حرمت همسایه هم عرض با حرمت مادر

●ضرورت بحث
پس از خانواده كه كوچك‌ترین و اساسی‌ترین تشكل اجتماعی انسان‌ها به شمار میآید، افرادی كه در یك محل گرد هم میآیند و با یكدیگر همسایه میشوند با وحدت، وفاق و معاشرت‌ها و روابط عاطفی میتوانند پاسدار بعد انسانی و ارزشی و ضامن استحكام و استواری واحد اجتماعی خویش باشند.
اسلام برای همسایگان همچون خویشاوندان، حقوقی قایل شده كه اگر كسی بخواهد آن‌ها را نادیده انگارد یا ضایع نماید، گناهكار، خاطی و متجاوز است. در آیه ۳۶ از سوره نساء، خداوند از انسان مسلمان و بنده راستین و با اخلاص خود میخواهد كه پس از اطاعت و عبادت او، حق بندگان دیگر و آداب معاشرت را مراعات كند و در واقع طبق این آیه، خداوند نسبت به حق خویش و حقوق انسان‌ها ده فرمان بسیار مهم صادر نموده كه بند ششم و هفتم آن، در خصوص همسایگان دور و نزدیك است كه اولا رعایت حقوق آنان طبق مفاد این آیه، عمل نمودن فرمان واجب الهی است و ثانیا این رفتار در ردیف پرستش خداوند و شرك نورزیدن به او آمده است. مفسرین برای "جار ذی القربی" و "جار جنب" كه در این آیه آمده، بررسیهای گوناگونی ارائه داده‌اند.(۱) به همین دلیل امام صادق علیه السلام فرموده است:
"علیكم بحسن الجوار فان الله عزوجل امر بذلك(۲)؛ بر شما باد به خوش همسایگی پس به درستی كه خداوند بدان امر كرده است." آن فروغ فروزان در فرمایشی دیگر شیعیان را به این موضوع توجه داده است:
"رسول اكرم صلی الله علیه و آله برای پرهیزگاری، اهتمام در راه دین، راستی در گفتار، ادای امانت، سجده طولانی و خوش رفتاری نسبت به همسایه، مبعوث شده اند."(۳)
"رسول اكرم صلی الله علیه و آله برای پرهیزگاری، اهتمام در راه دین، راستی در گفتار، ادای امانت، سجده طولانی و خوش رفتاری نسبت به همسایه، مبعوث شده اند."
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نیز به مسلمین توصیه نموده‌اند: "اگر خواستار آن هستید كه پروردگار و فرستاده‌اش شما را دوست بدارند، وقتی امانتی به شما سپردند آن را ادا كنید و در سخن و گفتار صداقت را در نظر داشته و با همسایگان خود به نیكی رفتار كنید."(۴)
●حد همسایگی، حقوق همسایگان
رسول اكرم صلی الله علیه و آله در خصوص حد همسایگی فرموده‌اند: "كل اربعین دارا جیران من بین یدیه و من خلفه و عن یمینه و عن شماله(۵)؛ تا چهل خانه از رو به رو، پشت سر، طرف راست و سمت چپ، همسایه محسوب میگردند." از رسول اكرم صلی الله علیه و آله درباره حد همسایگی سوال شد، فرمودند: "حد الجوار اربعون دارا(۶)؛ حد همسایگی چهل خانه است." ابن قدامه روایت مرسله‌ای از عایشه نقل كرده كه در آن آمده است از نبی اكرم صلی الله علیه و آله از حد همسایگی سوال شد كه همین جواب را دادند.(۷)
امام صادق علیه السلام فرموده است: مردی از انصار نزد رسول اكرم صلی الله علیه و آله آمد و عرض كرد: خانه‌ای از فامیلی خریده‌ام و نزدیك‌ترین همسایه‌ام كسی است كه به خیرش امیدی ندارم و از شرش هم مصون نمیباشم. رسول خدا صلی الله علیه و آله به حضرت علی علیه السلام و ابوذر فرمود كه در مسجد فریاد بزنند: "ایمان ندارد كسی كه همسایه او از شرش در امان نیست." پس سه بار این مطلب را گفتند. بعد از آن با دست خود اشاره فرمودند تا چهل خانه از پس و پیش و راست و چپ.(۸)
اگر مردم این توصیه‌ها را مراعات كنند و وظایف خویش را در مورد همسایگان تا چهل خانه انجام دهند و حقوق متقابل در مورد این چهل خانه رعایت شود، مردمی كه در شهرك‌ها، محله‌ها، روستاها و چادرهای عشایری زندگی میكنند، تا مسافت قابل ملاحظه‌ای به دلیل رفتارهای پسندیده نسبت به همدیگر از زندگی توام با آرامش، مودت، اطمینان و اعتماد متقابل برخوردار خواهند شد و چنین پدیده‌ای بر رشد عاطفی، فرهنگی، بهبود ساختار اجتماعی و اقتصادی این نواحی اثر خود را خواهد بخشید؛ و افراد بسیاری قادرند دشواریها و ناملایمات را پشت سر نهند یا در هنگام گرفتاریها به یاری هم بشتابند و از معضلات زندگی یكدیگر گره گشایی كنند.
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله به مسلمین توصیه نموده‌اند: "اگر خواستار آن هستید كه پروردگار و فرستاده‌اش شما را دوست بدارند، وقتی امانتی به شما سپردند آن را ادا كنید و در سخن و گفتار صداقت را در نظر داشته و با همسایگان خود به نیكی رفتار كنید."
البته یادآوری میگردد افرادی كه در همسایگی ما به سر میبرند، بنا به اعتقادات و خویشاوندی، بر سه دسته قرار میگیرند. چنانکه در روایتی آمده است:
"قال النبی صلی الله علیه و آله الجیران ثلاثه جار له حق واحد و جار له ثلاثه حقوق و جار له حقان فالجار الذی له ثلاث حقوق الجار المسلم ذوالرحم فله حق الجوار و حق الاسلام و حق الرحم و اما الذی له حقان فالجار المسلم له حق الجوار و حق الاسلام و اما الذی حق واحد فالجار المشرك."(۹)نبی اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: همسایگان به سه دسته تقسیم میشوند: نخست، همسایه‌ای كه در سه محور بر گردن ما حق دارد؛ حق همسایگی، حق خویشاوندی و حق اسلام (برادر دینی)؛ دوم، همسایه‌ای كه دارای دو حق است؛ حق همسایگی و حق برادر ایمانی. سوم، همسایه‌ای كه دارای حق همسایگی است و آن، همسایه مشرك میباشد.
در "نهج الفصاحه" به نقل از رسول اكرم صلی الله علیه و آله آمده است: پس همسایه‌ای كه یك حق دارد، او كم حق‌ترین همسایگان است.(همسایه مشرک) (۱۰)
در روایت دیگر كه از پیامبراكرم صلی الله علیه و آله نقل شده ـ پس از دسته بندی همسایگان به سه گروه مورد اشاره ـ در خصوص همسایه‌ای كه یك حق دارد، آمده است:
"و منهم من له حق واحد الكافر له حق الجوار(۱۱)؛ دسته‌ای تنها یك حق دارند و آن، كافر است كه وظیفه ماست حق همسایگی را نسبت به وی مراعات كنیم."
ملامحسن فیض كاشانی میگوید: پس بنگر كه چگونه برای فرد غیرمسلمان به محض همسایگی، حقوقی ثبت گردیده است!(۱۲)
دقت در این تقسیم بندی، موید آن است كه تعهد و مسئولیت ما تا حدی در مورد همسایگان فراگیراست كه حتی اگر كافر یا مشركی در جوار ما مسكن داشته باشد، در ارتباط با او باید وظایف حقوقی، اخلاقی و رفتاری خود را انجام دهیم و كوتاهی در عملی ساختن حقوق مذكور، بیانگر خللی در جنبه‌های اخلاقی و معاشرت ماست.
رسول اكرم صلی الله علیه و آله فرموده است: دانی كه حق همسایگی چیست؟ سوگند به خدایی كه جان محمد در ید قدرت و فرمان اوست، به حق همسایه نرسد جز كسی كه خداوند بر وی رحمت كرده باشد.(۱۳)
رسول خدا صلی الله علیه و آله در بیانی نورانی فرموده است: وقتی دو نفر تو را در یك زمان دعوت كردند، دعوت كسی را كه خانه‌اش به تو نزدیك‌تر است بپذیر؛ زیرا كسی كه منزلش در قرب خانه‌ات قرار دارد، در همسایگی مقدم است.
خاتم رسولان صلی الله علیه و آله در تشریح حق همسایه فرموده است:
"حق الجار ان مرض عدته و ان مات شیعته و ان استقرضك إقرضته و ان اصابه خیر هناته و ان اصابته مصیبه عزیته ولا ترفع بناك فوق بنائه فتسد علیه الریح"(۱۴)؛ حق همسایه آن است كه در هنگام بیماری، عیادتش نمایی و اگر مرگش فرا رسید، در تشییع جنازه او شركت كنی و اگر از تو قرض خواست، از پرداخت آن امتناع نكنی و اگر شادمانی در زندگیاش رخ داد، بر او تبریك گویی و در مصائب و ناگواریها و در ناراحتیهای او شریك باشی و بنای مسکونی خویش را از كلبه وی فراتر نبرده و او را از نسیم هوا محروم ننمایی.
و در حدیث دیگری ضمن اشاره به این موارد، تاكید شده: "چون میوه‌ای خریدی، مقداری به همسایه‌ات هدیه دهی و اگر نمیخواهی این كار را كنی، آن میوه را پنهانی به منزل ببر و فرزندت را همراه میوه (در حال خوردن میوه) بیرون خانه نفرست كه فرزند او آزرده شود. و مراقب باش که بوی غذایت او را آزرده نكند (از این كه نمیتواند آن غذا را فراهم سازد، ناراحت نشود) مگر این كه مقداری برایش بفرستی."(۱۵)
رسول اكرم صلی الله علیه و آله هشدار داده‌اند: هر كه خانه‌ای بنا كند تا مردم ببینند و بشنوند، در روز قیامت آن خانه را تا طبقه هفتم زمین از آتش پر نموده و در گردنش اندازند و هیچ چیز او را نگه ندارد تا به قعر جهنم فرو غلتد. پرسیدند: یا رسول الله! ساختن خانه برای ریا یعنی چه؟ فرمودند: یعنی بیش از میزان نیاز، ساخته است تا بدین وسیله بر همسایگان مباهات كند و بر برادران دینی فخر فروشد.(۱۶)
نقل كرده‌اند كه روزی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله همراه صحابه از جایی عبور میكردند، ساختمان بزرگ قبه مانندی را دید و پرسید: این بنا به چه كسی تعلق دارد؟ گفتند: برای مردی انصاری است. بعد از چند روز صاحب خانه مزبور به محضر آن بزرگوار شرفیاب گردید، حضرت از وی روی برتافت؛ متوجه شد كه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله از دست وی ناراحت شده است، دلیل آن را از برخی صحابه جویا شد، آن‌ها ماجرای ساختمانی را كه وی احداث كرده، مطرح كردند. او هم برگشت و بنای مورد اشاره را تخریب كرد. حضرت محمد صلی الله علیه و آله وقتی بنای تخریب شده را مشاهده كرد، شادمان گشت و فرمود: این گونه بناها برای ساكنان محل و سایه همسایگان ایجاد زحمت میكند(۱۷)؛ البته ساختمان وسیع اشكالی ندارد ولی در میان بناهای محقر و كلبه‌های فقیران، احداث ساختمانی مجلل، هم از لحاظ زندگی عادی همسایگان را ناراحت میكند و هم اوضاع عاطفی آنان را تحت تاثیر قرار میدهد. خانه‌های با ارتفاع زیاد در میان مساكن كم ارتفاع غیر از آن كه صاحبش را دچار كبر و غرور میكند و طبق روایات متعدد، منزلگاه شیطان است، بر خانه‌های دیگران اشراف پیدا كرده و زمینه‌های نگاه حرام و تیرهای زهرآگین گناه را فراهم میسازد؛ هوس‌ها را تحریك میكند و گاهی موجب خلاف‌های خطرناكی میشود كه امكان دارد آبروی صاحب خانه را ببرد. برافراشتن خانه‌ای مرتفع و مجلل در میان بناهای عادی، خود نشانه‌ای از تفرقه و پراكندگی نیز هست.●اول همسایه، بعد خانه
یكی از پدیده‌هایی كه در روابط همسایگان دخالت دارد و میتواند بر مناسبات متقابل آنان اثر بگذارد، منزل مسكونی است. دیدگاه اسلامی بر این نكته اصرار میورزد كه همسایگان در آرامش و آسایش اهل خانه دخالت دارند و حتی میتوانند بر رشد عاطفی، اخلاقی و فكری والدین و فرزندان اثر بگذارند. از این جهت، قبل از انتخاب خانه‌ای در هر محله‌ای، لازم است اوضاع همسایگان و مجاورین منزل مورد نظر، بررسی شود و از نیک بودن افرادی كه قصد زندگی کردن در كنارشان را داریم، اطمینان حاصل نماییم. رسول اكرم صلی الله علیه و آله به پیروان آیین اسلام تاكید میفرماید: "التمسوا الجار قبل شری الدار(۱۸)؛ قبل از خرید خانه درباره همسایه تحقیق كنید."
حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام با الهام از این سخن پدر والا تبارشان خطاب به فرزندش امام حسن مجتبی علیه‌السلام فرموده‌اند: "یا بنی! الجار ثم الدار(۱۹)؛ ای فرزندم! اول همسایه، بعد خانه."
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: از خوشبختی مسلمان وسعت خانه، همسایه خوب و مركبی مناسب است.(۲۰)
امام ششم از پدرش امام باقرعلیه السلام نقل كرده است كه در كتاب حضرت علی علیه السلام چنین خواندم كه: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: "همسایه همچون نفس انسان است و نباید خسرانی متوجه او شود و روا نیست (بی دلیل) مجرم تلقی گردد. و حرمت همسایه با احترام مادر در یك ردیف است."
علامه مجلسی این روایت را با اندكی تفاوت در كتاب حلیهٔ المتقین آورده است. خاتم پیامبران خوش یمنی و مباركی زن، مسكن و مركب را در روایتی بیان فرموده و در فرازی از این سخن پر فروغ، مسكنی را مبارك دانسته‌اند كه وسیع بوده و اهل آن از همسایگانی خوب برخوردارند و خانه‌ای را شوم دانسته‌اند كه محقر و تنگ بوده و اهل آن از دست همسایگان بد در رنج و عذابند.(۲۱)
رسول خدا صلی الله علیه و آله در بیانی نورانی فرموده است: وقتی دو نفر تو را در یك زمان دعوت كردند، دعوت كسی را كه خانه‌اش به تو نزدیك‌تر است بپذیر؛ زیرا كسی كه منزلش در قرب خانه‌ات قرار دارد، در همسایگی مقدم است.(۲۲)
حفظ حرمت همسایه و توجه داشتن به ارزش‌های انسانی وی، از وظایف اخلاقی و وجدانی همسایگان است، پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله چنین گوهر افشانی كرده‌اند:
"من كان یومن بالله و الیوم الاخر فلیكرم الجاره(۲۳)؛ هر كس به خدا و روز قیامت ایمان دارد باید همسایه‌اش را حرمت نهد و اكرام نماید."
امام ششم از پدرش امام باقرعلیه السلام نقل كرده است كه در كتاب حضرت علی علیه السلام چنین خواندم كه: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: "همسایه همچون نفس انسان است و نباید خسرانی متوجه او شود و روا نیست (بی دلیل) مجرم تلقی گردد. و حرمت همسایه با احترام مادر در یك ردیف است."

همچنین(۲۴) از آن حضرت روایت شده كه: "حرمهٔ الجار علی الجار كحرمهٔ دمه(۲۵)؛ حرمت همسایه بر همسایه، همچون حرمت خون است."
احساس تعهد و مسئولیت در مقابل همسایگان، از وظایف دیگر ماست كه در منابع روایی به آن سفارش شده است. چنانکه حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرمود: شایستگان (برگزیدگان) شما، صاحبان خرد هستند. سوال شد: صاحبان خرد چه كسانی هستند؟ فرمود: آنان صاحبان اخلاق نیكو، بردباریهای متین، صله ارحام، نیكی به پدر و مادر، و متعهدان نسبت به همسایگان و یتیمان بوده، اطعام كرده، سلام كردن را ترویج مینمایند و نماز میگذارند در حالی كه مردم در خواب غفلت فرو رفته‌اند.(۲۶)
اگر خواستیم منزل مسكونی خود را در معرض فروش قرار دهیم، بهتر است این موضوع را با همسایگان مطرح كنیم تا اگر طالب آن هستند، به خرید خانه ما مبادرت ورزند. زیرا به فرمایش رسول اكرم صلی الله علیه و آله همسایه در خرید خانه بر دیگران برتری و اولویت دارد.
اگر خواستیم منزل مسكونی خود را در معرض فروش قرار دهیم، بهتر است كه این موضوع را با همسایگان مطرح كنیم تا اگر طالب آن هستند، به خرید خانه ما مبادرت ورزند. زیرا به فرمایش رسول اكرم صلی الله علیه و آله همسایه در خرید خانه بر دیگران برتری و اولویت دارد.(۲۷)
در بیانی دیگر، آن حضرت تاكید نموده‌اند: وقتی كسی تمایل به فروش زمین یا منزلی دارد باید نخست به همسایه خود پیشنهاد كند.(۲۸)
جابر میگوید: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هر كه در بوستانی شریكی یا همسایه‌ای دارد نباید قبل از آن كه با او در میان بگذارد، آن را بفروشد.(۲۹)
●نیكی به همسایه
از مواردی كه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در سخنان متعدد و موقعیت‌های گوناگون مورد تاكید و توجه قرار داده‌اند. آن حضرت به مسلمانان توصیه نموده‌اند: اگر خواستار آن هستید كه پروردگار و فرستاده‌اش شما را دوست بدارند... با همسایگان به نیكی رفتار كنید.(۳۰)
امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل كرده‌اند كه: همسایه‌ای كه با همسایه خود خوش رفتاری نماید، ایمان دارد.(۳۱) و نیز پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله تاكید فرموده‌اند: آنچه برای خود میخواهی، برای مردم بخواه تا مومن باشی. و با همسایگان نیكی كن تا در زمره مسلمانان به شمار آیی .
رسول(۳۲) خدا صلی الله علیه و آله چهار چیز را عامل زیادی رزق و روزی دانسته‌اند: خوش خلقی، خوش سلوكی با همسایگان، امتناع از آزار مردم، و كاهش بیقراری و نگرانی در هنگام ناملایمات و عوامل اندوه آور روزگار.(۳۳) و نیز از آن حضرت روایت شده است كه: رحمت الهی به فرزندی باد كه والدین خود را در نیكی یاری كند. و رحمت بر پدری كه فرزند خویش را در نیكی كمك كند و بر همسایه‌ای كه در كارهای خوب یار همسایه خود باشد.
جعفربن ابی طالب ـ كه همراه عده‌ای از اصحاب رسول اكرم صلی الله علیه و آله به سرزمین حبشه مهاجرت نمود تا از یك سو به تبلیغات دینی پرداخته و از طرف دیگر برای مدتی از فشارهای مشركان مكه در امان باشند ـ به عنوان سخنگو و سرپرست این جمع در برابر پادشاه حبشه، بدون هیچ گونه نگرانی گفت: من آنچه را از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده‌ام بدون كم و كاست، خواهم گفت. نجاشی به وی گفت: چرا از آیین نیاكان خود دست برداشته و به آیین جدید، كه نه با دین ما و نه با دین اجداد شما تطبیق میكند، گرویده اید؟
او در پاسخ گفت: ما گروهی نادان و بت پرست بودیم. از مردار اجتناب نمیكردیم. پیوسته گرد كارهای خلاف و منكر بودیم. همسایه نزد ما از هر گونه احترامی محروم بود. ضعیف، محكوم زورمندان گشته بود. با خویشاوندان خویش به جنگ برخاسته بودیم. روزگاری به این منوال بودیم تا این كه یك نفر از میان ما، كه سابقه درخشانی در پاكی و درستی داشت، برخاست و به فرمان خداوند، ما را به توحید فرا خواند و دستور داد در امانت كوشیده، از ناپاكیها اجتناب ورزیم و با خویشاوندان و همسایگان خوش رفتاری كنیم.
توجه به موضوع همسایه در مصاحبه‌ای مهم با پادشاهی غیر مسلمان از سوی سفیر رسول اكرم صلی الله علیه و آله، جالب توجه است. زیرا جعفر در تشریح اوضاع جاهلیت و برنامه‌های اصلاحی پیامبر، باید به نكاتی مهم اشاره میكرد و چون وقت تشریح تمامی مباحث نبود، باید نكات زبده و موضوعات مهم‌تری را مطرح مینمود؛ كه موضوع همسایه در دستور كارش قرار گرفت.(۳۴)
از رسول اكرم صلی الله علیه و آله پرسیدند: آیا در مال انسان غیر از امور واجب مثل زكات و مانند آن، حقی وجود دارد؟ فرمودند: آری؛ نیكی به بستگانی كه قهر كرده‌اند و پیوند با همسایه مسلمان.
البته خوش رفتاری با همسایگان نباید با منت گذاری و نیكی را به رخ آنان كشیدن، توام باشد. و خود همسایگان به خوبی در مورد رفتارهای ما قضاوت خواهند كرد. چنان که رسول اكرم صلی الله علیه و آله فرموده است: "اگر همسایگانت تو را نیكوكار دانستند نیكوكاری؛ و در غیر این صورت، بدكاری!"
حضرت افزودند: "ما زال جبرئیل یوصینی بالجار حتی ظننت انه سیورثه(۳۵)؛ آن چنان جبرئیل درباره همسایه به من سفارش نمود، تا آن جا كه گمان كردم همسایه میتواند از همسایه خود ارث ببرد."
عبدالله بن عباس گفته است: چند روز قبل از آن كه رحلت حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرا رسد، آن حضرت برای ما خطبه‌ای ایراد فرمودند و چنان موعظه‌ای كردند كه چشم‌ها پر از اشك شد و دل‌ها نسبت به آن تپید و بدن‌ها به لرزه در آمد.
از مقدمه چینیها و تمهیدات پیامبر صلی الله علیه و آله برمیآید كه آن بزرگوار در واپسین روزهای حیات دنیوی خویش در نظر دارد برای اصحابی كه از فرشتگان برترند و در جلسه‌ای كه گروهی مومن، وارسته و حتی فرشتگان حضور دارند، مطالب مهمی بیان فرمایند و آنان را به مسایل و امور خطیری سفارش كرده و نصیحت فرمایند. به متن خطبه پیامبر كه مراجعه میشود، ملاحظه میگردد در چهار فراز آن، حضرت در مورد همسایگان نكاتی را تذكر داده‌اند و اصحاب برگزیده خویش را از اذیت كردن همسایه و سایر رفتارهایی كه مجاورین آنان را ناراحت نماید، بر حذر داشته‌اند و به نیكی نسبت به همسایگان تاكید كرده‌اند.
"حاتم طایی" از بزرگان عرب و مردی با سخاوت بود كه به همسایگان خویش خدمت میكرد و حوائج آنان را برآورده مینمود. وی قبل از آن كه به شرف ملاقات با رسول خدا صلی الله علیه و آله فایز گردد، درگذشت. تا سال نهم هجری، دودمان حاتم طایی تسلیم اسلام نشده بودند، در این سال، گروهی از رزمندگان به فرماندهی حضرت علی علیه السلام و با دستور پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله به سوی مقر این قبیله (اردن كنونی) اعزام گردیدند تا آنان را به یكتا پرستی فراخوانند. حضرت علیعلیه السلام بر آن‌ها غلبه یافت و اسیران و غنائم را به مدینه آوردند و مقابل پیامبر قرار دادند. وقتی آن حضرت برای تماشای اسیران آمدند، دختر حاتم ـ كه در میان آنان بود ـ از جای برخاست و عرض كرد:
ای فرستاده الهی! پدرم از دنیا رفته و برادرم عدی گریخته است، بر من منت گذار و آزادم كن و شماتت قبایل عرب را از من دور ساز. همانا پدرم بردگان را آزاد میساخت، از همسایگان نگهبانی مینمود و به امور آنان رسیدگی میكرد و آشكارا در حوادث تلخ و ناملایمات به امداد مردم ـ خصوصا خویشاوندان و همسایگان ـ میپرداخت.
پیامبر صلی الله علیه و آله به دلیل ارج نهادن به ارزش‌های اخلاقی، خطاب به وی فرمود: این صفات، از خصال مسلمانان و مومنان است و اگر پدرت مسلمان بود، بر او رحمت میفرستادیم. سپس به اطرافیان فرمود: به پاس ارج نهادن به روش نیكوی پدرش، این دختر را آزاد سازید و به برادرش عدی تحویل دهید. وی كه سفانه نام داشت، به نزد برادر خود عدی آمد و از برخورد شایسته پیامبر سخن گفت. وی نیز به مدینه آمد و با پیامبر ملاقات كرد و اسلام آورد و از یاران با وفای حضرت علی علیه السلام به شمار آمد و در جنگ‌های جمل، صفین و نهروان در ركاب امیرمومنان علی علیه السلام از خود رشادت‌ها نشان داد. و همه این‌ها، از بركات احسان و نیكی به همسایه است.(۳۶)
از امام صادق علیه السلام نقل شده است كه حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام از برخی مسائل نزد پدر خویش شكوه نمود. پس از آن، حضرت محمد صلی الله علیه و آله ورقه‌ای به دخترش مرحمت كرد و اضافه نمود: مضامین آن را فراگیر. در آن، نوشته شده بود: "هر كس به خداوند و روز قیامت ایمان داشته باشد همسایگان را مورد آزار قرار نمیدهد و نیز میهمان خویش را گرامی داشته و سخن نیكو میگوید یا سكوت اختیار میكند."(۳۷)
از ابن مسعود روایت شده است كه: مردی به خدمت حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام شرفیاب شد و عرض كرد: ای دختر رسول خدا! آیا از پدرتان نزد شما چیزی باقی است؟ آن بانوی مكرم فرمود: ای كنیزك! آن چوب تر را برایم بیاور. او هم پس از تفحص بسیار، آن را یافت و به حضرت زهرا علیهاالسلام تحویل داد كه در آن نوشته شده بود:
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: كسی كه همسایه از دست او در امان نباشد، ایمان ندارد و كسی كه به خدا و روز قیامت یقین دارد، به همسایه آزار نمیرساند.(۳۸)
آزار نرساندن به همسایه و نیكی نمودن به او، بدین معناست كه در ایجاد آرامش و آسایش برای او و اهل خانه‌اش دلسوزی كنیم، در حد توان، دشواریها را از سر راهش برداریم، طمع به مالش نداشته و ارتباط خود را با وی بر اساس صفا و صمیمت بنیان نهیم. این تلاش اخلاقی و رفتار انسانی، در زندگی دنیایی ما اثر مطلوب میگذارد و موجب افزایش امید به زندگی، رهایی از آشفتگیهای عصبی و منجر به رفع نیازها و شركت در عمران و آبادانی محله میشود. و این گونه وفاق اجتماعی و تشریك مساعی توام با برخوردهای عاطفی، موجب فزونی نعمت‌ها و افزایش بركات، جلب اعتماد و تقویت حسن اطمینان همسایگان نسبت به یكدیگر خواهد شد.
البته خوش رفتاری با همسایگان نباید با منت گذاری و نیكی را به رخ آنان كشیدن، توام باشد. و خود همسایگان به خوبی در مورد رفتارهای ما قضاوت خواهند كرد. چنان که رسول اكرم صلی الله علیه و آله فرموده است:
"اگر همسایگانت تو را نیكوكار دانستند نیكوكاری و در غیر این صورت، بدكاری!"(۳۹)

پی نوشت‌ها:
۱. ر.ك: تفسیر غریب القرآن، منسوب به زید بن علی بن الحسین علیه السلام، تحقیق محمد جواد الحسینی جلالی، ص ۱۷۰/ تفسیر ابوالفتوح رازی، ج ۳، صص ۱۷۷ و ۱۷۶/ تفسیر القرآن الكریم، سید عبدالله شبر، ص ۱۱۴/ تفسیر المیزان، ذیل آیات ۴۲ـ ۳۶ سوره نساء / لسان التنزیل، به اهتمام مهدی محقق، صص ۱۹۳ و ۱۹۲.
۲ . بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۱۵۰ / وسائل الشیعه، كتاب جهاد با نفس.
۳ . آداب معاشرت از دیدگاه معصومین، شیخ حر عاملی، ترجمه محمدعلی فارابی، ص ۱۷.
۴ . میزان الحكمه، ج ۲، ص ۱۹۰ / نهج الفصاحه، ص ۱۱۰ و ۴۶۳.
۵ . كافی، ج ۲، ص ۶۹۹/ وافی، ج ۱، ص ۳۵۱/ وسائل الشیعه، ج ۸ ، باب ۹۰ از احكام العشره، حدیث اول/ المحجه البیضاء، ج ۳، ص ۴۲۷/ لئالی الاخبار، تویسركانی، ج ۳، ص ۷/ ذخیرهٔ العباد، ج ۳، ص ۵۴ / مجمع الزوائد، ج ۸، ص ۱۴۴.
۶ . نهج الفصاحه، ص ۲۸۴/ مجمع البیان، ج ۲، ص ۴۵ / احیاء علوم الدین، غزالی، ج ۲، ص ۲۱۲.
۷ . این نكته را آیهٔ الله محمد علی اسماعیل پور در مقاله خود آورده است. (ر.ك: آموزگار جاوید، ص ۳۲۴).
۸ . وسائل الشیعه، ج ۸، باب ۸۶، از احكام العشره، حدیث اول.
۹ . المحجهٔ البیضاء، ج ۳، ص ۴۲۲/ نصایح، آیهٔ الله مشكینی، ص ۱۳۰ / جامع الاخبار، ص ۳۸۷.
۱۰ . نهج الفصاحه، ص ۲۸۱.
۱۱ . مستدرك الوسایل، ج ۲، ص ۷۹.
۱۲ . المحجهٔ البیضاء، ج ۳، ص ۴۲۲.
۱۳ . كیمیای سعادت، ج ۱، ص ۴۲۸.
۱۴ . نهج الفصاحه، ص ۲۹۱.
۱۵ . اصول كافی، ج ۲، ص ۶۶۶/ بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۹۴/ مستدرك الوسایل، ج ۲، ص ۷۹/ تنبیه الغافلین، ص ۱۰۶ / میزان الحكمه، ج ۲، ص ۱۹۵.
۱۶ . حلیهٔ المتقین، علامه مجلسی، ص ۴۴۶.
۱۷ . مجمع البیان، ج ۷، ص ۱۹۸ / سیستم اجتماعی اسلام، كوثر نیازی.
۱۸ . كلمات نغز محمد صلی الله علیه و آله، ص ۹.
۱۹ . كشف الغمه فی معرفه الائمه، علی بن عیسی اربلی، ج ۲، صص ۲۶ و ۲۵ / علل الشرایع، ص ۱۸۱.
۲۰ . خصال صدوق، ج ۱، ص ۱۷۹.
۲۱ . المحجهٔ البیضاء، ج ۳، (آداب الصحبهٔ و المعاشرهٔ)، ص ۴۲۳.
۲۲ . نهج الفصاحه، ص ۲۵.
۲۳ . المحجهٔ البیضاء، ج ۵، ص ۱۲۵/ الحكم الزاهره، ص ۴۲۱ / كیمیای سعادت، ج ۱، ص ۴۲۷.
۲۴ . تنبیه الغافلین، ص ۱۰۶ / نهج الفصاحه، ص ۵۷۳.
۲۵ . نهج الفصاحه، ص ۲۸۶.
۲۶ . جهادالنفس، شیخ حر عاملی، ترجمه علی صحت، ص ۴۲.
۲۷ . نهج الفصاحه، ص ۲۷ / كلمات نغز محمد صلی الله علیه و آله، ص ۲۲.
۲۸ . نهج الفصاحه، ص ۳۲.
۲۹ . آثار الصادقین، آیهٔ الله صادق احسان بخش، ج ۲، ص ۳۷۶.
۳۰ . نهج الفصاحه، ص ۴۶۳.
۳۱ . مجموعه ورام، ج ۱، ص ۲۴.
۳۲ . نهج الفصاحه، ص ۱۴.
۳۳ . نزههٔ النواظر، ص ۲۳ و ۴۵.
۳۴ . فروغ ابدیت، جعفر سبحانی، ج ۱، ص ۳۱۵ و ۳۱۴.
۳۵ . سفینهٔ البحار، حاج شیخ عباس قمی، ج ۱، ص ۴۱۴ و ۴۱۳/ نخبهٔ الانوار فی هدایهٔ الابرار، مولوی همدانی، ص ۷۷/ تنبیهٔ الغافلین، ص ۱۰۶/ نهج الفصاحه، ص ۵۴۶.
۳۶ . الاصابهٔ فی تمییز الصحابه، ج ۲، ص ۴۶۰ و ج ۴، ص ۳۲۲/ زهرالربیع، ص ۸۹ / مجالس المومنین، قاضی نورالدین شوشتری، ج ۱، ص ۶۴۶.
۳۷ . الكافی، ج ۲، (باب حق الجوار)، ص ۶۶۷/ وافی، ج ۱، ص ۳۵۰ / ذخیرهٔ العباد، جزء ۳، ص ۵۳.
۳۸ . سفینهٔ البحار، ج ۱، حدیث فاطمه زهرا(س) .
۳۹ . نهج الفصاحه، ص ۲۴ / المحجهٔ البیضاء، ج ۳، ص ۴۲۵.
منبع:
مجله كوثر، شماره ( ۵۰ )

منبع : تبیان