امام خمینی(ره) و اندیشه انتظار

امام راحل با طرح اندیشه تشکیل حکومت اسلامی در عصر غیبت و تلاش خستگی‏ناپذیر در راه تحقق این اندیشه، به «انتظار» معنا و مفهوم تازه‏ای بخشید و تعریفی نو از رسالت و تکلیف شیعیان در برابر حجت خدا ارائه داد.
عظمت وجودی و ابعاد مختلف شخصیت حضرت صاحب‏الامر(عج) باعث شده که در طول هزار و اندی سال که از غیبت کبری می‏گذرد، هر گروه از مردم بسته به گرایش‏های خاص اعتقادی، اجتماعی و فرهنگی که داشته‏اند، از دیدگاهی خاص به تحلیل شخصیت و تعیین جایگاه آن حضرت در عالم هستی بپردازند و هر گروه تنها درک و تصور خود از این موضوع را تصور درست و مطابق با واقع از شخصیت آن یگانه هستی تلقّی کنند.
در این میان جمعی از اصحاب سیر و سلوک و رهروان طریق عرفان و معنا با طرح موضوع خلیفهاللَّه و انسان کامل و پرداختن به نقش حجت الهی در عالم هستی، تنها به جنبه فرا طبیعی آن وجود مقدس توجه کرده و از سایر جنبه‏ها غفلت ورزیدند.
گروهی دیگر از اصحاب شریعت توجه خود را تنها معطوف به جنبه طبیعی آن وجود مقدس ساخته و ضمن مطرح کردن نقشی که آن حضرت به عنوان امام و پیشوای مردم به عهده دارند هیچ‏گونه مسئولیتی را در زمان غیبت متوجه مردم ندیدند و تنها تکلیف مردم را این دانستند که برای فرج آن حضرت دعا کنند تا خود بیایند و امور مردم را اصلاح کنند.
عده‏ای هم ضمن توجّه به جنبه فراطبیعی و طبیعی وجود مقدس حضرت مهدی(عج) تمام همّ و غمّ خود را متوجّه ملاقات با آن حضرت ساخته و تنها وظیفه خود را این دانستند که با توسل به آن حضرت به شرف ملاقات با آن ذات اقدس نائل شوند.
اما در این میان گروهی با در نظر گرفتن همه ابعادی که بدانها اشاره شد، به طرح معنای درست انتظار پرداخته و درصدد تعیین وظیفه و نقش مردم در دوران غیبت برآمدند. در این دیدگاه، هم مسئله خلافت الهی انسان کامل مطرح است، هم به جایگاه و نقش مردم در قبال آن حضرت توجّه شده و هم وظیفه‏ای که مردم در دعا برای حفظ آن وجود مقدّس و تعجیل در ظهورش دارند از نظر دور داشته نشده است.
شاید بتوان امام خمینی‏(ره) را به عنوان درخشان‏ترین چهره از گروه اخیر ذکر کرد. امام راحل با طرح اندیشه تشکیل حکومت اسلامی در عصر غیبت و تلاش خستگی‏ناپذیر در راه تحقق این اندیشه، به «انتظار» معنا و مفهوم تازه‏ای بخشید و تعریفی نو از رسالت و تکلیف شیعیان در برابر حجت خدا ارائه داد.
▪ برای روشن‏تر شدن دیدگاه حضرت امام در این زمینه، به برخی از مهم‏ترین شاخصه‏های این دیدگاه اشاره می‏کنیم:
الف) ارائه برداشتی متفاوت از مفهوم حجت:
ایشان با ارائه مفهومی عمیق و بدیع از «حجت بودنِ امام معصوم» اعلام می‏دارند که چون خداوند در روز قیامت به سبب وجود امام زمان و پدران بزرگوارش(علیهم السلام) بر بندگان احتجاج و نسبت به عمل براساس سیره، رفتار و گفتار این بزرگواران از مردم بازخواست می‏کند، بر آنان لازم است که همه تلاش خود را برای تحقق سیرت امامان معصوم‏(علیهم السلام) درجامعه به کار بندند و در این زمینه هیچ عذر و بهانه‏ای از آنها پذیرفته نمی‏شود.
حضرت امام در کتاب البیع خود به هنگام بررسی ادله ولایت فقیه، ضمن برشمردن توقیع شریف حضرت صاحب‏الامر(عج) که در آن آمده است: «... و أمَّا الحَوادِثُ الواقِعَهُ فاَرجِعُوا فِیها إلی رُواهِ حَدِیثِنا فَإِنَّهُم حُجَّتی عَلَیکُم وَ أنَا حُجَّهُ اللَّهِ عَلَیهِم.(۱)
... و اما در رویدادهایی که برای شما پیش می‏آید به راویان حدیث ما مراجعه کنید؛ چرا که آنها حجت من بر شما هستند و من حجت خدا بر ایشان هستم.»
می‏فرماید:
مقصود از حجت خدا بودنِ امام معصوم این نیست که فقط بیان‌کننده احکام است؛ زیرا گفته بزرگانی چون زراره و محمد بن مسلم نیز حجت است و هیچ‏کس حق مردود دانستن و عمل نکردن به روایات ایشان را ندارد و این امر بر همگان آشکار است. بلکه منظور از حجت بودن امام زمان و پدران بزرگوارش، صلوات‏اللَّه علیهم اجمعین، این است که خداوند تعالی به سبب وجود ایشان و سیره و رفتار و گفتار آنان در تمام شئون زندگی‏شان، بر بندگان احتجاج می‏کند. از جمله شئون امامان، عدالت آنان در همه زمینه‏های حکومت است. به عنوان مثال، وجود امیرالمؤمنین‏(ع) برای تمام فرمانداران و حاکمان ستم‏پیشه حجت است؛ زیرا خداوند به واسطه سیرت آن بزرگوار، باب عذر و بهانه را بر همه آنان در تعدی از حدود الهی و تجاوز به اموال مسلمانان و سرپیچی از قوانین اسلامی بسته است. همین گونه‏اند سایرحجت‏های خداوند، به ویژه حضرت ولی عصر(عج) که عدل را در میان مردم می‏گستراند و زمین را از قسط پر می‏کند و بر اساس نظامی عادلانه بر مردم حکم می‏راند.(۲)
براساس همین نگاه به حجت خدا بود که ایشان خطاب به مسئولان جمهوری اسلامی ایران می‏فرمودند:
ما باید خودمان را مهیا کنیم از برای اینکه اگر چنانچه موفق شدیم ان‏شاءاللَّه به زیارت ایشان، طوری باشد که روسفید باشیم پیش ایشان. تمام دستگاه‏هایی که الان به کار گرفته شده‏اند در کشور ما باید توجه به این معنا داشته باشند که خودشان را مهیا کنند برای ملاقات حضرت مهدی، سلام‏اللَّه‏علیه.(۳)
ب) دگرگون ساختن مفهوم انتظار:
امام خمینی مفهومی را که در طول قرون و اعصار از «انتظار» در اذهان بسیاری از شیعیان نقش بسته بود دگرگون ساخت و با همه دیدگاه‏هایی که انتظار را برابر با سکون، رکود و تن دادن به وضع موجود معرفی می‏کردند به مقابله جدی پرداخت:
«بعضی‏ها انتظار فرج را به این می‏دانند که در مسجد، در حسینیه و در منزل بنشینند و دعا کنند و فرج امام زمان‏(عج) را از خدا بخواهند [...] یک دسته دیگری بودند که انتظار فرج را می‏گفتند این است که ما کار نداشته باشیم به اینکه در جهان چه می‏گذرد، بر ملت‏ها چه می‏گذرد، بر ملت ما چه می‏گذرد، به این چیزها کار نداشته باشیم، ما تکلیف‏های خودمان را عمل می‏کنیم، برای جلوگیری از این امور هم خود حضرت بیایند ان‏شاءاللَّه درست می‏کنند‍ [...] یک دسته‏ای می‏گفتند که خوب! باید عالم پر معصیت بشود تا حضرت بیاید ما باید نهی از منکر نکنیم، امر به معروف هم نکنیم تا مردم هر کاری می‏خواهند بکنند، گناهان زیاد بشود که فرج نزدیک بشود [...] یک دسته‏ای از این بالاتر بودند و می‏گفتند باید دامن زد به گناهان، دعوت کرد مردم را به گناه تا دنیا پر از ظلم و جور شود و حضرت، ‏علیه السلام تشریف بیاورند [...] یک دسته دیگر بودند که می‏گفتند هر حکومتی اگر در زمان غیبت محقق بشود، این حکومت باطل است و برخلاف اسلام است.(۴)
ایشان ضمن ردّ همه دیدگاه‏های یادشده دیدگاه خود در باب انتظار فرج را این‏گونه بیان می‏کند:
همه ما انتظار فرج داریم و باید در این انتظار خدمت کنیم. انتظار فرج، انتظار قدرت اسلام است و ما باید کوشش کنیم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پیدا کند و مقدمات ظهور ان‏شاءاللَّه تهیه شود.(۵)
همه انتظار داریم وجود مبارک ایشان را، لکن با انتظار تنها نمی‏شود، بلکه با وضعی که بسیاری دارند، انتظار نیست. ما باید ملاحظه وظیفه فعلی شرعی - الهی خودمان را بکنیم و باکی از هیچ امری از امور نداشته باشیم.(۶)
ج) تلاش برای تحقق عدالت در عصر غیبت: حضرت امام، تلاش برای تحقق عدالت و جلوگیری از ظلم در عصر غیبت را یک تکلیف الهی دانسته و همه مسلمانان را دعوت می‏کردند که تا سر حد توان خود این تکلیف الهی را به انجام رسانند:
«ما اگر دستمان می‏رسید، قدرت داشتیم باید برویم تمام ظلم‏ها و جورها را از عالم برداریم. تکلیف شرعی ماست منتها ما نمی‏توانیم، اینکه هست این است که حضرت عالم را پر می‏کنند از عدالت، نه شما دست بردارید از این تکلیفتان، نه اینکه شما دیگر تکلیف ندارید.»(۷)
«البته این پر کردن دنیا را از عدالت، این را ما نمی‏توانیم بکنیم. اگر می‏توانستیم می‏کردیم اما چون نمی‏توانیم بکنیم ایشان باید بیابند.»(۸)
د) زمینه‏سازی برای ظهور منجی موعود:
رهبر فقید انقلاب اسلامی معتقد بود که باید با گسترش اسلام راستین در جهان و مبارزه با سلطه جهانخواران، راه را برای ظهور منجی موعود هموار ساخت:
«ما با خواست خدا دست تجاوز و ستم همه ستمگران را در کشورهای اسلامی می‏شکنیم و با صدور انقلابمان، که در حقیقت صدور اسلام راستین و بیان احکام محمدی است، به سیطره و سلطه و ظلم جهانخواران خاتمه می‏دهیم و به یاری خدا راه را برای ظهور منجی و مصلح کل و امامت مطلقه حق امام زمان، ارواحنا فداه، هموار می‏کنیم.»(۹)
هـ) حرکت در جهت تحقق حکومت جهانی اسلام:
امام راحل به جدّ بر این باور بود که انقلاب اسلامی ایران، نقطه شروع انقلاب جهانی حضرت مهدی(‏ع) است و از این رو پیوسته به مسئولان نظام توصیه می‏کردند که هرگز از آرمان عظیم انقلاب اسلامی که تشکیل حکومت جهانی اسلام است غافل نشوند:
«مسئولان ما باید بدانند که انقلاب ما محدود به ایران نیست، انقلاب مردم ایران نقطه شروع انقلاب بزرگ جهان اسلام به پرچمداری حضرت حجت - ارواحنا فداه - است که خداوند بر همه مسلمانان و جهانیان منت نهد و ظهور و فرجش را در عصر حاضر قرار دهد، مسائل اقتصادی و مادی اگر لحظه‏ای ‏مسئولین را از وظیفه‏ای که برعهده دارند منصرف کند، خطری بزرگ و خیانتی سهمگین را به دنبال دارد. باید دولت جمهوری اسلامی تمام سعی و توان خود را در اداره هر چه بهتر مردم بنماید، و این بدان معنا نیست که آنها را از اهداف عظیم انقلاب که ایجاد حکومت جهانی اسلام است منصرف کند.»(۱۰)
در سال‏های اخیر گروهی از فرزندان انقلاب اسلامی و وفاداران به آرمان‏های امام خمینی تلاش کردند که با الهام از اندیشه‏های این پیر فرزانه، ابعاد و زوایای دیگری از اندیشه انتظار شیعی را تبیین کنند. این گروه با درک عمیق از موقعیت کنونی انقلاب اسلامی در جهان، نیازهای فرهنگی جامعه اسلامی ایران و شرایط سیاسی، فرهنگی و اقتصادی حاکم بر جهان معاصر، تبلیغ و ترویج باور مهدوی و فرهنگ انتظار را سر لوحه فعالیت‏های خود قرار داده و پرداختن به امور زیر را در عصر حاضر ضروری می‏دانند:
۱) شناسایی و نقد بنیادین وجوه مختلف فرهنگ و تمدن مغرب زمین، به عنوان فرهنگ و مدنیتی که در تقابل جدی با آرمان «حقیقت مدار»، «معنویت‏گرا» و «عدالت محور» مهدوی قرار دارد؛ زیرا انسان‏های عصر غیبت تنها زمانی می‏توانند به ریسمان ولایت مهدوی چنگ زنند و به تمام معنا در سلک منتظران موعود قرار گیرند که باطل زمان خویش را به‏درستی بشناسند و با تمام وجود از آن بیزاری جویند.
۲) شناخت و نقد جدی مناسبات فرهنگی، سیاسی و اقتصادی حاکم بر جوامع اسلامی؛ مناسباتی که عمدتاً به تقلید از الگوهای توسعه غربی و تحت‏تأثیر اندیشه‏های عصر مدرنیته در این جوامع شکل گرفته است؛ چرا که این جوامع بدون شناخت جدی از وضع موجود خود نمی‏توانند به راهکارهای مبتنی بر آموزه‏های دینی برای خروج از فتنه‏های فراگیر عصر غیبت دست یابند.
۳) تلاش در جهت تدوین استراتژی سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و نظامی جوامع اسلامی در عصر غیبت و تا رسیدن به عصر طلایی ظهور، براساس اندیشه مهدوی و فرهنگ انتظار.
۴) بازشناسی وجوه مختلف اعتقادی، تاریخی، فرهنگی و اجتماعی اندیشه مهدوی و فرهنگ انتظار با بهره‏گیری از منابع متقن و مستدل و استفاده از همه توان مراکز علمی حوزوی و دانشگاهی در زمینه مباحث، کلامی، فلسفی، عرفانی، اخلاقی، علوم اجتماعی و سیاسی و... .
۵) تلاش در جهت پالایش اندیشه ناب مهدوی از هرگونه شائبه جعل و تحریف و زدودن این اندیشه از زنگارهای جهل و خرافه، سخنان سست و بی‏اساس و هرگونه دیدگاه انحرافیِ مبتنی بر افراط یا تفریط.
۶) پاسخگویی عالمانه و متناسب با نیازهای روز به شبهات، پرسش‏ها و ابهام‏های موجود در زمینه منجی‏گرایی شیعی.
۷) احیا و گسترش فرهنگ انتظار و تلاش برای شناساندن نقش سازنده این فرهنگ در پایداری و پویایی جوامع اسلامی.
۸) تبیین وظایف و تکالیف مردم در برابر حجت خدا و امام عصر(عج)، نهادینه ساختن این وظایف و تکالیف در فرد و اجتماع و آماده‌ساختن جامعه اسلامی برای استقبال از واقعه مبارک ظهور.
۹) مقابله جدی با کلیه جریان‏های سیاسی ـ فرهنگی که در قالب کتاب، نشریه، فیلم، نرم‏افزارهای رایانه‏ای، پایگاه‏های اطلاع‏رسانی جهانی (اینترنت) و... به تقابل با اندیشه موعودگرایی شیعی می‏پردازند.
۱۰) بررسی و نقد کلیه دیدگاه‏هایی که از سوی متفکران غرب در زمینه جهان آینده و آینده جهان مطرح شده است.
بی‏تردید اگر نکات یاد شده سرلوحه فعالیت مراکز، مؤسسات و نهادهای فعال در حوزه مهدویت و همه کسانی که در پی تبلیغ و ترویج مباحث مهدوی در کشور هستند، قرار گیرد، می‏توان امیدوار بود که جامعه شیعی ایران به مدد اندیشه سازنده و تحول‏آفرین انتظار از فتنه‏ها و آشوب‏های عصر غیبت به سلامت به درآید و زمینه‏ساز ظهور مصلح موعود گردد. (ان‏شاءاللّه)

نویسنده: ابراهیم شفیعی سروستانی
پی‏نوشت‏ها:
۱) صدوق، محمدبن علی بن حسین، کمال الدین و تمام النعمه، قم، مؤسسه النشر الإسلامی، بی‏تا، ج۲، ص۴۸۳، ح۴.
۲) امام خمینی، کتاب البیع، نجف، مطبقه الآداب، ۱۳۴۹ق. ج۲، ص۴۷۵-۴۷۴؛ همو، شئون و اختیارات ولی‏فقیه (ترجمه مبحث ولایت فقیه از کتاب البیع)، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، ۱۳۶۵، ص۴۶.
۳) صحیفه نور (مجموعه رهنمودهای امام خمینی)، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، ۱۳۶۹، ج۱۲، ص۲۰۸-۲۰۹.
۴) همان، ج۱۹، ص۱۹۶-۱۹۷.
۵) همان، ج۷، ص۲۵۵.
۶) همان، ج۱۹، ص۱۵۴.
۷) همان، ص۱۹۸.
۸) همان، ج۲۰، ص۱۹۷.
۹) همان.
۱۰) همان، ج۲۱، ص۱۰۸.
منبع: ماهنامه آموزشی، اطلاع رسانی معارف

منبع : خبرگزاری فارس