ترانزیت انرژی گرجستان روسیه و سیاست همسایگی اتحادیه اروپا

● مقدمه
اتحادیه اروپا با بیش از ۴۵۰ میلیون نفر جمعیت و به عنوان یکی از مراکز عمده اقتصادی و سیاسی توسعه یافته جهان دارای علایق و منافع جهانی خاص خود است . کشورهای همسایه اتحادیه اروپا به دلایل امنیتی اقتصادی و سیاسی دارای اهمیت خاصی برای اتحادیه می باشند. این کشورها به لحاظ سیاسی و امنیتی از نظر اتحادیه بایستی توسعه ثبات و فرایند دموکراتیزه شدن شان مورد حمایت قرار گیرد و از نظر اقتصادی نیز دارای پیوندهای اساسی با اقتصاد اتحادیه باشند. به عبارت دیگر این مناطق نقش پیرامونی خاصی را برای اتحادیه بازی می کنند. کشورهای حاشیه دریای مدیترانه و همچنین جمهوری های جدا شده از شوروی سابق به ویژه اوکراین مولداوی و سه کشور حوزه قفقاز در چنین موقعیتی قرار دارند. سیاست همسایگی اتحادیه اروپا در خصوص گرجستان نیز بایستی از همین منظر مورد توجه قرار گیرد. در بین جمهوری های قفقاز گرجستان دارای موقعیت ژئواستراتژیک و اکونومیک بوده و به جهت جدیت در انجام اصلاحات دموکراتیک آزادسازی اقتصادی تلاش برای هماهنگی و عضویت در ناتو و حتی اتحادیه اروپا دارای موقعیت ممتازتری است .
گرجستان آزمون مهمی برای سیاست همسایگی اروپا است . کشوری که جغرافیا تاریخ و فرهنگ آن در بسیاری از جنبه ها اروپایی است . نقش این کشور به عنوان مسیر ترانزیت انرژی موقعیت نزدیکش به روسیه و منازعات پیچیده بین آنها اهمیت استراتژیک خاصی به این کشور داده است . دولت فعلی گرجستان خود را نسبت به دموکراسی و اصلاحات متعهد می داند و اراده فزاینده ای در راستای اینکه بخشی از باشگاه اروپایی باشد نشان داده است . اما به دلیل ملاحظات و محدودیت های داخلی و خارجی موجود در پذیرش عضویت گرجستان در اتحادیه اروپا در شرایط فعلی به جای مطرح کردن مذاکرات دسترسی به عضویت سیاست همسایگی اروپا به عنوان راهی میانبر برای همگرایی کشورهایی مانند گرجستان با اتحادیه اروپا طراحی شده است ; که این سیاست در بردارنده منافع و ملاحظات خاص اتحادیه اروپا از یک سو و تامین کننده منافع همگرایی کشورهای همسایه با اتحادیه اروپا از جمله گرجستان از سوی دیگر می باشد. صرف نظر از اینکه کشوری مانند گرجستان و حتی اوکراین مصرانه درخواست شروع مذاکرات عضویت در اتحادیه اروپا را مطرح می کنند.
با توجه به همسایگی آذربایجان و ارمنستان با ایران و منافع و علایقی که ایران به این منطقه دارد در آینده روابط ایران با این منطقه نیز به واسطه موضوعاتی مانند امنیت انرژی حمل و نقل و ارتباطات تحت تاثیر قرار می گیرد. به همین جهت موضوع این مقاله برای خواننده ایرانی می تواند دارای اهمیت بیشتری باشد. سئوال اصلی این گزارش عبارت است از چالش های سیاست همسایگی اتحادیه اروپا در گرجستان و با تمرکز بر سیاست انرژی . در همین راستا مفروض این تحقیق سیاست انرژی اتحادیه اروپا به ویژه طرح و پروژه ناباکو برای انتقال منابع گاز از حوزه خزر و خاورمیانه به اروپا و در راستای از بین بردن انحصار روسیه در تامین گاز مصرفی اتحادیه اروپا است .
چالش امنیتی میان گرجستان و روسیه
افزایش تنش ها میان روسیه و گرجستان در سال های ۱۳۸۵ ۱۳۸۶ و ۱۳۸۷ ناشی از جنگ تجاری روسیه علیه گرجستان و اتهامات متقابل دولت گرجستان مبنی بر دخالت روسیه در امور داخلی گرجستان می باشد. دولت روسیه برای تحت فشار قرار دادن تفلیس صادرات محصولات گرجی به بازار روسیه را ممنوع اعلام کرد. متقابلا " دولت گرجستان علاوه بر انتقاد از روسیه به جهت حمایت از جمهوری های تجزیه طلب اوستیای جنوبی و آبخازیا چندین نفر از افسران روسی مستقر در گرجستان را به عنوان جاسوس دستگیر کرد و نهایتا " آنها را از گرجستان اخراج کرد. این تنش ها در سال های اخیر باعث درگیری در مرداد سال گذشته میان روسیه و گرجستان شد. این درگیری ها با حمله گرجستان به اوستیای جنوبی و عکس العمل روسیه آغاز شد و نشان داد که تضاد منافع و رویارویی غرب با روسیه در این منطقه همچنان ادامه خواهد یافت و هرکدام از طرفین با ابزارهای در دسترس خویش تلاش خواهند کرد تا حوزه نفوذ خود را گسترش داده و حوزه نفوذ رقیب را محدود نمایند; به عبارت دیگر بازی در قفقاز جنوبی به جای وضعیت بردـبرد که معمولا " می تواند مسالمت آمیز مدیریت گردد به وضعیت برد و باخت یا با حاصل جمع جبری صفر منجر شده است . تنبیه گرجستان از سوی روسیه و متقابلا " تهدید آمریکا به اخراج روسیه از گروه هشت تیرگی روابط میان ناتو و روسیه و اعلام همبستگی اتحادیه اروپا و آمریکا با گرجستان عملا " نشان داد که این حوزه استراتژیک به لحاظ امنیت عرضه انرژی به غرب و دسترسی به منابع انرژی حوزه دریای خزر و حتی در چشم انداز وسیع تر رقابت با چین برای غرب از اهمیت حیاتی برخوردار است . همان گونه که روسیه نیز تلاش می کند با مقاومت در مقابل گسترش ناتو حداقل بخشی از نفوذ سابق خود را در منطقه حفظ کند. در حقیقت درگیری های اخیر در اوستیای جنوبی و عکس العمل طرفین نسبت به آن پیچیدگی محیط سیاسی اقتصادی و امنیتی این منطقه را از ابعاد داخلی و بین المللی نشان داد و به نظر می رسد با توجه به وجود نوعی از موازنه قوا میان غرب و روسیه در منطقه وضعیت ناپایدار فعلی در آینده نزدیک همچنان ادامه خواهد داشت .
در واقع اصرار روسیه بر حفظ نیروهایش در گرجستان و حتی ارمنستان صرفا " به دلیل حفظ منافع امنیتی روسیه نمی باشد بلکه موضوع عبور خطوط لوله نفت و گاز از گرجستان به سوی اروپا و کاهش سلطه روسیه بر این کشورها به دلیل کاهش نیاز آنها به واردات انرژی از روسیه در درازمدت نفوذ سنتی روسیه در این منطقه را به حداقل رسانده و در مقابل نفوذ اتحادیه اروپا و شریک راهبردی آن یعنی آمریکا را به شدت افزایش خواهد داد. بنابراین مخالفت های روسیه با خط لوله گازی پیشنهادی ترانس خزر و ناباکو را بایستی از همین منظر مورد ارزیابی قرار داد.
تحولات سیاسی جدید در گرجستان و افزایش تنش در روابط روسیه و اتحادیه اروپا
از مهم ترین تحولات ماه های اخیر در سیاست داخلی و خارجی گرجستان برگزاری انتخابات زودرس ریاست جمهوری در ۱۶ دی ۱۳۸۶ در گرجستان بود که با پیروزی میخائیل ساکاشویلی به پایان رسید . در حقیقت انتخابات زودرس تحت فشار مخالفان و تظاهرات گسترده آنان در آبان ۱۳۸۶ یک سال قبل از موعد مقرر برگزار شد . دولت گرجستان مخالفان را به همکاری و هماهنگی با روسیه به عنوان قدرتی مداخله گر در گرجستان متهم کرد. البته دولت روسیه نیز علاقه مند بود مخالفان ساکاشویلی برنده انتخابات گردند. هر چند این هماهنگی منافع روسیه و مخالفین نمی تواند دلیلی بر وابستگی صرف آنها به روسیه باشد زیرا در هر جامعه ای نیروهای مختلف اجتماعی دارای منافع و علایق متفاوتی هستند و سیاست های دولت ها نمی تواند همه گروه های اجتماعی را کاملا راضی نگه دارد. به همین جهت سیاست های آزادسازی اقتصادی مبارزه با فساد و تقویت جلب سرمایه گذاری خارجی درخواست عضویت در ناتو و پیوستن به نهادهای فراآتلانتیکی در میان مردم گرجستان نارضایتی هایی را نیز برانگیخت و ساکاشویلی که در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۲ ۹۶ درصد آرا را به دست آورده بود در انتخابات اخیر توانست صرفا " ۵۳ ۴۷ درصد آرا را کسب کند . به عبارتی پس از چهار سال ۴۳ درصد از حامیانش را از دست داد . درآمد سرانه پایین گستردگی جمعیت زیر فقر و تداوم نسبی فساد اداری به ارث رسیده از نظام کمونیستی علی رغم موفقیت های اقتصادی قابل توجه دولت ساکاشویلی بخش قابل توجه ای از جمعیت گرجستان را در مقابل وی قرار داده است .
به نظر می رسد اتحادیه اروپا در راستای سیاست همسایگی علاوه بر کمک های اقتصادی فعلی برای اجرای پروژه های اقتصادی در گرجستان نیازمند آن است که تعرفه های ترجیحی بیشتری به کالاهای گرجی اختصاص داده و سرمایه گذاری بیشتری در آن کشور انجام دهد; زیرا حل معضلات اقتصادی برای تداوم ثبات سیاسی و اصلاحات سیاسی ـ اقتصادی در گرجستان اجتناب ناپذیر است و در صورت عدم حل مشکلات اقتصادی مانند بیکاری فقر و درآمد سرانه پایین ممکن است ثبات مورد نظر اتحادیه اروپا در گرجستان از بین برود که این مسئله در راستای سیاست همسایگی اروپا نیست . به همین جهت پیروزی طرفداران غرب در انتخابات ۱۶ دی ۱۳۸۶ فرصت مناسب دیگری برای سیاست همسایگی اتحادیه اروپا است تا دموکراسی و توسعه اقتصادی فعلی در گرجستان را تشویق نموده و از بازگشت طرفداران روسیه به قدرت در تفلیس جلوگیری نماید.
لازم به ذکر است به دنبال اعلام نتایج انتخابات ریاست جمهوری اخیر گرجستان مخالفان رئیس جمهور به رهبری لوین گاچ چیلازه که ۲۶ درصد آرا را به دست آورد با ادعای تقلب در انتخابات اقدام به تظاهرات اعتراض آمیز نموده و خواستار بازشماری آرا شدند که این اقدامات می توانست بی ثباتی در مسیر خطوط لوله انرژی به سوی اتحادیه اروپا را ایجاد کند. به همین لحاظ تحولات جاری در گرجستان از سوی اتحادیه اروپا آمریکا و روسیه و حتی کشورهای همسایه گرجستان با حساسیت تعقیب می شود. پیروزی ساکاشویلی و تداوم اصلاحات دموکراتیک در گرجستان هم راستا با سیاست همسایگی اتحادیه اروپا قرار دارد و مورد حمایت اتحادیه است . همچنین ناظران سازمان امنیت و همکاری اروپا این انتخابات را گامی مثبت در راستای دموکراسی تلقی کردند. هرچند این به معنای تائید کامل نحوه برگزاری انتخابات نیست اما نبایستی این گونه فرض نمود که نتیجه این انتخابات تضمین دراز مدتی برای تداوم ثبات در گرجستان می باشد.
این تحولات همزمان با تنش هایی بود که در سیاست خارجی گرجستان و روسیه در جریان بود و به اخراج متقابل دیپلمات های روسی و گرجی منجر شد. هرچند انتخابات اخیر ریاست جمهوری در گرجستان با پیروزی ساکاشویلی خاتمه یافت اما دولت ساکاشویلی مجددا " مخالفان را به عنوان عوامل طرفدار روسیه مورد خطاب قرار داد. ممکن است این ادعا بهره ای کامل از واقعیت نداشته باشد اما مهم تر از آن نشانگر کشاکش درونی میان گرایش روسی و غربی در سیاست های داخلی و خارجی گرجستان است که در جنگ اخیر این مهم بیشتر مشهود شده است . در ادامه رقابت روسیه اتحادیه اروپا و آمریکا در منطقه و بالکان و به دنبال اعلام استقلال کوزوو در ۲۸ بهمن ۱۳۸۶ با حمایت قاطع آمریکا و اتحادیه اروپا نارضایتی روسیه و صربستان را به عنوان متحد استراتژیک روسیه در بالکان به دنبال داشت روسیه متقابلا با حمایت بیشتر از افزایش مناسبات بین دو منطقه تجزیه طلب آبخازیا و اوستیای جنوبی به حرکت غرب در بالکان (کوزوو) عکس العمل نشان داد و در فروردین ۱۳۸۷ اعلام کرد که نهادهای اداری روسیه بیش از پیش در این منطقه نمایندگی هایی ایجاد خواهند کرد و با توجه به حضور اتباع روسیه در این مناطق و جهت حمایت از آنها در مقابل تهدیدات نظامی گرجستان شمار سربازان روسی مستقر در مرزهای گرجستان اوستیای جنوبی و آبخازیا که به عنوان نیروهای حافظ صلح در این مرزها حضور دارند را افزایش خواهد داد. در ادامه این سیاست ها و با توجه به جنگ اخیر که منجر به اعلام استقلال این دو منطقه از سوی روسیه شد بر پیچیدگی های حل این منازعات به بن بست رسیده افزوده شده است . این اقدامات روسیه با واکنش شدید گرجستان اتحادیه اروپا و آمریکا و اعزام ناوهای جنگی آمریکا و ناتو به دریای سیاه روبه رو شده است .
تحولات جدید در منطقه قفقاز با تمرکز بر مسئله انرژی
تحول دیگری که با سیاست همسایگی اروپا در ارتباط تنگاتنگ است به بهره برداری رسیدن و افتتاح خط لوله گازی باکو ـ تفلیس ـ ارز روم در سال ۱۳۸۶ می باشد . این خط لوله گازی در مسیر موازی با خط لوله نفتی باکو ـ تفلیس ـ جیحان قرار دارد و اولین خط لوله گازی است که گاز حوزه دریای خزر را از طریق گرجستان و ترکیه به بازار اروپا منتقل می کند. اهمیت این خط لوله برای اتحادیه اروپا از آن روست که برای تنوع بخشیدن به عرضه انرژی به اروپا و همچنین ممانعت از شکل گیری هژمونی شرکت گاز پروم روسیه بر بازار گاز اروپا می تواند نقطه آغازی باشد . درهمین راستا این خط لوله که ظرفیت آن ۷ ۷ میلیارد مترمکعب در سال است در سال ۱۳۸۶ به بهره برداری رسید که از نظر ریچارد پگ یکی از مقامات بریتیش پترولیوم (مجری پروژه مذکور) ظرفیت این خط لوله می تواند در فاز دوم تا ۲۰ میلیارد مترمکعب در سال افزایش یابد .
برای تامین انرژی اروپا خط لوله پیشنهادی ترانس خزر از سوی آمریکا و اتحادیه اروپا پی گیری می شود که براساس آن قرار است گاز کشورهای آسیای مرکزی از زیر بستر دریای خزر و از طریق آذربایجان ـ گرجستان ـ ترکیه به اروپا و غرب منتقل شود. معاون وزیر خارجه آمریکا ماتئو بریزا به هنگام دیدار از آذربایجان در اواسط خرداد ۱۳۸۶ تاکید کرد انتقال گاز طبیعی از ترکمنستان به بازارهای اروپایی از مسیر خط لوله ترانس خزر ۵۰ درصد ارزانتر از مسیر پیشنهادی ترکمنستان ـ قزاقستان ـ روسیه خواهد بود . او معتقد است که تحقق پروژه ترانس خزر باعث تنوع عرضه و کنترل قیمت ها افزایش امنیت انرژی اروپا و مانع انحصار روسیه بر بازار انرژی اتحادیه اروپا خواهد بود . اهمیت این خط لوله در رقابت قدرت های بزرگ از جمله اتحادیه اروپا برای دسترسی به منابع انرژی دریای خزر در سال ۱۳۸۶ با امضا قرارداد انتقال گاز ترکمنستان و قزاقستان از طریق خط لوله ای در امتداد دریای خزر به روسیه در ماه اردیبهشت ۱۳۸۶ از سوی پوتین نظر بایف و بردی محمد اف مجددا موردتاکید قرار گرفت . هرچند بردی محمداف رئیس جمهور ترکمنستان یادآور شد که امضای این توافقنامه باعث لغو شدن پروژه خط لوله ترانس خزر نخواهد شد زیرا کشورهای آسیای مرکزی نیز به دنبال تنوع خطوط لوله برای صادرات نفت و گاز و عدم وابستگی به یک کشور می باشند.
این موضوع با منافع ایران و موقعیت ژئواکونومیک آن نیز در ارتباط قرار دارد. آمریکا و اتحادیه اروپا با توجه به روابط تنش آلودشان با ایران علاقه ای به عبور خطوط لوله نفت و گاز حوزه دریای خزر از ایران ندارند. موقعیت تزانزیتی گرجستان تنش های موجود میان ایران اتحادیه اروپا و آمریکا باعث افزایش اهمیت گرجستان برای غرب شده است . پروژه خط لوله گازی ناباکو نیز که قرار است گاز حوزه دریای خزر و ایران و حتی بعضی از کشورهای خاورمیانه را به کشورهای ترکیه بلغارستان رومانی مجارستان اتریش و سپس به غرب اروپا برساند از تنش های ایران با غرب دور نمانده است . برخی از کشورهای مجری پروژه ناباکو خواهان تکیه صرف به گاز حوزه دریای خزر برای اجرا آن می باشند اما برخی دیگر با توجه به حجم انبوه ذخایر گاز ایران به عنوان دومین کشور دارنده ذخایر جهانی همزمان استفاده از گاز ایران و حوزه خزر را برای تامین گاز خط لوله ناباکو مورد تاکید قرار می دهند. به هر حال ایران هم به عنوان دارنده ذخایر انرژی و هم با توجه به موقعیت ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک خود می تواند نقش فعال تری در آینده بازار انرژی اروپا بازی کند و یکی از رقبای جدی گاز پروم در اروپا باشد. در این راستا و در تحولی جدید علاوه بر پنج شریک اولیه مجری طرح ناباکو در ۱۵ بهمن ۱۳۸۶ طی مراسمی رسمی در وین با حضور پنج شریک اولیه و وزیر منابع طبیعی و انرژی ترکیه حیلمی گولر شرکت گاز طبیعی آلمان نیز رسما " به طرح ناباکو پیوست ; که این تحول اهمیت این طرح را که تا اروپای غربی امتداد خواهد یافت بیش از پیش افزایش می دهد. قابل ملاحظه است که چند روز پس از این مراسم در دیدار روسای جمهور فرانسه و رومانی شرکت ملی فرانسه نیز علاقه مندی خود را برای پیوستن به طرح مذکور ابراز داشته است .
نتیجه گیری
از منظر کلی و تاریخی رقابت روسیه با غرب در بالکان قفقاز و آسیای مرکزی که در قرن نوزده به بازی بزرگ معروف شده بود پس از فروپاشی نیز به نحو دیگری ادامه یافته است و روسیه برای کاهش سرعت نفوذ غرب در این مناطق به ویژه در گرجستان از مناطق تجزیه طلب به عنوان ابزاری برای کاستن روند حرکت گرجستان به سوی غرب و به ویژه عضویت در ناتو که در اجلاس رومانی مورد بحث سران ناتو قرار گرفت استفاده می کند. در همین راستا سازمان همکاری شانگهای که ایران نیز به عنوان عضو ناظر در آن حضور دارد را می توان به عنوان سازمانی جهت کاهش نفوذ غرب در آسیای مرکزی و حوزه دریای خزر تحلیل کرد. رقابت بر سر احداث خطوط لوله انرژی از سوی چین به سوی شرق در آسیای مرکزی تلاش روسیه برای احداث این خطوط از طریق روسیه به غرب و تلاش اتحادیه اروپا و آمریکا برای کمرنگ کردن نفوذ روسیه و چین در این حوزه ها بایستی از چشم انداز کشاکشهای ژئوپلتیک و ژئواکونومیک قدرت های بزرگ جهانی و منطقه ای مورد توجه قرار گیرد. به طوریکه حمله روسیه به گرجستان و متقابلا تهدید آمریکا به اخراج روسیه از گروه هشت و تیرگی روابط میان ناتو و روسیه و اعلام همبستگی اتحادیه اروپا و آمریکا با گرجستان عملا " نشان داد که این حوزه استراتژیک به لحاظ امنیت عرضه انرژی به غرب و دسترسی به منابع انرژی حوزه دریای خزر و حتی در چشم انداز وسیع تر رقابت با چین برای غرب از اهمیت حیاتی برخوردار است . همان طور که اشاره گردید روسیه درصدد است که با مقاومت در مقابل گسترش ناتو حداقل بخشی از نفوذ سابق خود را در منطقه حفظ نماید. به طوریکه درگیری های اخیر در اوستیای جنوبی و عکس العمل های طرفین پیچیدگی محیط سیاسی اقتصادی و امنیتی این منطقه را از ابعاد داخلی و بین المللی نشان داد و به نظر می رسد با توجه به وجود نوعی موازنه قوا میان غرب و روسیه در منطقه وضعیت ناپایدار فعلی در آینده نزدیک همچنان ادامه خواهد داشت . لذا با این چشم انداز اجمالی از رقابت های موجود در منطقه تمرکز و توجه بیشتر برای تاثیر گذاری ایران بر این تحولات در راستای منافع خویش در بردارنده منافع ملی درازمدت ایران خواهد بود.
مرکز تحقیقات استراتژیک
حمید رهنورد
نقش گرجستان به عنوان مسیر ترانزیت انرژی موقعیت نزدیکش به روسیه و منازعات پیچیده بین آنها اهمیت خاصی به این کشور داده است
دولت فعلی گرجستان خود را نسبت به دموکراسی و اصلاحات متعهد می داند و اراده فزاینده ای در راستای اینکه بخشی از باشگاه اروپایی باشد نشان داده است

منبع : روزنامه جمهوری اسلامی