آخرین ایستگاه استرس

اضطراب حالتی هیجانی است که عامل بروز بسیاری از مشکلات فیزیولوژیکی از جمله تپش قلب، تعریق زیاد، تنگی‌نفس و دسته‌ای از اختلالات در عملکرد مغز مانند کاهش حافظه و ناتوانی در تجزیه و تحلیل حوادث و یادآوری آن می‌شود.
درصد زیادی از افراد پس از پشت سر گذاشتن روزهای پراسترس و اضطراب متوجه می‌شوند پاره‌ای از اتفاقات و رخدادهای مهم را فراموش کرده‌اند. بسیاری از ما اثرات استرس را هنگام برگزاری امتحان و آزمون های مختلف در طول زندگی تجربه کرده‌ایم.
● هورمون‌ها
تحقیقات نشان می‌دهد زمانی که دچار استرس یا حالت‌های هیجانی می‌شویم هورمون‌های ترشح شده در بدن مانند کورتیزول، مغز و عملکردهای آن را تحت تأثیر قرار می‌دهد در نتیجه استرس طولانی‌مدت به یادگیری، حافظه و دیگر مهارت‌های شناختی لطمه می‌زند.
باید توجه داشت فراموش‌کار شدن و حواس‌پرتی در افراد مسن امری طبیعی است و همان‌طور که قسمت‌ها و دستگاه‌های مختلف بدن تحت‌تأثیر کهولت سن دچار اختلال ساختاری و عملکردی می‌شوند، مغز نیز از این مسئله مستثنی نیست.
● عوامل اختلال در حافظه
محققان علوم رفتاری و روان‌پزشکان چندین عامل را در بروز اختلال حافظه مؤثر می‌دانند.
اضطراب و نگرانی به عنوان یکی از عوامل اختلال در حافظه شناخته شده است، زمانی که فردی افسرده و نگران است بطور ناخودآگاه ذهن‌اش به طرف افکار منفی و مأیوس‌کننده تمایل پیدا می‌کند. در چنین حالتی فرد محیط پیرامون و خود را نادیده می‌گیرد و این باعث می‌شود که توجه کاملی نسبت به اتفاقات و رخدادهای اطراف خود نداشته و در یادآوری آنها دچار مشکل شود.
افراد مضطرب معمولاً پریشان و آشفته هستند و تنش موجود در آنها باعث کاهش تمرکز در یادگیری و درک مطلب می‌شود، در نتیجه استرس مداوم آنها را به افرادی فراموش‌کار و حواس‌پرت تبدیل می‌کند.
دکتر پریوش وکیلی روانشناس و عضو هیئت علمی دانشگاه در این مورد می‌گوید: اضطراب و حالت هیجانی در افراد علاوه بر بروز مشکلات فیزیولوژیکی و جسمانی تأثیرات مخربی از لحاظ روانی به همراه دارد.
وی می‌افزاید: از نظر رفتاری در این حالت فرد خروج و اجتناب از محیط ها و شرایط استرس‌زا را انتخاب می‌کند که ادامه این روند باعث تداوم وجود اضطراب درونی خواهد شد و این سیکل منفی همچنان ادامه پیدا خواهد کرد.
پاره‌ای از عوامل دیگر مانند افزایش سن، کم‌شدن حس بینایی و شنوایی در فرد و آرام‌بخش‌ها به میزان زیاد، دردهای مزمن، ضربات مغزی، تومورها و لخته های مغزی، کم‌کاری غده تیروئید، وجود مشکلات شدید قلبی و ریوی، دیابت، عفونت‌ها، کمبود ویتامین B۱۲ و همچنین عوارض جانبی داروها در کاهش حافظه مؤثرند.محققان معتقدند بطور کلی افراد با
دو نوع استرس در طول زندگی روبه‌رو هستند. اضطراب‌های عمومی (general anexitety) که به صورت بلندمدت و دائمی وجود دارد. در این حالت فرد همیشه احساس تنش را تجربه می‌کند و علائم آن را بروز می‌دهد در حالی که هیچ محرک خاصی برای ایجاد اضطراب در شخص وجود ندارد.
دوم حالت اضطرابی شدید یا State است که معمولاً ۱۰ دقیقه بیشتر طول نمی‌کشد و در این مدت توجه و تمرکز فرد نسبت به محیط پیرامونش مختل می‌شود. معمولاً محرک‌هایی که برای فرد مضطرب تنش زا هستند برای افراد دیگر محرکی اضطرابی به حساب نمی‌آید مانند فوبیا یا ترس‌های مرض‌گونه.
● ارتباط اضطراب و حواس پرتی
برای توضیح ارتباط میان حالت‌های اضطرابی و ناتوانی فرد در تمرکز و ایجاد حواس‌پرتی تحقیقات زیادی صورت گرفته است که نشان می‌دهد قرار گرفتن در محیط استرس‌زا که فرد هیچ کنترلی بر آن ندارد باعث فعال‌شدن آنزیمی به نام پروتئین کیناز C یا RKC در مغز می‌شود و این آنزیم حافظه کوتاه مدت و سایر عملکردهای کورتکس پشیمانی را که مربوط به پیام‌های اجرایی مغز است، مختل می‌کند. PKC روی قسمتی از مغز که با استفاده از کارکرد حافظه استدلال می‌کند، تأثیر می‌گذارد و در نتیجه توانایی تمرکز را در حالت استرس از بین می‌برد. این عکس‌العمل مغز درست مانند مکانیزم حمایتی در زمان خطر است.
تأثیر استرس ناگهانی را می‌توان به فلاش عکاسی تشبیه کرد. همانطور که هنگام روشن‌شدن فلاش نور، بسیار زیاد و ناگهانی مانع از ثبت جزئیات محیط توسط چشم می‌شود، استرس نیز در آن واحد مانع از تمرکز و ثبت اطلاعات توسط مغز می‌شود. همچنین پژوهش‌های انجام‌شده بیانگر آن است که استرس کوتاه‌مدت میزان رشته‌های ارتباطی میان نورون‌ها را که نقش انتقال پیام‌ها را به‌عهده دارند، کاهش می‌دهد و این مسئله عامل ایجاد حواس‌پرتی و ناتوانی در تمرکز فرد خواهد بود.
در تحقیقات اخیر پژوهشگران پی برده‌اند استرس‌های بلندمدت با تأثیر بر هیپوکامپوس منطقه‌ای از مغز که امکان یادگیری و ایجاد حافظه را فراهم می‌کند باعث بروز اختلال حواس می‌شود. همچنین هیپوکامپوس افرادی که میزان هورمون‌های ناشی از استرس مانند کورتیزول در خون آنها بالاست ۱۴ درصد کوچکتر از افراد معمولی است. مطالعه در مورد چگونگی تأثیر استرس بر هیپوکامپوس نشان می‌دهد در مواقع اضطراب‌زا غدد آدرنال هورمون‌های استروئیدی به نام گلوکوکور تیکوئید یا کورتیزول را در خون رها می‌سازند. هیپوکامپوس مغز نسبت به این هورمون‌ حساس است و در صورتی که مدت زمان زیادی تحت‌تأثیر کورتیزول قرار داشته باشد نورون‌ها یا سلول‌های عصبی در این قسمت تخریب شده و رشته‌‌های ارتباطی میان نورون‌ها، منقبض خواهد شد و شروع به تحلیل رفتن می‌کند. در حالی‌که هورمون‌ها به فعالیت‌های پنهانی خود ادامه می‌دهند در درازمدت صدمات زیادی را به این قسمت از مغز وارد می‌کنند. آزمایشات صورت گرفته نشان می‌دهد افرادی که مقدار معینی از کورتیزول متناسب با شرایط بروز استرس را دریافت کرده‌اند در مقایسه با افرادی که دارونما استفاده کرده بودند توانایی کمتری در یادآوری اطلاعات دریافت شده دارند.
دکتر داداش‌زاده در توضیح نحوه تأثیر اضطراب بر تمرکز می‌گوید: بطور معمول یادآوری در طی سه مرحله رمزگردانی، اندوزش و بازیابی انجام می‌شود که هر سه مرحله مستلزم درجاتی از تمرکز است و اضطراب این تمرکز را از بین می‌برد.
وی می‌افزاید: بیشترین تأثیر استرس در تشکیل مرحله اول یا رمزگردانی است چرا که در حالت اضطراب فرد نمی‌تواند اتفاقات و یا اطلاعات را رمزگردانی و ثبت کند. اگر حتی یادگیری یا ثبت اطلاعات در زمانی که شخص دچار استرس نیست انجام شود مجدداً یادآوری اطلاعات در حالت اضطراب دچار اشکال خواهد بود، چرا که در این صورت پردازش اطلاعات مختل می‌شود.
طبق نظر متخصصان روانشناس و روانپزشک استرس و اضطراب چه به صورت طولانی‌ مدت و یا کوتاه‌ مدت به تنهایی حافظه فرد را بطور دائمی از بین نخواهد برد و در صورت برطرف شدن عوامل استرس‌زا و ایجاد شرایط عادی در تنظیم و تعادل هورمون‌های فرد می‌توان به تقویت حافظه پرداخت و تاحد زیادی آن را بهبود بخشید. از طرفی درمان نکردن و نداشتن توجه کافی به عوامل استرس‌زا و مقابله نکردن با آن همواره رنج اختلال حافظه و سایر مشکلات جسمانی و روانی را برای فرد مضطرب به همراه خواهد داشت. طبق نظر دکتر داداش‌زاده متخصص روانپزشک عوامل مؤثر بر اضطراب از نظر فیزیولوژیکی بیش‌فعالی دسته ای از غدد اندوکرین، (درون‌ریز) هورمون‌های تیروئید و غدد آدرنال (فوق کلیوی) است. همچنین افزایش برخی انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند دوپامین یا کاهش برخی از آنها مانند سروتئین باعث ایجاد استرس در شخص می‌شود. وی از طرفی عوامل محیطی مانند خستگی مفرط و بی‌خوابی را نیز در این زمینه مؤثر می‌داند.
● فشارهای روحی
آنچه مسلم است علاوه بر اختلالات فیزیولوژیکی در بدن عوامل روانی و فشارهای روحی نیز نقش عمده‌ای را در ایجاد حالت‌های تنش زا برعهده دارند.
نظر دکتر وکیلی روان‌شناس در این مورد بیشتر روی خانواده متمرکز است. وی معتقد است از نظر روانی و رفتاری شرایطی که باعث ایجاد اضطراب و تنش در افراد و به خصوص جوانان می‌شود ناشی از عملکرد خانواده‌هاست. وی می‌افزاید: معمولاً در خانواده‌هایی که ارزیابی منفی از فرد صورت می‌گیرد مانند مقایسه او با سایر کودکان خانواده یا رقابت نادرست میان فرزندان از عوامل ایجاد اضطراب کودکان بوده و شاهد ادامه آن تا بزرگسالی فرد خواهیم بود. همچنین سرزنش کودکان و قبول نداشتن خلاقیت‌های آنان در رفتار کودک ایجاد استرس و تنش خواهد کرد، چرا که در این حالت فرد همواره احساس ناتوانی در جلب رضایت افراد خانواده را خواهد داشت. درمانگران علاوه بر دارودرمانی در موارد حاد روش‌های روان‌درمانی مانند درمان های شناختی یا ترکیبی از این دو را پیشنهاد می‌کنند.
● درمان
در روان‌درمانی‌ها، کار درمان روی افکار فرد صورت می‌گیرد. بدین ترتیب سعی می‌شود افکار منفی که به صورت اتوماتیک و کنترل‌نشده بر ذهن و تمرکز فرد تأثیر می‌گذارد، به افکاری تبدیل شود که فرد نسبت به آنها آگاهی داشته باشد و متوجه باورهای غلط خود در مورد افکار منفی‌اش شود. در روش ریلکسیشن نیز فرد تمرکز روی عضلات مختلف بدن را تمرین می‌کند.
علاوه بر روش‌های درمانی معمول هر فردی راه‌های خاصی را برای از بین بردن تنش و اضطراب در زندگی خود انتخاب می‌کند، کارهایی چون دعاکردن، ورزش، استحمام، یوگا، پیاده روی و... اما آن چیزی که در همه این روش‌ها مشترک و یکسان است احساس رضایت‌خاطر و آرامش درونی است که بهترین شرایط را برای یادگیری و عملکردهای ذهنی فراهم می‌کند. توجه داشته باشید هرگز نمی‌توان شرایط استرس‌زا را در زندگی عادی کاملاً از بین برد، اما می‌توان تأثیرات مخرب این پستی‌ها و بلندی‌ها را در روح و جسم به حداقل رسانید.

رویا مغیطی

منبع : روزنامه ایران