نادر خلیلی، مسابقه با خود را به پایان رساند

چند سال پیش زمانی که برای انجام گفتگویی با نادر خلیلی با دفتر او در کالیفرنیا تماس گرفتم، گفت این روزها سرم خیلی شلوغ است، اما نمی‌توانم به در خواست گفتگویی که از سرزمینم می‌آید، پاسخ منفی بدهم. گفتگوی تلفنی ما بیش از ۲ ساعت به طول انجامید و در آن نادر خلیلی از گذشته و آینده و امیدهایش گفت.
از آن زمان که پس از پایان تحصیلاتش در رشته معماری و شروع به کار در رشته معماری برج ها و آسمانخراش‌ها، تحت‌تاثیر گفته پسرش به مسابقه‌ای با خود دست می‌‌زند. مسابقه‌ای که با آمدن به ایران و ۵ سال موتورسواری در کویرهایش و کشف رمز و راز معماری کویری به وجود می‌آید و آن را با معرفت مولانا در هم می‌آمیزد و در بازگشت به ایده جدید برای ساخت و ساز بناها با حداقل مصالح و هزینه و در عین حال مقاوم در برابر زلزله و دیگر بلایای طبیعی می‌رسد. طرحی که اگر چه از دل زمین تف دیده کویر ایران رسته، اما بازار آن تا ماه و مریخ گسترده شده است.
نادر خلیلی امیدوار بود بتواند به مردم جهان کمک کند تا در جایی زندگی کنند که در سازگاری با محیط زیست‌شان باشد، نه علیه آن. پس از زلزله بم می‌گفت، بارها پیشنهاد بازسازی این شهر کویری را بر مبنای طرح‌های برآمده از دل معماری کویر ایران داده است که هیچگاه جدی گرفته نشده است. نادر خلیلی در موسسه زمین کالیفرنیا، ایده‌های خود را پی می‌گرفت تا از خاک بر افلاک رود. او در آخرین روزهای سال گذشته در ۷۲ سالگی در آمریکا درگذشت؛ اما ایده‌های آینده نگرانه او باقی ماند تا شاید روزی نخستین شهرک‌های ماه بر مبنای ایده‌های او شکل بگیرند و انسان در هنگام ترک سیاره خود به یاد کهن‌ترین سنت‌های قدیمی‌خود بیفتد:
«زمانی که پس از پایان تحصیلاتم در ایران و ترکیه و آمریکا، معماری دارای موقعیت بودم جمله‌ای از پسرم دگرگونم کرد. روزی به او گفتم چرا با دوستانت مسابقه نمی‌دهی و او گفت دوست دارم تنها و با خودم مسابقه دهم. گویی آتشی در دلم بیدار شد. من هم باید به جای مسابقه با دیگران با خودم مسابقه می‌دادم. به ایران بازگشتم و از دل کویر ایران عصاره‌ای از معجزه خاک و آتش را یافتم.»
نادر خلیلی به ایران بازگشت و ۵ سال را با موتورسیکلت خود به گشت‌وگذار در کویرهای ایران گذراند و به بررسی و آزمون و آزمایش بناهای خشت و گلی سنتی ایران پرداخت و دریافت این سازه‌ها تا چه حد با طبیعت اطرافشان سازگار است. در این دوران بود که در دل کویر ایران تحقق رویاهایی را دید که می‌توانست تا مرزهای گسترده‌تری امتداد یابد.
وی درباره تجربه این دوران خود می‌نویسد: «سرانجام این رویاها را در عالم حقیقت لمس کردم بی‌آن‌که با کسی جز با خودم مسابقه دهم. اسب‌ها هرگز با هم مسابقه نمی‌دهند، ما انسان‌ها هستیم که آنها را به مسابقه می‌کشیم، اسب‌ها هنگامی‌که آزاد و سرمست هستند، به سرعت بادها می‌دوند. زنبورهای عسل نیز از هم پیشی نمی‌گیرند.
همگی از گل‌ها کام دل بر می‌گیرند و در پایان چیزی کمتر از شهد گل نمی‌آفرینند. پرندگان نیز در یک دسته و در زمان پرواز از هم جلو نمی‌زنند ولی همه آن ها به اوج می‌رسند. ما انسان ها نیز گله وار آفریده نشده‌ایم که با هم مسابقه زندگی دهیم. ما تک تک به وجود آمده‌ایم تا زیست کنیم و به اوج لایتناهی برسیم.»
و این‌گونه نادر خلیلی گام در راه مسابقه‌ای یک نفره گذاشت. یکی از دغدغه‌های اصلی او در طول مدت فعالیت حرفه‌ایش این بود که چگونه می‌توان بناها و ساختمان‌هایی ساخت که علاوه بر بیشترین سازگاری با طبیعت، بتوانند در برابر بلایای طبیعی و به خصوص زلزله مقابله کنند.
وی این هدف را یکی از دلایل فعالیت هایی می‌دانست که از مدتی قبل آغاز کرده بود. وی می‌گوید: «علم و تجربه در غرب در این مورد یک جواب راحت و درست به من داده بود: خانه‌ها را با بتون و فولاد باید ساخت. مدت‌ها طول کشید تا بفهمم این پاسخ نه درست بوده است و نه راحت.»
به این ترتیب وی با آزمون و آزمایش بناهای تاریخی و خشت و گلی به گفته خود متوجه جایگاه بی‌نظیر عناصر اربعه تاریخی شد و به بررسی دقیق‌تر خشت‌ها پرداخت و متوجه شد این مصالح ساختمانی ارزان قیمت و طبیعی اگر درست به کار گرفته شوند می‌توانند بناهایی مقاوم را به وجود آورد.
او در این میان فلسفه‌ای را نیز برای کار خود تدوین کرد که ریشه در آموزه‌های عرفانی مولانا داشت و سعی می‌کرد آنها را به زبان مصالح ساختمانی تاویل کند. بدین ترتیب ترکیب دو مفهوم خشت های مقاوم از یک سو و از سوی دیگر مفهوم بافته شدن عناصر سازنده بنا، به ایده جدیدی رسید. مفهومی‌که با کمک مصالح جدیدی به نام ابر خشت می‌توانست بناهای مقاوم آینده را بسازد.
در این ابر خشت‌ها، کیسه‌های بزرگی از خاک تقویت شده با فیبرهای ویژه‌ای که جایگزین کاه قدیمی‌شده بودند پر می‌شد و با ترکیب آب، رشته های طولانی را به وجود می‌آورد. حال بناهای گنبدی جدید به جای آن که از بلوک‌های مجزا ساخته شود با بافتن این رشته‌های بلند ابر خشت‌ها شکل می‌گرفت و در برابر نور خورشید و حرارت محیط خشت‌ها خشک می‌شدند.
در فرآیند بافت چنین بنایی، این امکان وجود داشت که برخی سازه‌های اصلی بنا درون آن بافته شود، مثلا سکوهای مختلف یا اتاقک‌های موجود را می‌شد در دل این بنا بافت. آزمایش‌های زلزله‌نگاری نشان داد این نوع بناها که ظاهر زیبایی هم داشت و قابلیت افزوده شدن بخش‌های مختلف به آن وجود داشت، توان مقابله‌ای کم نظیری را برابر لرزه‌های سنگین دارد.
پس از این دوره بود که مجموعه‌ای از آزمایش‌های فنی برای تایید این نوع معماری پشت‌سر گذاشته شد و سرانجام به عنوان طرحی کم‌هزینه، زیبا، دارای امکان ساخت توسط مردم و مقاوم در برابر بلایای طبیعی پذیرفته شد. اگرچه عمده مشکل این طرح که تاکنون نیز باقی است، مقاومت صنایع سازنده وسایل منزل برای طراحی وسایلی مانند کابینت آشپزخانه یا مبلمان برای این منازل است.
به هر حال نادر خلیلی طرح‌هایی را با سازمان ملل متحد و دفتر توسعه ملل در حال توسعه این سازمان، دفتر توسعه عمرانی آن آغاز و طرحی به نام منازلی برای بی‌خانمان‌ها را پیگیری کرد.
او همچنین در کالیفرنیا مرکزی تحقیقاتی به نام کل ارت‌ (Cal Earth) راه‌اندازی کرد که تحقیقات خود را در آن پی می‌گرفت.
در سال ۱۹۸۴ سازمان هوا و فضانوردی ایالات متحده آمریکا (ناسا) که برنامه‌ریزی سفر درازمدت انسان به ماه برای اقامت‌های طولانی را آغاز کرده بود کنفرانسی را به نام پایگاه‌های مستقر در ماه و فعالیت‌های فضایی در قرن ۲۱ برگزار کرد. یکی از اهداف سمینار، رسیدن به این موضوع بود که چگونه می‌توان به روشی اقتصادی برای ساخت بنا در ماه دست یافت. این موضوع زمانی اهمیت می‌یابد که بدانیم انتقال مصالحی مانند آهن و بتون به ماه تا چه حد گرانقیمت است و برای انتقال هر کیلوگرم مواد خام به ماه باید هزاران دلار هزینه کرد.
این ایده در آن جلسه بازتاب فراوانی یافت به طوری که وقت سخنرانی خلیلی تمدید و وی با پرسش‌های فراوان دانشمندان مواجه شد. بعد‌ها آزمایشگاه‌های پیشرفته لوس‌آلاموس، آزمون‌های بسیار جدی و سختی را درباره کیفیت بنا، مقاومت در برابر ماه لرزه‌های ناشی از برخوردهای شهابسنگی، پرتوهای کیهانی، تغییرات دمای روز و شب ماه و... انجام داد.
نتیجه بهتر از آنچه بود که تصور می‌شد. خلیلی شرح این داستان را بعدها در کتاب پیاده‌روهایی بر ماه نوشت. ایده او از سوی مجامع فضایی پذیرفته شد و در حال حاضر با ترکیب با فناوری نانو ریسمان‌ها، سنگ بنایی برای ساخت این شهرک‌ها به حساب می‌آید.
در طرح‌های عمده‌ای که این روزها درباره آینده سکونتگاه‌های انسان بر ماه و مریخ مطرح می‌شود ایده نادر خلیلی در صدر فهرست کوتاهی از پیشنهادهای متنوع قرار دارد که توانایی و کار آمدی را در کنار شرایط اقتصادی به همراه دارد.
جالب این که دانشگاه بین‌المللی فضایی که خود خلیلی نیز عضو هیات مدیره آن بود بارها در شهرک خلیلی، فضانوردانی را برای تمرین اقامت داده بود تا آنها امکان رفت و آمد و زندگی با لباس‌ها و تجهیزات فضایی را در این محیط بیازمایند. نادر خلیلی سال ۲۰۰۴ نیز موفق شد جایزه معتبر معماری آقاخان را به دلیل خدماتش به رشته معماری دریافت کند.
نادر خلیلی به این ترتیب ایده آینده‌نگرانه‌ای را برای زندگی در فضا پایه‌ریزی کرد. طرح‌های او پس از سونامی شرق آسیا و حادثه طوفان کاترینا در نئواورلئان مورد توجه قرار گرفت. وی در بامداد چهارشنبه ۵ ماه مارس ۲۰۰۸ دیده از جهان فروبست. مسابقه خلیلی او را از اوج اعتبار در ساخت آسمانخراش‌ها به دل کویرهای ایران رهنمون کرد و از آنجا ایده او را تا فراسوی زمین و تا شهرک‌های ماه و مریخ فرستاد و در این سفر سنت قدیم و اندیشه‌های مولانا او را همراهی کرد. اینک و در پایان این سفر، خلیلی راه جدیدی را پیش روی شاخه‌های مختلفی از علم باز کرده است.
شاید نام او، اندیشه کهن ایران را همراه با نخستین ساکنان شهرک‌های دوردست ماه و مریخ به فضا ببرد.
● ساخت بنا روی‌‌ماه با الهام از کویر
در سمینار پایگاه‌های مستقر درماه و فعالیت های فضایی در قرن ۲۱ نادر خلیلی پیشنهاد خود را مبنی بر ساخت بناهایی روی ماه با الهام گرفتن از طرح معماری کویری و براساس ابر خشت‌ها ارائه کرد. وی درباره این جلسه می‌گفت: «زمانی که نوبت به صحبت‌های من رسید به حاضران گفتم من مثل شما دانشمند نیستم، اما طرح کلی این است که چون نمی‌توانید مصالح را به ماه ببرید از نیروهای طبیعت در آنجا استفاده کنید. کیسه‌هایی که باید ابر خشت‌ها را شکل دهد وزن بسیار اندکی دارند. می‌توان آنها را به ماه برد و در آنجا آنها را با خاک ماه و مقداری ماده مرطوب‌کننده و الیاف ویژه پرمی‌کنیم.
سپس بنا‌ها را مطابق مشابه زمینی می‌بافیم و در نهایت لایه خشت رویی را با کمک حرارت خورشید خشک می‌کنیم. به این ترتیب پوسته‌ای یکسان ایجاد می‌شود که پوششی یکپارچه را در برابر شرایط اقلیمی به وجود می‌آورد. در این طرح مصالح اصلی خاک ماه خواهد بود».

پوریا ناظمی

منبع : روزنامه جام‌جم