪ کارتر:
احتمالاً موضوع احتیاجات ایران به لوازم یدکی نظامی در مذاکره آزادی گروگان‌های امریکایی گنجانده خواهد شد... امریکا در جنگ ایران و عراق دخالتی نداشته و نخواهد داشت.
▪ سخنگوی پنتاگون:
امریکا نیروهای نظامی خود را در خلیج‌فارس گسترش می‌دهد. از جمله ناوهای حامل ۲۰۶۰۰ تفنگدار دریایی امریکا که اکنون در منطقه مستقر شده‌اند.
▪ روزنامه نیویورک تایمز:
تصمیمی مبنی بر تهیه سپاه ۲۰۰ هزار نفری و ۱۰۰ هزار سرباز ذخیره برای عملیات فوق‌العاده در منطقه، اتخاذ شده‌است و جزیره «دیه‌گو گارسیا»، پایگاه نظامی امریکا تقویت می‌شود.
▪ نماینده امریکا در سازمان ملل:
اگر عراق از امریکا کمک بخواهد هر گونه امکانات نظامی را در اختیار عراق قرار خواهد داد.
استاکمن، سخنگوی وزارت امور خارجه امریکا: ما هم‌صدا با سایر کشورها، خواستار آتش‌بس هستیم؛ اما کیفیت و شرایط این آتش‌بس باید مورد بحث قرار گیرد.
▪ کریستوفر، معاون وزیر امور خارجه امریکا:
اتحاد جماهیر شوروی می‌داند که ایالات متحده در صورت دخالت آن کشور، ساکت نخواهد نشست.
وزیر خارجه امریکا به طور جداگانه با معاون وزارت خارجه عمان و وزرای خارجه بحرین، پاکستان و مصر که برای شرکت در جلسات مجمع عمومی سازمان ملل به نیویورک رفته‌اند، دیدار و تبادل نظر کرد و گفت: امریکا منتظر نتایج میانجیگری کنفرانس اسلامی و سازمان ملل متحد است.
▪ معاون سخنگوی وزارت امور خارجه امریکا:
امریکا مثل کشورهای دیگر جهان، خواستار آتش‌بس فوری بین دو کشور است. شرایط و چگونگی برقراری آن منوط به مذاکرات و توافق‌هایی است که بین ایران و عراق انجام خواهد گرفت.
▪ کارتر:
اگر به جنگ جمهوری اسلامی و عراق پایان داده نشود، به زدوی تبدیل به بحران بزرگی برای جهانیان خواهد شد.
ادموند ماسکی، وزیر امور خارجه امریکا، در مقر سازمان ملل با سعدون حمادی وزیر خارجه عراق ملاقات کرد و از ایران برای دیدار مشابهی دعوت به عمل آورد. وی بار دیگر بی‌طرفی امریکا را مورد تأکید قرار داده، افزود بی‌طرفی به معنای بی‌تفاوتی نیست.
ماسکی در ملاقات با سعدون حمادی، وزیر امور خارجه عراق، پایان منازعات ایران و عراق را در اسرع وقت خواستار شد و از طرفین خواست بدون هر گونه شرایط قبلی، با یکدیگر سر میز مذاکره بنشینند.

رضا ساعی شاهی