اخلاق فناوری اطلاعات

اخلاق فنّاوری اطلاعات (IT Ethics) یكی از مباحثی است كه در اخلاق كاربردی (Applied Ethics) مطرح می‏شود. اخلاق كاربردی از زیر شاخه‏ها با پیوست‏های رشته فلسفه اخلاق است كه به مباحثی می‏پردازد كه به ارزش‏های عملی رفتار انسان‏ها در حوزه‏هایی خاص مربوط می‏شود.
از بین دیگر موضوعاتی كه امروز در ذیل اخلاق كاربردی از آنها بحث می‏شود می‏توان به عناوین ذیل اشاره كرد:
اخلاق پزشكی، اخلاق زیست محیطی، اخلاق روزنامه‏نگاری، اخلاق تجارت و مانند آن. البته گاهی در اخلاق كاربردی از ارزش‏گذاری و نوع خاصی از افعال انسانی مانند سقط جنین و آسان‏مرگی نیز بحث می‏شود. اخلاق فنّاوری و اطلاعات یكی از جدیدترین مباحثی است كه در اخلاق كاربردی مطرح شده و به تازگی در طرح تكفا كار گروهی خاصی بدان اختصاص یافته است. به كمك دیگر اعضایی كه در صددند انجمن اخلاق در حوزه علمیه قم را تأسیس كنند بر آن شدیم كه طی مدت یك سال این بحث جدید را از نگاهی فلسفیـ اجتماعی و نیز از نگاهی درون‏دینی مطرح نماییم و فضای جدیدی را در باب مباحث نوظهور در حوزه اخلاق بگشاییم. از این‏رو، این مقاله بر آن است كه توصیفی اجمالی از این عنوان به دست دهد تا خوانندگان با این مسئله آشنایی بیشتری پیدا كنند و زمینه بحث‏های عمیق در آن فراهم آید. با توجه به استقبال وسیعی كه جامعه ما خاصه قشر جوان از اینترنت و ارتباطات شبكه‏ای داشته است و تأثیرات عمیق و گسترده‏ای كه فضای رایانه‏ای بر وجوه مختلف جامعه ما دارد، بجا و لازم است تا مسائل اخلاقی درباره فنّاوری اطلاعات مورد كنكاش قرار گیرد و دیدگاه اسلامی ما در باب موضوعات جدیدی كه حول این محور پدید آمده است، روشن گردد.
● جایگاه اخلاق فنّاوری اطلاعات
اخلاق فنّاوری اطلاعات موضوعی میان رشته‏ای است كه بحث از آن نیازمند آشنایی و تخصص در دو حوزه اخلاق و فنّاوری اطلاعات است. این بحث به مسائلی می‏پردازد كه كاربرد و گسترش فنّاوری اطلاعات موجب آن گشته است. هدف از این بحث آن است تا به سؤالاتی پاسخ گوید كه مربوط به بنیان‏های ارزشی افعال و مسئله افراد در حوزه فنّاوری اطلاعات است. علاوه بر اینكه می‏توان از سیاست‏های دولتی در قبال زیربناهای اخلاقی حوزه فنّاوری اطلاعات نیز بحث نمود.
از آنجا كه فنّاوری اطلاعات تحولات سیاسی ـ اجتماعی وسیع و شگرفی را پدید آورده است، مشكلات اخلاقی جدید و منحصر به فردی در این حوزه ایجاد شده كه نیازمند رسیدگی است. فنّاوری اطلاعات نه تنها در چگونگی افعال و اقدامات روزمره ما تأثیر می‏گذارد؛ بلكه تلقی ما از آنها را نیز تغییر داده است. برخی از مفاهیمی كه در حوزه فلسفه اخلاق و فلسفه سیاسی كاربردی خاص داشته‏اند با پیشرفت فنّاوری اطلاعات دچار چالش‏هایی شده‏اند كه از آن جمله می‏توان به مفهوم مالكیت، مفهوم حریم خصوصی، مفهوم توزیع قدرت، آزادی‏های اساسی و مسئولیت اخلاقی اشاره نمود.
در هر یك از این مفاهیم، سؤال‏های جدیدی مطرح شده است، مانند اینكه متخصصان امور رایانه چه مسئولیت‏های اخلاقی دارند؟ اگر یك نرم‏افزار رایانه‏ای خطا كند، چه كسی را باید سرزنش نمود؟ آیا ایجاد اختلال در برنامه‏ها كاری غیر اخلاقی است؟ آیا كپی‏برداری از برنامه‏ها ـ وقتی صاحبان آن اجازه نداده باشند ـ از نظر اخلاقی كاری خطا و ناصواب است؟ اینها بخشی از سؤالاتی است كه در حوزه اخلاق فردی و نهادی فنّاوری اطلاعات مطرح می‏شود. بخش دیگری از سؤالات مربوط به سیاستهای دولت است مانند این كه: آیا افراد آزاد باشند تا از راههایی چون شبكه اینترنت سخنان خویش را آزادانه مطرح كنند یا محدودیت‏هایی كه در نشر فیزیكی چون نشر كتاب و روزنامه در وجود دارد، در مورد شبكه‏ها نیز باید اجرا گردد؟ این سؤال بیشتر از آن جهت مطرح می‏شود كه شاید ما در نشر كتاب و روزنامه كه داخل در محدوده قدرت دولت‏ها صورت می‏گیرد، سخت‏گیری یا تساهل كمتر یا بیشتری نسبت به اطلاع رستی از بیرون مرزها كه از طریق اینترنت صورت می‏گیرد، داشته باشیم. با توجه به امكان دسترسی افراد مختلف به اطلاعات موجود در رایانه‏هایی كه به شبكه متصلاند، دولت‏ها باید چه سیاست‏ها و عملیاتی را در راستای حفظ حریم خصوصی افراد از قبیل بایگانی نامه‏های ارسالی و وارده اشخاص صورت دهند و مسئولیت مدنی ایشان در این زمینه چیست؟ مسائلی از این دست موجب شده است كه عنوان تحقیقی با نام «اخلاق فنّاوری اطلاعات» در اخلاق كاربردی جای خود را باز كند. اینك به توضیح بیشتری به برخی از زمینه‏های بحث در این عنوان تحقیقی می‏پردازیم.
۱) مطالعات فلسفی در حوزه اخلاق فنّاوری اطلاعات
یكی از فیلسوفان اخلاق كه در حوزه فنّاوری اطلاعات قلم زده است، می‏گوید: «مكانی را در نظر آورید كه عابران هیچ ردپایی از خود بر جای نمی‏گذارند. در آنجا می‏توان چیزی را بارها و بارها دزدید؛ در حالی كه آن چیز هنوز در دست صاحب اصلیاش است، در آنجا تجارتی صورت می‏گیرد كه تاكنون نامی از آن نشنیده‏اید. و در این تجارت آنچه مبادله می‏شود، اطلاعات تاریخی محرمانه یا خصوصی شماست. در آنجا بچه‏ها با اینكه در خانه نیستند، ولی احساس می‏كنند نزد والدین خویش‏اند. در آنجا تمام امور فیزیكی عینیت خویش را از دست داده و تبدیل به اموری الكترونیكی و ذهنی شده‏اند و خلاصه جایی كه همه كس به همان اندازه مجازی است كه سایه‏ها در تمثیل غار افلاطون.»(۱)
افلاطون چنین نظر داشت كه ما انسان‏ها همه درون غاری هستیم كه ما را از رؤیت خورشید حقیقت باز می‏دارد. در این غار سایه‏هایی از امور حقیقی بر دیوار این غار افتاده و ما چون دستمان از حقیقت كوتاه و پشتمان به واقعیت است، این سایه‏ها را با اموری حقیقی اشتباه می‏گیریم و حقیقت می‏پنداریم؛ به بیان دیگر، این سایه‏ها امور محسوسی است كه از واقعیات كلی عقلی داریم. و مجازهای آن حقایقی است كه مثل افلاطونی نامیده می‏شود.
امروز اشخاص با هویت‏های مجازی در فضای الكترونیكی ظاهر می‏شوند، با یكدیگر به گفتگو می‏پردازند و با هم قول و قرار می‏گذارند و گاهی غافل می‏شوند كه ممكن است با كسی سخن میگویند كه كاملاً هویتی جدای از آنچه بروز داده، دارد. این یك هویت مجازی است؛ هویتی كه البته كاربردهای خاص خود را در محیط الكترونیك دارد و می‏تواند كارآمدی خاص خود را نیز داشته باشد. این هویت مجازی می‏تواند در پی اهدافی شوم یا ناصواب باشد؛ بیچاره آن پسر نوجوانی كه گمان می‏كرد دوستی در آن سوی دنیا برگزیده است؛ اما ممكن است روزی روشن شود كه این دوست فردی در خیابان پایینی شهر خودش است! فرض مقابل این است كه این هویت مجازی می‏تواند در پی اهدافی ارزشمند پدید آید. بیاد بیاوریم وقتی حضرت امیر(ع) در صدد اعطای غذا به مستمندان به اطراف شهر كوفه می‏رفت، روی خود را از فقرا می‏پوشاند تا او را نشناسند و هویتشان مخفی بماند. این موضوع نشان می‏دهد كه اخفای هویت از نگاه اسلام گاهی امری ارزشمند به شمار می‏رود. امروز فضای مجازی (سایبر) این امكان را به طور بسیار قطعی‏تری در اختیار ما قرار داده و كسی نمی‏تواند مانند دیروز یكباره از هویت‏های پنهان نقاب بر كشد.
برخی معتقدند كه بحث از اخلاق فنّاوری اطلاعات دارای عناصری منحصر به فرد است و همین امر ما را در مواجهه با فضای رایانه‏ای یا محیط‏های شبكه‏ای ملزم می‏سازد تا توجهی اختصاصی به مسائل آن داشته باشیم. از نجایی كه گفته‏های ارزشی پیشین با توصیه‏های گذشته برای این مباحث كافی نیست، ما در مواجهه با این معضلات دچار یك خلأ مفهومی هستیم و مفاهیم موجود در نظریات سنتی و نیز اصول حاكم بر آن برای حل مشكلات اخلاقی كه فنّاوری اطلاعات موجب آن شده، كافی به نظر نمی‏رسد؛ برای مثال آن چه مفهومی از مالكیت و شیئیت است كه می‏توان بارها و بارها آن را دزدید و در عین حال همچنان در دست صاحبش باشد؟ این مفهوم از ملكیت، درك و فهم سنتی از ملك و مالكیت را دچار چالش می‏كند. اینجاست كه تأمل صرف در باب ارزش‏ها مشكل‏گشا نیست؛ بلكه باید این خلأ مفهومی را نیز پر كرد و در تعریف آنها نكات جدیدی را گوشزد نمود. باید مفاهیم و اصول اخلاقی را طوری گسترش داد كه موقعیت‏های نوظهور را پوشش دهد.(۲)
البته ممكن است قائل شویم كه بر خلاف رأی ایشان، مفاهیم تغییر نكرده‏اند؛ بلكه مصادیق هر مفهوم متعدد و متنوع شده است. یا اینكه قه قول سومی در اینجا ملتزم شدیم. اینك در صدد نقد آراء منقول نیستم و بیشتر در صدد آنیم كه اصل موضوع و مسئله تنقیح گردد و راه برای مباحثات بعدی در این زمینه باز بماند.۲) حریم خصوصی و فنّاوری اطلاعات
امروزه فنّاوری اطلاعات ذخیره‏سازی اطلاعاتی را ممكن ساخته است كه در گذشته جز با انبارهایی بزرگ از پرونده‏های قطور ممكن نبوده است. اما این امر تنها خصوصیت عصر اطلاعات نیست. امروزه فنّاوری اطلاعات بازیابی اطلاعاتی را میسور ساخته كه در گذشته بعضاً ممكن نبوده و یا بسیار مشكل بوده است. به یاد دارم وقتی در سال اول طلبگی با كتاب شریف بحارالأنوار آشنا شدم و هر شب بخشی از آن را مطالعه می‏كردم، در صدد برآمدم كه تمامی آیاتی را كه در ضمن احادیث این كتاب آمده است فهرست كنم تا پس از یكبار فهرست‏برداری و سپس منظم كردن فهرست‏ها بتوان هنگام مراجعه به راحتی به آنها دسترسی داشته باشیم. وقتی بخشی از كار را به انجام رساندم، حجم وسیع كار و دشواری طبقه‏بندی اطلاعات و بازیابی فیش‏های استخراجی مرا از ادامه كار بازداشت. امروزه همین كار با برنامه نرم‏افزاری جامع‏الأحادیث ـ نور ۵/۲ نه تنها در مجلدات بحار؛ بلكه در تكتك جلدهای آن و حتی یكایك منابع این كتاب كه بیش از ۱۰۰ عنوان كتاب است، فراهم آمده است. كاری كه فهرست‏سازی دستی آن سال‏ها به طول می‏انجامید و خطاهای انسانی در آن بسیار محتمل بود، امروزه با دقت بسیار بیشتر و كمیتی قطعی‏تر به آسانی و با چند بار تقه زدن بر روی ماوس یا صفحه كلید امكان‏پذر شده است.
خیلی جالب است كه شما در منزل خود نشسته باشید و كالایی حجیم را از آن سوی دنیا خریداری كنید و پانزده روز بعد آن را در منزل تحویل بگیرید. اینها اموری است كه فنّاوری اطلاعات در اختیار بشر قرار داده است. اما همیشه اخبار دلنشین نیست؛ هر چه فنّاوری اطلاعات پیشرفت می‏كند، امكان فریبكاری و تقلب‏های انسانی نیز ابعاد جدیدتری پیدا می‏كند و به‏خصوص در بانكداری الكترونیكی هر از چند گاهی اخباری عجیب و غریب به گوش ما می‏رسد كه نشان از وجود افرادی متقلب در سراسر دنیا دارد كه در صدد سوء استفاده امكانات وسیعی هستند كه شبكه اینترنت در اختیار نهاده است.
اطلاعات موجود در شبكه‏ها آن‏قدر گسترده شده كه امروز در صددند برنامه‏هایی تدوین كنند تا از میان انبوه اطلاعات آنهایی را كه برای افراد مختلف مفید است، گزینش كنند. این دنیای نوینی است كه با یك مهبانگ جدید به وجود آمده است و در این انفجار اطلاعات بیش از آنچه در تصور بشر چهل سال قبل می‏گنجد، اطلاعات جمع‏آوری شده است. اما وقتی این اطلاعات راجع به اشخاص باشد سؤالاتی جدی و پیچیده در باب حریم خصوصی ایشان پیش می‏آید؛ اینكه چگونه و چه كسانی از این اقیانوس اطلاعات استفاده كنند؟
در زمینه تأثیرات فنّاوری اطلاعات بر حریم خصوصی مقالات و كتب زیادی به نگارش در آمده است. حریم خصوصی چیست و تا چه حد لازم است از سوی افراد دیگر حرمت نهاده شود؟ نهادها چه وظایفی در باب حفظ حریم خصوصی افراد دارند؟ آیا می‏توانند اهداف نهادی خود را بر حفظ حریم خصوصی افراد مقدم دارند؟ آیا دولت‏ها می‏توانند حریم خصوصی افراد را نقض كنند؟ اگر این حكم استثنایی دارد -كه دارد- مالك آن چیست و چه كسی در باب مصادیق این احكام استثنایی و ملاك‏های آن داوری می‏كند یا باید بكند؟ بسیاری از افرادی كه در این موضوع قلم زده‏اند، اذعان دارند كه اگر افراد بخواهند در جامعه‏ای خاص زندگی كنند، برخی اطلاعات خصوصی ایشان از قبیل سن و محل زندگی و محل تولد و مانند آن برای جریان مؤثر كارهای دولتی و نیز ارتباطات روزمره متقابل در آن جامعه لازم است. این یكی از موارد بدیهی عدم لزوم حفظ حریم خصوصی است؛ اما نوع اطلاعاتی كه برای این دو امر لازم است و نیز محدوده و گستره آنها بحث‏انگیز و مورد اختلاف است. فنّاوری اطلاعات موجب شده است كه سؤالات موجود در این زمینه جواب‏هایی فوری را طلب كند؛ زیرا قدرت فنّاوری در ذخیره‏سازی اطلاعات و بازیابی آنها فوق‏العاده است.
شاید بعضی وقتها در محاورات خصوصی چیزی را بگوییم كه امید داشته باشیم كه خوانندگان آن را به فراموشی بسپارند یا چیزی را بنویسیم كه بعدها از آن پشیمان گشته و امیدوار باشیم كه خوانندگان برگه‏های ما را در لابلای دیگر برگه‏های متعدد و متفرق بایگانی خویش گم كنند و دیگر به خواندن آنها مبادرت نورزند؛ ولی فنّاوری اطلاعات به همه این امكان را می‏دهد كه همه اطلاعات حال و گذشته را به گونه‏ای سامان‏مند بایگانی و ذخیره كنند و هر وقت آن را لازم داشتند، فوراً آن را بیابند. از این جهت، اگر حریم خصوصی شما در زمان و مكانی خاص افشا گردد، امید نداشته باشید كه كاربران رایانه‏ها آن را فراموش كنند؛ چرا كه فنّاوری اطلاعات این امكان را سلب كرده است. اینكه شما چه چیزهایی خریده‏اید و از كجا آنها را تهیه كرده‏اید، پولش را از كجا آورده‏اید و چقدر به چه كسی اهدا كرده‏اید و از چه كسی چه انتظاراتی دارید و با چه كسانی نامه‏پراكنی می‏كنید، همه و همه در دنیای رایانه‏ای درون بلندگوهایی پخش می‏شود كه اوّلاً امكان شنیدن آن برای همگان وجود دارد و ثانیاً: هرگز آوای مكرر و باقی آنها خاموش نمی‏شود و همواره با هر عملیات الكترونیكی شما، بر حجم آنها اضافه می‏شود.
امروزه حریم خصوصی اشخاص در معرض خطراتی است كه قبل از فنّاوری اطلاعات هرگز وجود نداشت، همان طور كه قبل از پیدایش فنّاوری الكتریسته هیچ كس در معرض خطر برق گرفتگی نبود. حال باید مواظب بود كه توسعه فنّاوری، حریم خصوصی افراد را به آتش نكشد. اینكه چه كسانی در قبال این خطرات پیش آمده مسئولیت دارند؟ و یا با چه تدابیری باید این احساس عدم امنیت را كاهش داد، سؤال‏هایی است كه در این باره مطرح است.
در اروپا طی دهه ۱۹۶۰م بیشترین نگرانی در مورد نقش دولت در ایجاد و استفاده از پایگاه داده‏های حاوی اطلاعات شهروندان بود. گرچه حفظ اطلاعات نزد دولت‏ها امری جدیدی نبود، ولی اسناد رایانه‏ای درصد امكان ردیابی افراد را فوق‏العاده افزایش داده بود. پایگاه داده‏ها جایگزین پرونده‏های قطور شد و همه جا می‏شد یك رونوشت آنها را بدون نیاز به فضایی خاص تكثیر كرد. در نتیجه دولت‏ها امكان بیشتری برای استفاده از آنها را پیدا كردند كه در گذشته برایشان به صرفه نبود یا بودجه آن را نداشتند. و این‏گونه، اشتیاق روزافزونی در دولت‏ها پدید آمد كه هر چه بیشتر اطلاعات زیادتری را از افراد ذخیره كنند تا هنگام نیاز آن اطلاعات را بازیابی كنند؛ از اثر انگشت گرفته تا نشانی منزل و فامیلی‏ها و شغل‏ها و روابط اجتماعی و فعالیت‏های سیاسی همگی در دسترس قرار می‏گیرند.
یكی دیگر از مشكلات فنّاوری اطلاعات آن است كه مردمان برای اینكه حریم خصوصی‏شان را حفظ كنند ناچارند از بسیاری از كارهایی كه قبلاً انجام می‏دادند، دست بردارند. به نظر ناظران حقوق بشر این امر موجب محدودیت در آزادی‏های مدنی و خودمختاری و استقلال رأی افراد می‏شود كه امری ناپسند است. البته احكام این موارد در فرهنگ اسلامی گاهی متفاوت با فرهنگ غرب است.
با وجود این، نباید از نظر دور بداریم كه پایگاه‏های داده‏های الكترونیكی منافع بسیار مهمی را نیز در بردارد؛ كارآمدی بالاتر، توزیع مناسب‏تر و عادلانه‏تر امتیازات اجتماعی، و مراقبت و نظارت بیشتر و مؤثرتر در جلوگیری از جرم‏ها از جمله مهم‏ترین این منافع هستند. و دولت‏ها برای نقض حریم خصوصی افراد نوعاً این منافع تأكید می‏كنند. اما در نهایت نتوانسته‏اند افكار عمومی را نسبت به این نقض حرمت راضی كنند و همین امر موجب شد تا در سال ۱۹۷۴م قانونی در ایالات متحده به تصویب رسید كه طی آن نهادهای دولتی از تشكیل پایگاه داده‏های متمركز و جامع نسبت به اشخاصی كه حریم خصوصی ایشان را هدف قرار داده و در عین حال كاركردهای آنها روشن نیست و توجیه كافی ندارد، ممنوع شدند. برخی كشورها گام‏های دیگری نیز برداشته‏اند و مؤسساتی ایجاد كرده‏اند كه از حریم خصوصی افراد حمایت میكنند و با قدرت زیادی كه به آنها داده شده این امكان را دارند تا عملیات دولت‏ها و بخشهای خصوصی را كه با این نوع اطلاعات سر و كار دارند، تنظیم و كنترل نمایند. اما به نظر بسیاری از منتقدان این نوع قوانین و نهادها نتوانسته است آن طور كه باید و شاید توقعات اشخاص را برآورده سازد.
در نتیجه پیشرفت‏های فنی و كاربرد آسان‏تر و تنزل قیمت‏ها، بخش خصوصی دارای نقشی فزاینده در ایجاد پایگاه داده‏ها در مورد اشخاص گردید و این اطلاعات دارای ارزش فوق‏العاده شد. و این چنین، اطلاعات افراد در طول عمرشان در مؤسساتی خصوصی از قبیل شركت‏هایی كه اعتبار مالی اشخاص را تعیین می‏كند، بیمه‏های درمانی را سامان می‏دهد و بسته‏های پستی را ارسال می‏كند، انباشته شد. همین انباشتگی ارزش افزوده‏ای پدید آورد كه بسیاری از شركت‏های دیگر حاضرند برای داشتن آنها پول‏های زیادی بپردازند؛ چون مثلاً می‏توانند بدون هزینه‏های زیادی كه قبلا می‏پرداختند كالای خود را تبلیغ كنند و به نشانی‏های پست الكترونیكی كه یك شركت جمع كرده، بفرستند. امروزه انباشتگی این نشانی‏ها بسیار ارزشمند گردیده و رغبت در آن زیاد شده است و اگر سامانه‏ای اخلاقی برای آنها لحاظ نگردد، ممكن است آسیب‏هایی جدی به امنیت روانی و آرامش درونی اشخاص وارد آید و جامعه را دچار چالش‏هایی نوین كند.
وجود منافع و مضرات مذكور در فنّاوری اطلاعات موجب شده كه به راحتی نتوان در مورد این‏گونه امور تصمیم‏گیری نمود و ارزیابی مدونی را صورت‏بندی كرد. به نظر می‏رسد بحث از این امور یكی از بحث‏های مهم در فرهنگ‏های مختلف جوامع بشری را تشكیل میدهد. و خاصه جامعه ما با ویژگی‏هایی كه دارد نیازمند بحثی اختصاصی است كه متناسب با وجوه گوناگون فرهنگ دینی در جامعه ایرانی ما باشد. نكته دیگر آنكه نباید غفلت كنیم كه احكام الگوهای غربی و نوعاً كارآمدی لازم را برای جامعه ما ندارد و در تدوین معیارهای ارزشی و بصیرت‏های اخلاقی باید به خصوصیات فرهنگی جامعه خود توجه داشته باشیم.
بحث از اخلاق فنّاوری اطلاعات محدود به بحث از حریم خصوصی نیست و مباحث بسیار مهم دیگری نیز وجود دارد كه در فرصتی دیگر به معرفی آنها پرداخته خواهد شد. امید است محققانی كه به این نوع بحث‏ها علاقه‏مند هستند و اطلاعاتی دارند، به اعضای انجمن معارف كمك رسانند و ما را از نقطه نظرات و پیشنهادات خویش درباره محورهای این بحث نوظهور محروم نسازند.

نویسنده : حمید شهریاری

منبع : مرکز اسلامی آموزش از راه دور