سنجش مفاهیم اساسی علوم اجتماعی

سنجش مفاهیم اساسی علوم اجتماعی در دو جلد توسط طرح‌های ملی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر شده است این كتاب از مستندات پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان است و در آن شاخص‌ها و گویش‌های موجود در منابع فارسی درباره مفاهیم مختلف علوم اجتماعی و با تأكید بر ایستارها و نگرش‌های این علم جمع‌آوری شده است. علاوه بر آن این كتاب دسترسی محققان به تحقیقات مختلف فارسی مرتبط با موضوع مورد علاقه‌شان در حوزه‌های مختلف علوم اجتماعی به ویژه در حیطه ایستارها و نگرش‌ها را آسان كرده است.یكی از مشكلات اساسی كشورهای توسعه نیافته و یا در مواردی كشورهای در حال توسعه، فقدان اطلاعات و از جنبه‌‌ای دیگر نابرابری دسترسی به اطلاعات است. چنین مشكلی باعث شده است تا اغلب تصمیمات و سیاستگذاری‌ها در مرحله‌ای دچار گسست و یا ناكارآمدی شوند.
در حوزه علم مشكل یاد شده به نوع دیگری خود را نشان می‌دهد. در این بخش دانشمند یا پژوهشگر چون به اطلاعات منظم و مدونی درباره موضوع تحقیق دسترسی ندارد، نمی‌داند كه سایر محققان موضوع مورد علاقه او را تا چه مرحله‌ای توسعه داده‌اند و یا آخرین اطلاعات و یافته‌ها درباره موضوع چیست؟ این محقق اگر بخواهد تمامی قوای خود را صرف جمع‌آوری یافته‌های تحقیقات پیشین كند هزینه بسیار زیادی لازم خواهد داشت به همین جهت معمولاً در طرح‌های تحقیقاتی این جمله بسیار آشناست كه منبعی درباره موضوع تحقیق نیافتم. ولی آیا همیشه واقعیت همین‌طور است؟ به همین جهت، معمولاً بنای اولیه تحقیقات نادرست پی‌ریزی می‌شوند و شروع بهره پایان خوبی به همراه ندارد. در كشور ما تجربه نشان می‌دهد كه واقعیت به لحاظ اطلاعات در دسترس محقق همین گونه است، ولی به لحاظ اطلاعات موجود این گونه نیست. یعنی اطلاعات مربوط به یافته‌های سایر محققان به قدری پراكنده است كه جست‌و‌جو و جمع‌آوری همه آنها از توان یك محقق خارج است مگر اینكه یافته‌ها و آثار در یك جا جمع‌آوری و تدوین شوند.
كتاب سنجش مفاهیم اساسی علوم اجتماعی در دو جلد با همت فردین علیخواه با هدف جمع‌آوری و تهیه منبعی منسجم و واحد كه در برگیرنده چكیده تحقیقات انجام گرفته در حوزه‌ها و موضوعات مختلف علوم اجتماعی است، تدوین شده،
"به جهت اینكه از ابتدا در جمع‌آوری آثار تحقیقی ما تأكید بر منابع مرتبط با ایستارها، ارزش‌ها و نگرش‌ها بود، جمع‌آوری آثار، عمدتاً پایان‌‌نامه‌های كارشناسی ارشد و دكترای رشته‌های جامعه‌شناسی و پژوهشگری اجتماعی و جمعیت شناسی را در بر می‌گرفت، به همین منظور از تمامی پایان‌نامه‌های دانشگاه‌های تهران شامل دانشگاه الزهرا، تربیت مدرس، تهران، شهید بهشتی و علامه طباطبایی و در شهرستان‌ها، دانشگاه‌های اصفهان، تبریز، شیراز، كرمان و گیلان فهرست‌برداری به عمل آمد، البته در مرحله فهرست‌نویسی تأكید بر آثار پیمایشی بود. بعد از اتمام فهرست‌برداری با نظارت ناظر علمی طرح، مواردی كه خارج از چارچوب و اهداف مورد نظر طرح پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌ها بود، حذف شد.
●تنظیم پرسشنامه
پس از مرور چندین پایان‌نامه و گزارش تحقیقی، با توجه به مراحل مورد توافق اجتماع علمی در روش تحقیق، پرسشنامه‌ای تنظیم شد كه حاوی سؤالاتی درباره مراحل مختلف اجرای یك تحقیق از جمله سؤال اصلی، فرضیات، چارچوب نظری و غیره را شامل بود. در تهیه این پرسشنامه برگردآوری جامع شاخص‌ها و گویه‌ها تأكید بیشتری شد تا بتوان به شكلی مطلوب، بخش مورد نیاز را استخراج كرد.
بعد از تأیید پرسشنامه توسط ناظر علمی طرح، مرحله تكمیل پرسشنامه آغاز شد در این مرحله ۱۸ نفر از دانشجویان و فارغ‌التحصیلان رشته‌های پژوهشگری اجتماعی، جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی، ۱۰ نفر در مقطع كارشناسی ارشد و ۸ نفر در مقطع كارشناسی (فارغ‌التحصیل) انتخاب شدند. برای ارتقای كیفیت و دقت در انجام كار برای بعضی از اعضای گروه به ویژه مقطع كارشناسی، جلسات توجیهی برگزار شد و تمامی افراد بعد از تكمیل چند پرسشنامه به شكل آزمایشی با رفع نواقص احتمالی به تكمیل پرسشنامه پرداختند. سپس مرحله فیش‌برداری آغاز شد. نبودن بعضی از پایان‌نامه‌ها در جایگاه مربوط به علل نامعلوم، ارسال بعضی از آنها به نمایشگاه‌ها، مشروط بودن ارائه خدمات اطلاع‌رسانی به عضویت در كتابخانه و پرداخت حق عضویت، از مشكلات این مرحله از كار بود.
●استخراج گویه‌ها و شاخص‌ها
در این مرحله گویه‌ها، سؤالات و شاخص‌های مفاهیم و متغیرهای مورد نظر پایان‌نامه‌ها از آنها جدا شد، البته این مرحله نیز مشكلات خاص خود را داشت. در بعضی از آثار مشخص نشده بود كه گویه‌های ارائه شده برای سنجش كدام مفاهیم به‌كار رفته است، در بعضی‌ از آثار به هیچ وجه به شیوه سنجش مفاهیم اشاره‌ای نشده بود. با توجه به مشكلات یادشده آثاری كه به هیچ وجه انتظارات مورد نظر تحقیق را برآورده نمی‌كرد، حذف شد.
در مرحله بعد مفاهیم و متغیرهای وابسته‌ی هر اثر تحقیقی از اصل اثر جدا شد تا طبقه‌بندی دقیقی از آنها ارائه شود. این مرحله شاید از دشوارترین مراحل اجرای طرح بود چرا كه باید مقوله‌بندی‌هایی یافت می‌شد كه تمامی مفاهیم و متغیرهای وابسته‌ی آثار تحقیقی را بتوان در آنها جای داد به همین منظور، تقسیم‌بندی‌های معتبر كتاب‌های علمی و نحوه تقسیم توصیف‌گرها و همچنین شیوه تقسیم‌بندی موضوعی حوزه‌های مختلف علوم اجتماعی مطالعه شد. در این زمینه كتاب سنجش ایستارهای روانشناسی اجتماعی G.ss(General Social Surrey ۱۹۷۲-۱۹۹۶); (Robinson ۱۹۷۶)
تقسیم‌بندی موضوعی (unesco)Thesarus ، اصطلاح‌نامه‌های فرهنگی (مركز اسناد و مدارك علمی ایران)، كتاب‌های موجود درباره حوزه‌های مختلف جامعه‌شناسی نظیر جامعه‌شناسی كار و شغل، سازمان‌های روستایی و سیاسی از آن جمله‌اند. در نهایت به علت اینكه هر یك از منابع یاد شده به تنهایی نمی‌توانست تنوع مفاهیم و متغیرهای آثار تحقیقی جمع‌آوری شده را در برگیرد، تلفیقی از آنها به عمل آمد و هر پایان‌نامه با توجه به متغیرهای وابسته، در حوزه‌های مرتبط قرار داده شد این حوزه‌ها عبارتند از: آموزش، انحرافات اجتماعی، ایستارها، علوم اجتماعی - ایستارها و ارزش‌ها و نگرش‌ها، جمعیت و باروری، خانواده و ازدواج، سازمان‌ها، سیاست، رفتار اجتماعی، رسانه، دین، فرهنگ، قشرها و نابرابری‌های اجتماعی، كار و شغل، مسائل روستایی و وضعیت‌های روانی.
البته به هنگام دسته‌بندی‌ مفاهیم و متغیرها سعی برآن بوده تا ادغام حوزه‌ها به حداقل كاهش یابد ولی باید توجه داشت كه مفاهیم و متغیرهایی در علوم اجتماعی وجود دارند كه می‌توانند در چند حوزه قرار گیرند و نمی‌توان آنها را صرفاً در حوزه‌ای خاص گنجاند.
در این اثر تعاریف عملیاتی و شاخص‌های متغیرهای شناسایی ارائه نشده‌اند چرا كه در این خصوص یا سؤالات باز و ساده‌ای در پرسشنامه ارائه شده بود یا بعضی شاخص‌ها در بسیاری از پایان‌نامه‌ها تكرار شده بود. متغیرهایی مانند شغل والدین، تحصیلات والدین، درآمد و وضعیت تأهل از آن جمله‌اند.
●●نتایج
یافته‌های این اثر بیشتر با توجه به كاربردهای آن مشخص خواهد شد. در این اثر سعی شده است تا به مرحله‌ای خاص از آثار تحقیقی یعنی مرحله سنجش مفاهیم و متغیرها توجه بیشتری مبذول شود.
فرامرز رفیع‌پور بیان می‌دارد كه منظور از سنجش آن است كه یك مفعول (یاموضوع و مطلب) با واحدها یا مقیاس‌هایی كه به طور ذهنی كم و بیش ملموس باشند اندازه‌گیری شود. (رفیع‌پور، ۱۳۷۰، ۱۹۱) رفیع‌پور درباره اهمیت مرحله سنجش بیان می‌دارد كه مفعول‌های علوم اجتماعی عموماً دارای واحدهای اندازه‌گیری ملموس هستند و به سادگی قابل شمارش نبوده و سنجش آنها مشكل تر و پیچیده‌تر از مفعول‌های زندگی روزمره نظیر نان، شیر، پارچه یا زمان است. (رفیع‌پور، ۱۳۷۰، ۱۹۲) به همین جهت اگر قرار است مفهوم یا موضوعی در سطح جامعه مورد سنجش قرار گیرد بدون اطلاع از ابعاد و جنبه‌های متعدد آنها نمی‌توان تحقیق معتبر و قابل استنادی انجام داد.
در این اثر نحوه سنجش مفاهیم مختلف علوم اجتماعی ارائه شده است و هدف اصلی از آن جمع‌آوری و تلخیص منابع تحقیقاتی مرتبط با موضوع ارزش‌ها و نگرش‌ها بوده است هر چند این مفاهیم در ۱۵ حوزه مستقل قرار گرفته‌اند، با وجود این همه آثار ارائه شده با حوزه ایستارها، ارزش‌ها و نگرش‌ها، ارتباطی تنگاتنگ دارند، چرا كه در هر پایان‌نامه چند متغیر وجود دارد كه نگرش و ایستار افراد نسبت به آنها سنجیده شده است.
برای مثال پایان‌نامه‌ای تحت عنوان "بررسی میزان مشاركت سیاسی دانشجویان دانشگاه فردوسی و عوامل مؤثر بر آن" هر چند در مقوله سیاست قرار گرفته است ولی دارای متغیرهایی درباره ایستار و نگرش است. برای مثال ارزیابی فرد از مقررات توزیع عدالت از سوی نظام، ارزیابی فرد از پاداش و هزینه‌ مشاركت سیاسی، نگرش والدین فرد به مشاركت در سیاست و نگرش فرد به سیاست و غیره از آن جمله‌اند. در همه آثار به چنین مفاهیم و متغیرهایی برخورد می‌كنیم در ابتدا در هر اثر گویه‌های متغیر وابسته و در ادامه گویه‌های متغیرهای مستقل ارائه شده است.
با نگاهی اجمالی به آثار بررسی شده می‌توان گفت شماری از منابع تحقیقی در حیطه سنجش ارزش‌ها، نگرش‌ها و ایستارها، صرفاً به ترجمه شاخص‌های مورد استفاده محققان سایر كشورها به ویژه كشورهای غربی پرداخته‌اند و تلاشی در جهت بومی كردن آنها مبذول نداشته‌اند. روشن است كه نمی‌توان تأثیر زمینه‌های اجتماعی را بر نگرش افراد و در نتیجه بر مفاهیم، منكر بود. در این خصوص لازم است تا تلاش بیشتری جهت ساختن گویه‌ها و شاخص‌هایی متناسب با روانشناسی اجتماعی ایرانیان صورت پذیرد.
دیگر آنكه بعضی از افراد در سنجش متغیرهای مربوط به ارزش‌ها، نگرش‌ها و ایستارها به طور كامل از اثر محقق دیگری استفاده كرده‌اند، بدون اینكه به اثر قبلی نگاه انتقادی داشته باشند و یا حتی تغییری جزئی در آن اعمال كنند، البته لازم به ذكر است كه متأسفانه بعضی از افراد حتی زحمت استناد به اثر مورد استفاده را نیز به خود نداده‌اند. در بعضی از منابع تحقیقی به نظر می‌رسید كه گویه‌های ارائه شده برای سنجش مفاهیم مربوط به ارزش‌ها، نگرش‌ها و ایستارها ارتباط چندانی با آن مفاهیم ندارند. این آثار از نظر اعتبار، كاستی‌های فراوانی داشتند.
همچنین ذكر چند نكته ضروری است:
- سنجش بعضی از متغیرها نظیر سن، جنس، شغل به جهت استفاده از سؤالات مستقیم و تكرار در بسیاری از آثار تحقیقاتی، حذف شده و در این اثر صرفاً عناوین این متغیرها ارائه شده است.
- با اینكه تأكید اصلی این اثر بر پایان‌نامه‌های رشته جامعه‌شناسی بوده است در مواردی پایان‌نامه‌های رشته‌های مردم‌شناسی و جمعیت‌شناسی كه حاوی مقیاس‌های نگرش‌سنجی مفیدی بوده‌اند نیز اضافه شده‌اند.
- در چاپ این اثر این نگرانی وجود داشت كه ممكن است از این به بعد سازمان‌ها و مؤسسات پژوهشی بدون ارجاع، از آثار فراهم آمده در این اثر استفاده كنند در واقع حقوق معنوی سازندگان این مقیاس‌ها نادیده انگاشته شود، ولی لازم به یادآوری است كه مقصود از گردآوری مقیاس‌ها چیز دیگری بوده است. نخست آنكه وقتی مقیاس‌ها در این اثر انعكاس یابند به علت اینكه در دسترس همگان قرار خواهد گرفت به راحتی نمی‌توان بدون ارجاع از آنها استفاده كرد. هدف دوم آن بوده كه برای مثال بیان می‌شود این مرحله در خصوص آنومی این مقیاس‌ها ساخته شده است و محققان بعدی با نگاهی انتقادی مطلبی بر آن بیافزایند، از این رو چنین اثری در بلند مدت موجب گسترش تحقیقات اجتماعی معتبر خواهد شد.همان‌طور كه پیش از این گفته شد، بررسی مقیاس‌ها در این اثر در ۱۶ سرفصل ارائه شده است.
در فصل عنوان، تحت عنوان آموزش و پرورش متغیرهای وابسته‌ای چون افت تحصیلی، عملكرد تحصیلی، خود اثر بخشی آموزشی و نظام‌های آموزشی مورد بررسی قرار گرفته‌اند. تأثیر وضعیت خانوادگی با مقولاتی چون میزان تحصیلات، درآمد و شغل والدین، تأثیر تعاملات استاد و دانشجو و برداشت از عملكرد اساتید در خود اثر بخشی دانشگاهی، تأثیر فرهنگ طبقاتی در پیشرفت تحصیلی و تأثیر پایگاه اجتماعی - اقتصادی، از متغیرهای مستقل در تحقیقات این بخش است. عمده نظریه‌های مورد استفاده در این تحقیقات دیدگاه ژان‌ژاك روسو در خصوص آموزش و پرورش، جامعه‌شناسی معرفتی مانهایم، دیدگاه دكتر توكل در زمینه كسب شناخت، دیدگاه بانهرو را در زمینه عوامل مؤثر بر اثر بخشی، دیدگاه مورن در مورد اثر بخشی، دیدگاه گراب در زمینه قشر اجتماعی، دیدگاه كاركرد گرایی در زمینه گروه مرجع و جامعه‌پذیری، دیدگاه روانشناختی برنشتاین و بنیامین و دیدگاه انتخاب عقلانی بوده‌اند كه ۱۳ تحقیق این فصل را تشكیل می‌دهند.
در فصل دوم، ۱۵ تحقیق به بررسی متغیرهای حوزه انحرافات اجتماعی می‌پردازند. شاخص‌ترین متغیرهای وابسته این بخش عبارت از انحرافات زنان، بزهكاری نوجوانان و جوانان، جرائم شهری و خودكشی است. اعتقاد به مذهب، مهاجرت، انسجام عاطفی، محیط خانوادگی، جامعه‌پذیری نابهنجار فرد، همنشینی با دوستان و آشنایان، آگاهی از عواقب كجروی و میزان رضایت از زندگی خانوادگی، متغیرهای مستقل این فصل را تشكیل می‌دهند.

دیدگاه برچسب‌زنی لمرت، دیدگاه دوركیم در مورد آنومی، جرم و خودكشی، دیدگاه‌های مربوط به كجروی مرتن، دیدگاه ساختی پارسونز، دیدگاه ساترلند در مورد نقش اطرافیان فرد كجرو و دیدگاه جامعه‌پذیری مكتب كاركردگرایی نیز از نظریه‌های اصلی مورد استفاده در این حوزه است.
در فصل سوم تحت عنوان ایستارها، ارزش‌ها و نگرش‌ها، ۴۱ تحقیق متغیرهای وابسته‌ای چون احساس خوشبختی، درك عدالت، بیگانگی اجتماعی، گرایش به حجاب، نگرش سیاسی، عام‌گرایی، فردگرایی و برداشت از خود را در كنار متغیرهای مستقل احساس عدالت نسبی در احساس خوشبختی، احساس محرومیت نسبی در رضایت اجتماعی، پایگاه اجتماعی - اقتصادی در بیگانگی اجتماعی، احساس آنومی در برداشت از خود، عدالت رویه‌ای در درك عدالت، تعهد تعمیم یافته در عام‌گرایی، كاهش مشاركت و مسؤولیت در فردگرایی و تشویق و تنبیه بر رفتار در گرایش به حجاب بررسی شده است.
عمده‌ترین نظریه‌های این بخش دیدگاه مازلو در مورد تقسیم‌بندی نیازها، دیدگاه‌روانشناسی اجتماعی هرزبرگ در خصوص رضایت، دیدگاه تفسیری بلومر در مكتب كنش متقابل نمادی، دیدگاه زیمل در مورد كلان ‌شهرها، دیدگاه ارزش‌های مادی و فرا مادی اینگلهارت، دیدگاه كرچهوف در زمینه تحرك اجتماعی، دیدگاه تضادی كالینز، دیدگاه ماركس در خصوص بیگانگی، دیدگاه سیمن در مورد بیگانگی، دیدگاه روانشناختی اریكسون در مورد خود پنداره، دیدگاه روانشناسی اجتماعی مورولا، دیدگاه عام‌گرایی پارسونز، دیدگاه جمع‌گرایی دوچ، دیدگاه لذت‌انگاری بنتام، دیدگاه مرتن در مورد ارزش‌ها و هنجارها، دیدگاه آلپورت در زمینه ‌گرایش و دیدگاه روكیچ در مورد ارزش‌هاست.
فصل چهارم به تحقیقات موجود در حوزه جمعیت و باروری اختصاص یافته است. در این فصل ۹ تحقیق به بررسی متغیرهای وابسته فرهنگ باروری، میزان باروری، نگرش باروری و روش كنترل باروری‌ و متغیرهای مستقل فرهنگ سنتی، عقلانیت، قدرت در خانواده و پایبندی به باورها و اعتقادات مذهبی پرداخته‌اند.
دیدگاه ایسترلین در مورد باروری و دیدگاه‌های كاركرد‌گرا، اقتصادی و رفتار مصرف‌كننده و خرد باوری، عمده‌ترین نظریات مورد استفاده در این تحقیقات بوده است. خانواده و ازدواج عنوان فصل پنجم این كتاب شامل ۱۴ تحقیق در این حوزه است. طلاق، روابط زن و شوهر، قدرت در خانواده و شیوه‌های همسر گزینی، نوع انتظار فرزند از پدر، نابهنجاری روابط زن و شوهر، همسان همسری تحصیلی و سنی، معیارهای همسرگزینی، ساخت قدرت در خانواده و نگرش به ازدواج از متغیرهای وابسته و فاصله ‌سنی زوجین، ایدئولوژی جنسیتی، میزان تفاوت عقاید همسران و پایگاه اجتماعی - اقتصادی، متغیرهای مستقل این حوزه را تشكیل می‌دهند. دیدگاه‌های روانشناختی اریكسون، تضادی كالینز، مبادله‌ای هونز، همسان همسری آنژیوارد و وودوناك، كنش متقابل مید و دیدگاه مك دیوید در مورد نقش، در این تحقیقات مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
عنوان دین با ۴ تحقیق، فصل ششم این كتاب را شامل می‌شود. در این حوزه گرایش دینی و مناسك دینی، دانش دینی و میزان حضور و مشاركت در مساجد به عنوان متغیر وابسته و طبقه اجتماعی، گرایش دینی خانواده و قشر اجتماعی، به‌عنوان متغیر مستقل با استفاده از نظریات یادگیری اجتماعی باندورا، دیدگاه‌های وبرو در مورد دین، پارسونز در مورد سازمان و كنش اجتماعی، میدوكولی درباره گروه و نظریات روانشناسی اجتماعی كرچ و كراچفیلد در مورد یادگیری بررسی شده‌اند.
تنها تحقیق فصل هفتم با عنوان رسانه را تحقیق "تلویزیون ماهواره‌ای و اثرات آن بر فرد و جامعه" تشكیل داده كه در آن محقق با استفاده از دیدگاه‌های مك لوهان و لاسول اثرات ماهواره را به عنوان متغیر وابسته با پایگاه اجتماعی اقتصادی، سن و جنس افراد به عنوان متغیر مستقل ارتباط داده است.
۲۱ محقق نیز در فصل هشتم با عنوان "رفتارهای اجتماعی"، متغیرهای وابسته‌ای چون انضباط اجتماعی، بردباری، مشاركت، همكاری، روابط اجتماعی و خطرپذیری را در كنار متغیرهای اقتدارگرایی، عزت نفس، فردگرایی و عام‌گرایی، زمینه‌ اجتماعی، ستیزه و اختلاف در روابط خانوادگی، نوجویی، مسؤولیت‌پذیری، نگرش به شغل و از هم گسیختگی خانواده به عنوان متغیر مستقل سنجیده‌اند.
دیدگاه‌های پارسونز در مورد ارزش‌ها و هنجارها، فیش باین و آیزن در مورد عوامل مؤثر بر گرایش، لمرت در مورد انحرافات اجتماعی، روانشناسی اجتماعی لوین، روكیچ در زمینه بردباری، همگرایی و چند گونگی فرهنگی كلارك و ویلیام فروم، دوركیم در زمینه هنجار شكنی، پارك در مورد زندگی شهری، دوركیم در مورد نظم، حوزه عمومی هابر ماس، راجرز در زمینه خرده فرهنگ دهقانی و مبادله هونز، در این تحقیقات مورد استفاده محققان قرار گرفته است.
در فصل "سازمان‌ها"، در ۷ تحقیق، متغیرهای وابسته بهره‌وری، عقلانیت و رضایت‌سنجی، با متغیرهای مستقل رضایت مراجعان به سازمان، وجود روابط بدیل در سازمان و میزان اطمینان از پاداش خاص بهره‌وری تقاطع داده شده‌اند.
عمده‌ترین نظریات مورد استناد محققان نیز دیدگاه‌ گرونبرگ در مورد رضایت و دیدگاه‌های اشاعه، رهبری، تسری و گروه مرجع در روانشناسی اجتماعی، مبادله هونز، شبكه و دیدگاه چلبی در زمینه وجدان كار بوده‌اند.
در ۱۲ تحقیق نیز در حوزه سیاست، متغیرهای وابسته مشاركت سیاسی، انتظار از نقش دولت‌ها، برداشت مردم از دموكراسی و رفتار سیاسی و متغیرهای مستقل گرایش پدر و مادر فرد در سیاست، مهم بودن بحث‌های سیاسی، گرایش مذهبی فرد، مشروعیت نظام از نظر فرد و آگاهی سیاسی ارزیابی شده است. محققان نظریات كولی، مید، ایتینگر در زمینه نقش و جامعه‌پذیری، لیپست در زمینه دموكراسی، فیش‌باین و آیزن در مورد عوامل مؤثر بر گرایش، رابرت دال و هانتینگتون در زمینه مشاركت سیاسی، محرومیت نسبی رابرت گار و نظریه تضادی كالینز و پیتر بلا و نیز نظریه میدانی لوین را در تحقیقات خود مورد استناد قرار داده‌اند.
در فصل مربوط به "فرهنگ" می‌توان به متغیرهای وابسته اثرات اجتماعی، بازی‌های كامپیوتری، اجتماعی شدن، هویت ملی - مذهبی، ابعاد هویت جمعی، نحوه گذران اوقات فراغت و پیروی از مد و متغیرهای مستقل مشخصات توصیفی خانواده، نحوه پوشش خانواده، موانع و مشكلات گذران اوقات فراغت، میزان وابستگی به گروه همسالان، میزان رعایت هنجارها و ارزش‌های اجتماعی، گفت‌و‌گو در مورد مذهب و آداب ملی، تماشای تلویزیون و اوقات فراغت اشاره كرد. عمده‌ترین نظریه‌های مورد استناد محققان در این حوزه دیدگاه كولی و مید در زمینه جامعه‌پذیری، ویلیام جی. گود در زمینه خانواده، روانشناختی اریكسون، ورث در زمینه زندگی شهری، میشل كروزیه در مورد اوقات فراغت، زیمل و كولی در مورد گروه‌ها و خرده فرهنگ‌ها، برگر برك و اسمیت در مورد هویت است.
در حوزه "قشرها و نابرابری‌های اجتماعی" تنها تحقیق موجود "ساختار شغلی و تحرك اجتماعی در استان‌های فارس و كهكیلویه و بویر احمد" است كه در آن متغیر وابسته تحرك طبقاتی و متغیرهای مستقل جنس، قومیت و تحصیلات با استفاده از دیدگاه‌های كاستلو، زونیس و جیمز بیل در زمینه تحرك اجتماعی و جامعه‌شناسی قشربندی بررسی شده است.
۱۷ تحقیق در فصل سیزدهم كتاب تحت عنوان "كار و شغل" گردآوری شده كه در آنها محققان متغیرهای وابسته را در چهار زیر مجموعه اخلاق حرفه‌ای، رضایت شغلی، كارآیی و بیگانگی از كار و عملكرد شغلی و متغیرهای مستقل را به صورت هویت جمعی، میزان روابط دوستانه غیررسمی، نگرش به نابرابری اجتماعی و میزان حقوق و مزایا مورد سنجش قرار داده‌اند.
نظریات دوركیم در مورد اتحادیه صنفی، دیدگاه مازلو در زمینه نیازها، دیدگاه هرزبرگ در زمینه سازمان، دیدگاه آدامز در مورد رضایت شغلی و دیدگاه‌های توزیعی هونز، كارآیی التون مایو و روانشناسی اجتماعی اتزیونی مورد استناد این تحقیقات است.
در فصل چهاردهم این كتاب ۴ تحقیق در حوزه "مسائل روستایی" آمده است كه در آنها متغیرهای وابسته به طور عمده در ۵ زیر مجموعه مشاركت روستائیان، خرده‌فرهنگ دهقانی، مهاجرت به شهرها، پذیرش نوآوری در روستاها و بررسی مراكز خدمات كشاورزی و متغیرهای مستقل سازگاری با ارزش‌ها، مزیت نسبی، وضعیت اقتصادی، شغل، میزان نظر خواهی از كشاورزان، میزان استفاده از امكانات مراكز خدمات كشاورزی، اعتماد اجتماعی و پیوستگی اجتماعی ارائه شده است.
نظریات مك كلند‌، اندرو و راجرز در زمینه ابعاد ذهنی توسعه و خرده فرهنگ دهقانی، دیدگاه نوسازی جرج لاراین، دیدگاه دوركیم و پارسونز در زمینه مشاركت، نظریات مورد استناد این تحقیقات است.
آخرین فصل این كتاب نیز با دو تحقیق به حوزه "وضعیت‌های روانی" اختصاص یافته است. افسردگی مهم‌ترین متغیر وابسته و جنس، تحصیلات، شغل والدین، فشارها و وقایع ناخوشایند زندگی، انطباق با محیط و عزت نفس متغیرهای مستقل این تحقیقات هستند.
این تحقیقات بر پایه نظریات انطباق فرد با محیط لوینسون، عزت نفس راجرز و دیدگاه مانفورد و شانامان در زمینه افسردگی به انجام رسیده‌اند.

تبسم نمازی

منبع : فرهنگ و پژوهش