داروسازی در گذر زمان

یکی از قدیمی‌ترین علومی که ایرانیان باستان بر اساس نیازهای خود به آن توجه خاص داشتند و اندیشه‌ی خود را به آن معطوف می‌نمودند و آن را به وجود آوردند داروسازی بوده است. قدمت علم داروسازی در ایران به ۲۶۳۷ سال قبل و به زمان زرتشت می‌رسد. اوستای زرتشت دارای بخشی در داروسازی بوده این کتاب که در زمان مادها نوشته شده و یکی از مهمترین منابع داروسازی ایران باستان به شمار می‌رود. از آن پس نظر به اهمیت علم داروسازی کتب بسیاری در این زمینه نوشته شده که قدیمی‌ترین (ایرانی؟!) و جدیدترین (خارجی؟!) آنها عبارتند از:
۱) کتاب اوستای زرتشت: کتاب اوستای زرتشت قدیمی‌ترین کتاب داروسازی در ایران باستان است چرا که قدمت علم داروسازی در ایران به قرنها قبل از میلاد مسیح (ع) و به زمان زرتشت پیامبر می‌رسد. زرتشت در حدود سال ۶۶۰ قبل از میلاد به دنیا آمد و در سال ۶۳۰ قبل از میلاد در کوههای سبلان واقع در جنوب ارومیه به پیامبری رسید و در سال ۵۸۳ قبل از میلاد در ۷۷ سالگی کشته شد. کتاب اوستای زرتشت که دارای بخشی در داروسازی بود در ۲ نسخه به زر نوشته شد که یکی در آتشکده آذرگشسب و دیگری در تخت جمشید نگهداری می‌شد. نسخه‌ی تخت جمشید در آتش سوزی توسط اسکندر مقدونی از بین رفت ولی نسخه‌ی آذرگشسب را یونانیان بردند و بخش داروسازی آن را به زبانهای یونانی و قبطی ترجمه کردند و از پرتو آن بزرگانی چون جالینوس پرورش یافتند.
۲) کتب طب منصوری، الحاوی (Continens) و سیرت فلسفی رازی محمد‌بن زکریا ابوبکر الرازی (۲۵۱ تا ۳۲۰ هـ ق) در شهر ری به دنیا آمد. رازی در اوایل زندگی خود به تحصیل فلسفه و موسیقی اشتغال داشت و عود نواز بسیار ماهری بود. رازی در اثر گفتگو با یکی از دوستان بسیار نزدیکش که در داروخانه‌ی بیمارستان کار می‌کرد به داروسازی علاقه پیدا کرد و به رغم اینکه دوره‌ی جوانیش را طی کرده بود به سرعت دراین رشته پیشرفت کرد کتاب طب منصوری رازی که رازی آن را به نام منصوربن اسحق والی خراسان نوشته یک راهنمای طب و داروسازی است. در این کتاب که یکی از آثار کلاسیک علم طب است رازی شرح‌های بالینی بسیار عالی درباره‌ی‌ علائم آبله و سرخک و تشخیص آن دو از همدیگر و دارو درمانی آن نگاشته است. الحاوی دائرةالمعارف عظیم پزشکی زمان خودش بوده که به لاتین Continens نام دارد و کتاب سیرت فلسفی را رازی در اخلاق پزشکی نگاشته است. رازی در این کتاب اطبایی را که به انزوا و گوشه‌نشینی میل دارند و به معاشرت با مردم رغبتی نشان نمی‌دهند وحتی خود را هم به سبب آمیزش با مردم و طلب معاش مذمت می‌کنند به باد انتقاد می‌گیرد و چنین می‌گوید:
«حکیم کسی است که در میان مردم بسر برد».
۳) کتاب اقراباذین: این کتاب توسط شاپوربن سهل (متوفی ۲۵۵ هـ ق) طبیب و داروساز دانشگاه و بیمارستان جندی‌شاپور که اهل اهواز و نصرانی بوده نوشته شده است.
۴) کتاب العقاقیر: کتاب فوق را علی‌بن ربن الطبری (ابن سهل طبری) (۱۹۲ تا ۲۴۷ هـ ق) که طبیبی فاضل و داروسازی دانشمند و از اهالی طبرستان بوده نوشته است.
۵) کتاب الابنیة عن حقایق الادویة: این کتاب قدیمی‌ترین کتاب خطی طبی پارسی است که توسط موفق‌الدین ابومنصور علی الهروی (متوفی حدود سال ۴۵۰ هـ ‌ق) نوشته شده است. در این کتاب از ۵۸۴ قلم دارو که در آن زمان در طبابت به کار می‌رفته و خواص طبی، طبع و مزاج آنها، نحوه‌ی تهیه و غیره نام برده شده است.
۶) کتب ادویه مفرده و ترکیب الادویه: این دو کتاب توسط احمد بن ابی الاشعث فارسی در قرن چهارم هجری نوشته شده‌اند. احمد بن ابی‌الاشعث فارسی اولین کسی است که کتابهای شانزده گانه‌ی جالینوس را از هم تفکیک نموده و آنها را به فصلها و بابهای مشخص تقسیم کرده است. جالینوس فیلسوف، طبیب و داروساز اهل قسطنطنیه بوده ولی در روم اقامت داشته است. در حدود سال ۱۳۰۰ میلادی به دنیا آمده و هشتاد و هفت سال عمر نموده است. جالینوس در ۱۷ سالگی بر تمامی علوم طب، داروسازی، فلسفه و ریاضی زمان خود مسلط شده و سرآمد بوده است. اوکتابهای بقراط و افلاطون را شرح داده و در نگارش آنها تجدید نظر کرده است و در کتابهای علمی که تألیف نموده بر تمامی بزرگان و دانشمندان قبل از خود ایراد گرفته، اندیشه و آثار علمی آنان را تصحیح نموده است. جالینوس بیش از صد تألیف دارد که شامل ۱۶ تألیف در طب، حدود ۱۰ تألیف در علم تشریح و چند کتاب قطور در صنعت داروسازی است. معروفترین کتب داروسازی جالینوس عبارتند از: الادویة المفرده (۱۱ مقاله)، الادویة المقابلة للادواء (۲ مقاله)، ترکیب الادویه (۱۷ مقاله) و التریاق. اسقلبیوس اولین و جالینوس آخرین طبیب باستانی سرآمد در دنیای غرب بوده‌اند که پا به عرصه‌ی ‌حیات گذاشته‌اند. از زمان اسقلبیوس تا زمان جالینوس بیش از ۵ هزار سال فاصله بوده است و در این مدت ۶ طبیب سرآمد دیگر نیز پا به عرصه‌ی حیات گذاشته‌اند که عبارتنداز:
▪ غورس
▪ مینس
▪ برمانیذس
▪ افلاطون
▪ اسقلبیوس ثانی
▪ بقراط
به گفته‌ی ‌جرجی زیدان نویسنده‌ی عرب: «پزشکی نبود، بقراط آن را به وجود آورد؛ مرده بود، جالینوس آن را زنده کرد؛ پراکنده بود، رازی آن را فراهم کرد؛ ناقص بود، ابن‌سینا آن را کامل کرد».
اسقلبیوس (اسقلبیازیس) اولین کسی است که حرفه‌ی طبابت را استنباط و استخراج نموده و آن را پیشه‌ی خود ساخته است. اسقلبیوس در اصل یونانی بوده ولی در شام می‌زیسته است. اسقلبیوس قبل از طوفان نوح می‌زیسته و محضر ادریس نبی (ع) را درک نموده و از محضر او اخذ حکمت نموده به طوری که خود او نیز انسانی الهی بوده و آنقدر احترام داشته که به قول جالینوس حتی بعضی مردم به نام او قسم یاد می کرده‌اند. روش اسقلبیوس درآموزش طبابت به این ترتیب بوده که اشرار و بدنفسان را به این علم تعلیم نمی‌داده و نظرش این بوده که متعلمین طبابت باید از نظر طهارت و عفاف و پرهیزکاری و دوری از دنیا طلبی مثل خود او باشند.
به گفته‌ی بقراط بر عصای اسقلبیوس صورت ماری پیچیده تصویر شده بوده و به گفته‌ی جالینوس از آنجا که مار دراز عمرترین حیوانات است این مار پیچیده اشاره است به این نکته که تحصیل علم صاحب خود را زنده‌ی جاوید می‌دارد و نیز اینکه مار حیوانی است حاد النظر و بسیار بیدار و صاحب علم طب باید خود را مشغول خواب ساخته و همواره در حرفه‌ی‌ خویش کمال بیداری و هشیاری را به کاربرد. داروسازی جالینوس منحصر بوده به سائیدن گیاهان دارویی و مخلوط نمودن آنها یا عمل (در فرآورده‌های خوراکی) و یا مخلوط نمودن آنها با مواد معدنی و چربی ( در فرآورده‌های موضعی).
بقراط ۶۶۵ سال قبل از جالینوس می‌زیسته است. بقراط در ابتدای تصنیفات خویش پزشکان و دانشجویان پزشکی را به اخلاق پسندیده، شفقت برهمنوعان و تزکیه‌ی اخلاق از کبر و عجب و حسد سفارش نموده است. بقراط امام الاطباء بوده و حدود صد سال قبل از اسکندر مقدونی در صور و دمشق می‌زیسته او خود در شهرها می‌گشته و به عیادت بیماران می‌رفته است تا بیماران رنج حرکت را به خود راه ندهند. بقراط در حدود سال ۳۶۵ قبل از میلاد فوت نموده است. بعضی معتقدند که بقراط مشهورترین طبیب دوران باستان و ادریس نبی (ع) اولین کسی است که در علم طب نظر کرده است.
۷) کتاب کافی در طب: ابن کتاب اثر ابن مندویه اصفهانی است. ابن مندویه یکی از بیست‌ و چهار پزشک معروف بیمارستان عضدی بغداد بوده است. این کتاب به قانون صغیر معروف است.
۸) کتب ذخیره‌ی‌ خوارزمشاهی و خفی علائی: این دو کتاب اثر طبیب و داروساز بزرگ سید اسماعیل جرجانی (۴۳۴ تا ۵۳۰ هـ ‌ق) هستند. کتاب ذخیره‌ی خوارزمشاهی کتابی جامع در طب و داروسازی و بهداشت و دیگر علوم پزشکی است و کتاب خفی علائی کتابی است که در آن مطالب طبی کتاب ذخیره‌ی خوارزمشاهی فهرست گونه جمع آوری شده است به طوری که در مسافرت هم مورد استفاده باشد.
۹) کتاب المائة فی‌الطب: نویسنده‌ی ابن کتاب ابوسهل مسیحی (۳۶۱ تا ۴۰۱ هـ ق) است. ابوسهل مسیحی معاصر ابن‌سینا بوده و از پزشکان نام آور و بلند مرتبه قرن چهارم هجری به شمارمی‌رود.
۱۰) کتاب قانون در طب: این کتاب مهمترین کار تألیفی ابن‌سینا (۳۷۰ تا ۴۲۸ هـ ق) است. کتاب فوق در پنج بخش تنظیم شده به ترتیب به کلیات طب، ادویه مفرده، امراض مخصوص اعضاء، امراض عمومی بدن و ادویه‌ی مرکبه تقسیم شده است. هر بخش نیز به بخش‌های دیگر تقسیم شده و این بخش‌ها نیز به بخش‌های کوچکتری طبقه‌بندی شده‌اند. روش ابن سینا در تألیف این اثر با ارزش روش منطق ارسطویی و کارش حاصل آموزش مدرسه‌یی اسلامی است. ابن‌سینا از آنجایی که زندگی پرتحرک و پرتلاشی داشت و پزشک خوبی بود و نجوم نیز می‌دانست به سهولت وارد دربار امرای زمان خود می‌شد دسترسی به کتابخانه‌های این امیران در آن زمان گنجینه‌ی بزرگی برای جویندگان علم و معرفت بود و ابن‌سینا از این جهت به تعداد زیادی کتاب از جمله کتب بسیار قدیمی و کمیاب دسترسی داشته و از آنها بهره جسته و در علوم و فنون زمان خود به استادی رسیده و آثار او دائرة‌المعارف زمان خودش بوده است.
۱۱) کتاب هدایة المتعلمین فی‌الطب: کتاب فوق را ابوبکر ربیع بن‌احمد‌الاخوینی البخاری (متوفی ۳۷۳ هـ ق) که اهل بخارا بوده و خود را شاگرد یکی از شاگردان رازی می‌داند در قرن چهارم هجری در مورد تشخیص و درمان بیماری‌ها و ساخت داروها به رشته‌ی تحریر در آورده است.
۱۲) کتاب Martindale این کتاب را یکصد سال پیش داروسازی انگلیسی به نام William Martindale در ۳۱۳ صفحه و شرح ۲۵۰ دارو در قطع جیبی منتشر کرد. کتاب فوق چنان مورد استقبال قرار گرفت که طی ۱۹ سال باقی‌ مانده عمر مؤلف ۱۰ بار تجدید چاپ شد. بعد از در گذشت مارتیندل فرزندش Harrison Martindale کار پدر را تا سال ۱۹۳۲ ادامه داد و از آن سال به بعد انتشار کتاب فوق به وسیله‌ی جامعه‌‌ی داروسازان انگلیس ادامه یافت. کتاب Martindale شامل ۳ بخش عمده است بخش اول شامل منوگراف بیش از ۴۰۰۰ دارو در ۷۲ فصل، بخش دوم شامل منوگراف‌های کوتاهی از داروهای جدید و در دست تحقیق، داروهای متفرقه و داروهایی که تدریجاً منسوخ می‌شوند و بخش سوم فهرست مواد مؤثره ۶۷۰ داروی O.T.C (داروهای بدون نسخه) (Nonprescription Drug) که در بریتانیا به فروش می‌رسند.
منوگراف هر دارویی در کتاب Martindale شامل نام ژنریک، نام شیمیایی، فرمول خام و مشخصات فیزیکی و شیمیایی آن است، اطلاعات بالینی عرضه شده در این کتاب به ترتیب شامل عوارض جانبی و درمان آن، هشدارها، جذب و سرنوشت دارو، موارد مصرف اشکال دارویی و اسامی تجاری داروهای فوق است. در قسمت‌ضمائم کتاب فوق فهرست اسامی و آدرس تولید کنندگان و توزیع‌کنندگان دارو در سراسر دنیا و فهرست موارد مصرف بالینی داروها درج شده است به نحوی که به مصرف کنندگان کمک می‌کند تا به سرفصلی که درمورد بیماری مورد نظر است به سرعت دست پیدا کنند. کلیه‌ی اطلاعات موجود در کتاب Martindale به صورت online از طریق بانکهای اطلاعاتی تجاری نیز عرضه می‌شود. در گردآوری کتاب فوق از فارماکوپه‌های آرژانتین، اتریش، بلژیک، برزیل، بریتانیا، چین، مصر، اروپا، فرانسه، آلمان و چند کشور دیگر استفاده شده است.
۱۳) کتاب Remington این کتاب یکی از رفرانس‌های معتبر داروسازی است که هر پنج سال یک بار تجدید چاپ می‌شود. در قسمت اول کتاب مقدمه‌یی درمورد سیر تکاملی داروسازی، اصولی اخلاقی داروسازی و غیره آمده است و در قسمت‌های دیگر محصولات دارویی، شیمی دارویی و غیره مورد بحث قرار گرفته است.
۱۴) کتاب Facts and Comparisons این کتاب کاملترین و جدیدترین کتاب دارویی است که اطلاعات آن ماهیانه روزآمد می‌شود.
۱۵) کتاب USP (The United States Pharmacopeia) این کتاب که به USPDI نیز معروف است و منبع کاملی از اطلاعات بالینی مربوط به داروهاست. این کتاب سه جلدی است. جلد اول آن شامل اطلاعات دارویی برای صاحبان حرفه پزشکی، جلد دوم شامل توصیه‌هایی برای بیماران و اطلاعات دارویی به زبان غیر تخصصی برای آنها و جلد سوم تحت عنوان فرآورده‌های دارویی تصویب شده و الزامات قانونی می‌باشد.
۱۶) کتاب Nonprescription Drug کتاب فوق کاملترین کتاب نوشته شده در مورد داروهای قابل فروش بدون نسخه است.
۱۷) کتاب PDR (The Physcians Desk Reference) این کتاب توسط کمپانی‌های داروسازی برای پزشکان تهیه شده است. کتاب فوق یکی از معروف‌ترین منابع اطلاعات دارویی برای پزشکان است که دارای فهرست‌های جداگانه‌یی از سازندگان، نام محصول، نام ژنریک، دسته دارویی و فهرست رنگی شکل فرآورده‌است. کتاب فوق تصویر کپسول‌ها و قرص‌‌ها را با رنگ‌ و اندازه‌ی‌ واقعی نشان می‌دهد و به شناسایی آنها توسط صاحبان حرف پزشکی کمک می‌نماید.
۱۸) کتاب Posisindex در این کتاب اطلاعات سم شناسی در مورد مواد دارویی، تجاری، صنعتی و گیاهی عرضه شده است.
۱۹) کتاب Drugdex شامل اطلاعات دارویی کاملی در زمینه‌‌ی دوزاژ داروها، فارماکوکینتیک داروها، موارد مصرف بالینی و منبع مصرف می‌باشد.
۲۰) کتاب (AMA Drug Evaluation) AMA کتاب فوق در زمینه‌ی مصارف بالینی داروها برای کلیه‌ی حرف پزشکی تألیف شده و هر فصل این کتاب براساس دسته‌ی‌ درمانی تقسیم بندی شده و در آن مقدمه‌یی در مورد دسته‌ی دارویی مورد بحث آورده شده است و به دنبال آن داروها به طور تک تک مورد بحث و ارزیابی قرار گرفته است.
۲۱) کتابهای Clinical , Physical Goodman & Gilman Pharmacy و Pharmacy کتابهای فارماکولوژی داروسازی می‌باشند. کتاب اول مباحث دیفیوزیون انحلال، سیستم‌های دارورسانی و غیره را بحث می‌کند و کتابهای دوم و سوم شامل مباحث فارماکولوژیکی می‌باشند.
۲۲) کتاب Pharmacy Law Di gest در ۷ بخش اصلی تنظیم شده و به آگاه‌سازی داروسازان به جنبه‌هایی حقوقی حرفه‌شان می‌پرازد.
۲۳) کتابCases and Materials on pharmacy Law کتابی است که در آن مجموعه‌یی از گزارشها، تفاسیر و دعاوی قضایی برای آگاهی داروسازان از جنبه‌های حقوقی حرفه‌شان گردآوری شده است.

دکتر شهره فتاح پور
دکتر سعید رضا شیخی
داروساز

منبع : هفته نامه پزشکی امروز