شبیه‏سازی در آیین کاتولیک

مهم‏ترین دلایل مخالفت با شبیه‏سازی انسانی از دیدگاه آیین كاتولیك عبارت‏اند از: احتمال شكست از نظر علمی، ضرورت تولید مثل جنسی برای ایجاد فرد جدید، تحمیل هویت خود بر شخص شبیه‏سازی شده، غصب جایگاه خداوند. در این مقاله، این مسئله با توجه به دیدگاه آیین كاتولیك به اخلاق زیستی و در بستری كلی‏تر توصیف شده است.
آیین كاتولیك با كاربست برخی از دستاوردهای مهندسی ژنتیك درباره انسان سرسختانه مخالفت می‏كند و آن را ناقض كرامت و شأن انسان می‏داند. یكی از تازه‏ترین دستاوردهای این عرصه، امكان به كارگرفتن تكنیك انتقال هسته سلول پیكری Somatic Cell Nuclear Transfer) با علامت اختصاری (SCNT یا شبیه‏سازی درباره انسان است. كلیسای كاتولیك استفاده از این تكنیك را تحت عناوینی چون شبیه‏سازی درمانی یا انسانی مغایر با آموزه‏های اصلی كتاب مقدس و اخلاق مسیحی می‏داند و دلایلی بر ضد آن اقامه می‏كند. مهم‏ترین دلایل مخالفت با شبیه‏سازی انسانی از دیدگاه آیین كاتولیك عبارت‏اند از: احتمال شكست از نظر علمی، ضرورت تولید مثل جنسی برای ایجاد فرد جدید، تحمیل هویت خود بر شخص شبیه‏سازی شده، غصب جایگاه خداوند، نقض كرامت انسانی، نقض حق كودك برای داشتن والدین، تنزل انسان به شیئ، مغایرت با حق «نادانی» و جهل نسبت به آینده، امكان سوءاستفاده‏های مختلف و فروپاشی نهاد خانواده. در این مقاله، این مسئله با توجه به دیدگاه آیین كاتولیك به اخلاق زیستی و در بستری كلی‏تر توصیف شده است.
رشد مهندسی ژنتیك و پیدایش مسائل تازه‏ای در این عرصه و امكان برخی دستكاری‏های ژنتیكی، پرسش‏هایی جدی در باب حیات و مرگ و مفهوم انسان و معیار انسانیت پیش كشیده است و آیین كاتولیك نیز بخشی از تلاش خود را صرف پاسخگویی به آنها كرده است. یكی از تازه‏ترین چالش‏های این عرصه، مسئله امكان شبیه‏سازی انسانی است كه پس اعلام خبر شبیه‏سازی گوسفندی به نام «دالی» در سال ۱۹۹۷ به گونه‏ای جدی ذهن متدینان را به خود مشغول كرده است:(۲) آیا به وجود آوردن انسان بی‏استفاده از شیوه رایج تولید مثل و به گونه‏ای غیر جنسی مشروع است و اخلاقی، یا بر خلاف آموزه‏های دینی؟ غالب متدینان آن را تهدیدی بر ضد كرامت انسانی قلمداد كرده‏اند و خواستار منع آن شدند. مسلمانان اهل سنت قاطعانه این عمل را محكوم كرده و عالمان شیعه در این زمینه نظرات گوناگونی ابراز داشته‏اند. جهان مسیحی نیز موضعی استوار در این زمینه اتخاذ كرد و شبیه‏سازان را ناقض كرامت انسانی دانسته است. در این نوشته، كوشش می‏شود تا تصویر روشن و نسبتا جامعی از دیدگاه كلیسای كاتولیك در قبال این مسئله به دست داده شود و این مسئله در بستری كلی‏تر از دیدگاه آیین كاتولیك به مسائل زیستی تبیین گردد. تحلیل و بررسی این دیدگاه نیازمند نوشته دیگری است كه مستقلاً ارائه خواهد شد.
۱) ملاحظات اولیه
یك. منابعی كه در این نوشته مورد استناد قرار گرفته‏اند، سه نوع‏اند. نخست، سخنان پاپ فقید ژان پل دوم به عنوان عالی‏ترین مرجع دینی آیین كاتولیك در جهان؛ دوم بیانیه‏هایی كه به وسیله واتیكان منتشر شده است. این بیانیه‏ها به وسیله شوراهای پاپی كه اعضای آنها مستقیما به دست پاپ منصوب می‏شوند فراهم آمده و به تأیید پاپ نیز رسیده است. سوم مقالاتی كه اسقف‏ها و رؤسای كلیسای كاتولیك نوشته یا موضعگیری‏هایی كه در قبال مسئله شبیه‏سازی اتخاذ كرده‏اند.
دو. آیین كاتولیك برای تبیین و دفاع از موضع خود فعالیت علمی و فرهنگی گسترده‏ای داشته است. این فعالیت‏ها شامل برگزاری كنفرانس‏ها و كارگاه‏های آموزشی، شركت در نشست‏ها و سمینارهای مختلف و ارسال پیام به وسیله پاپ به كنفراس‏های پزشكی، اخلاق زیستی و مانند آن بوده است.
سه. افزون بر آن، كلیسای كاتولیك حضوری جدی در سطح جهانی در مجامع بین‏المللی داشته و از این طریق مواضع خود را تبیین و تقویت كرده است، مانند حضور نماینده رسمی در كمیسیون تخصصی سازمان ملل و تبیین موضع آیین كاتولیك درباره مسئله شبیه‏سازی، حضور در كنگره آمریكا هنگام بررسی مسئله شبیه‏سازی، ارسال نامه به سازمان ملل و یونسكو و تحلیل و بررسی بیانیه‏هایی كه سازمان ملل یا دیگر مجامع سیاسی در این زمینه منتشر كرده‏اند. این حضور فعالانه موجب شده است تا مدافعان شبیه‏سازی انسانی، كلیسای كاتولیك را به تحمیل دیدگاه خود بر جامعه متكثر معاصر متهم كنند.
چهار. موضع آیین كاتولیك در قبال شبیه‏سازی انسانی در حقیقت بخشی از موضع گسترده‏تر این آیین در قبال مسائل زیستی دیگری چون سقط جنین، اوتانازی یا قتل از روی ترحم، تكنیك‏های باروری مصنوعی و مانند آن است. از این رو، در این نوشته از سر ضرورت به دیدگاه آیین كاتولیك در این مسائل نیز اشاراتی رفته است.
۲) انواع شبیه‏سازی
كلیسای كاتولیك به شكل متداول و رایج به هنگام بحث از شبیه‏سازی دو نوع تقسیم‏بندی را مطرح می‏كند؛ یكی تقسیم‏بندی این تكنولوژی بر اساس حوزه و سوژه آن است و دیگری تقسیم آن بر اساس هدف از به كارگیری چنین تكنیكی. البته بحث در نوع اول بسیار مختصر و گذرا و اشاره‏وار مطرح می‏شود، حال آن‏كه بحث اساسی در نوع دوم است. این دو نوع تقسیم‏بندی به شرح زیر هستند:
۱) شبیه‏سازی گیاهی، حیوانی و انسانی
۲) شبیه‏سازی درمانی و انسانی
۱) شبیه‏سازی گیاهی ، حیوانی و انسانی. از نظر آیین كاتولیك اعمال تكنولوژی باروری و تكثیر غیر جنسی در عرصه گیاهان و حیوانات مانعی ندارد و این كار مجاز است. اسناد متعدد كلیسا بر این نكته تأكید فراوان دارند كه با رعایت مصالح كلی می‏توان گیاهان یا حیوانات را شبیه‏سازی كرد. برای مثال در «تأملاتی درباره شبیه‏سازی» كه به وسیله «آكادمی پاپی زندگی»(۳) منتشر شده، به این مسئله اشاره شده و در آن آمده است كه: «افزون بر اینْ برای تحقیق، از جمله شبیه‏سازی، در عرصه گیاهان و حیوانات آنجا كه به نیازی پاسخ دهد یا سود قابل توجهی برای انسان یا دیگر موجودات در پی داشته باشد، در صورت رعایت قوانین حفظ حیوانات و تكلیف احترام به تنوع زیستی انواع، جا وجود دارد.»(۴)
كاردینال آلفونسو لوپز تروجیلو، رئیس شورای پاپی خانواده،(۵) طی بیانیه‏ای با عنوان «شبیه‏سازی: ناپدید شدن مستقیم پدری و انكار خانواده» كه در مخالفت با شبیه‏سازی انسانی نوشته و منتشر شده است، از شبیه‏سازی در عرصه گیاهان و حیوانات دفاع كرده، می‏گوید: «اعتراضات اخلاقی مشخصی بر ضد شبیه‏سازی گونه‏های غیر انسانی وجود ندارد.»(۶) وی نه تنها این كار را مجاز می‏شمارد، بلكه برای آن منافع متعددی یاد می‏كند، مانند بهبود كیفیت محصولات غذایی، پیشگیری از انقراض گونه‏های كمیاب، كمك به پیشرفت در عرصه تحقیقات زیستی و داروشناسی.(۷)
كنفرانس كاتولیك‏های فلوریدا، طی مكتوبی موضع خود را در قبال انواع شبیه‏سازی روشن كرد و درباره شبیه‏سازی گیاهی و حیوانی اعلام داشت: «شبیه‏سازی گیاهان و حیوانات یا قسمت‏هایی از دی. ان. ای. انسانی، هنگامی كه برای بهسازی انسانیت به كار گرفته می‏شود، نه تنها بلامانع، بلكه حتی تحت راهنمایی مناسبی می‏تواند مطلوب باشد.»(۸)
بدین ترتیب از نظر كلیسای كاتولیك، شبیه‏سازی گیاهی و حیوانی مجاز و حتی مطلوب است و اخلاقا منعی ندارد. گفتنی است كه برخی از كاتولیك‏های پاكستان به استناد كتاب مقدس، حتی شبیه‏سازی حیوانات را ممنوع دانسته‏اند. به گزارش روزنامه پاكستانی دیلی تایمز، در گفتگویی كه كلیسای كاتولیك لاهور تشكیل دادْ، ندیم جان شاكر گفت كه بنیاد اخلاق ما كتاب مقدس است و «كلیسا حتی مخالف شبیه‏سازی حیوانی است.»(۹) از این استثنا كه بگذریم، كلیسای كاتولیك شبیه‏سازی گیاهی و حیوانی را مجاز می‏شمارد و اساسا این بحث را چندان پیش نمی‏كشد، زیرا از نظرش این مسئله با اصول و مبانی آیین كاتولیك منافاتی ندارد؛ اما آنچه كه مشكلی جدی برای اخلاق و كلام آیین كاتولیك بوده، شبیه‏سازی انسانی است.
۲) شبیه‏سازی درمانی و انسانی در جایی كه موضوع و سوژه، شبیه‏سازی انسان است و این تكنیك درباره انسان به كار بسته می‏شود، بر اساس هدف از این كار، شبیه‏سازی به دو نوع تقسیم می‏شود: شبیه‏سازی درمانی(۱۰) یا غیر موّلد و شبیه‏سازی انسانی(۱۱) یا شبیه‏سازی موّلد.(۱۲) تفاوت این دو نوع، در نوع تكنیك به كار رفته نیست، بلكه در هدف از انجام آن است. در شبیه‏سازی درمانی، پس از تركیب تخمك خالی از هسته با هسته سلول و تشكیل رویان، طی زمانی اندك این رویان نابود و از سلول بنیادی آن استفاده می‏گردد، حال آن‏كه در شبیه‏سازی انسانی، پس از تشكیل رویان، آن را در رحم می‏گذارند تا جنین شكل گرفته و نوزادی زاده شود. این تقسیم‏بندی امروزه در مجامع علمی پذیرفته شده و در متون مختلف به آن اشاره می‏شود.(۱۳)
عمده نقض و ابرام‏ها نیز درباره شبیه‏سازی انسانی است نه درمانی و برخی از كشورها مانند انگلستان، شبیه‏سازی درمانی را مجاز شمرده‏اند؛ مشروط به آن‏كه رویان شكل‏گرفته حداكثر تا چهارده روزگی نابود شود. بنابراین، ماهیت این دو نوع شبیه‏سازی تفاوتی ندارد، بلكه تفاوت اصلی در آن است كه در نوع درمانی، روند شبیه‏سازی در میانه كار متوقف می‏شود.
اسناد و منابع كاتولیكی غالبا به این دو نوع تقسیم اشاره كرده، از آن بحث می‏كنند.(۱۴)
البته گاه در منابع كاتولیكی از تقسیم‏بندی دیگری نام برده می‏شود؛ برای مثال در یكی از اسناد واتیكان با عنوان «یادداشت‏هایی درباره شبیه‏سازی» شبیه‏سازی با توجه به هدف آن به چهار نوع تقسیم شده است: شبیه‏سازی «مولّد» با هدف به دست‏آوردن فردی مشابه دهنده هسته سلول جسمی؛ شبیه‏سازی «درمانی» برای به دست آوردن رویانی ایمن از بیماری‏های میتوكندریا یا كروموزومی از طریق انتقال هسته تخمك به تخمك دیگری و سپس باروری آن؛ شبیه‏سازی «تولیدی» برای به دست آوردن اعضای مورد نیاز بدن و شبیه‏سازی با هدف «تجربی» برای توسعه آفاق دانش.(۱۵) با این همه، تقسیم‏بندی معروف و جا افتاده در این مورد همان تقسیم‏بندی دوگانه به انسانی و درمانی یا مولد و غیرمولد است.این تقسیم‏بندی‏به‏دلایل خاصی‏پذیرفته‏شده و كلیسای‏كاتولیك نیز بخشی از تلاش‏خود را صرف بحث درباره‏این تقسیم‏بندی‏و نقد آن‏كرده كه‏شایسته بررسی‏است.
۳) حكم شبیه‏سازی درمانی
بر خلاف رواج این تعبیر در مجامع علمی و عمومی، آیین كاتولیك با این تقسیم‏بندی و با این تعبیر سرسختانه مخالفت می‏كند و نه تنها از نظر اخلاقی شبیه‏سازی انسانی و شبیه‏سازی درمانی را مشمول یك حكم می‏داند، بلكه شبیه‏سازی درمانی را غیر اخلاقی‏تر می‏شمارد. از نظر آیین كاتولیك، تعبیر «درمانی» تعبیری علمی نیست، بلكه راهزن است و حقیقت را می‏پوشاند. در فرایند شبیه‏سازی انسانی، همین كه عمل تركیب میان تخمك فاقد هسته و هسته سلول جسمی انجام شد، موجود زنده‏ای شكل می‏گیرد كه از همه حقوق انسانی از جمله حق حیات كه اساسی‏ترین حق است، بر خوردار می‏شود. از این منظر، شبیه‏سازی به اصطلاح درمانی(۱۶) كه در آن رویان‏ها آفریده (یا «تولیدشده») و پس از استفاده از سلول بنیادی آنها نابود می‏شوند، عملی است مبتنی بر نگاه سودگرایانه به اخلاق زیستی.(۱۷) پاپ ژان پل دوم در پیامی به كنگره بین المللی پیوند عضو، ضمن تأیید این تكنولوژی و دفاع از ارزش آن، مخالفت خود را با تكنیك‏هایی كه كرامت و ارزش فرد را نقض می‏كند، ابراز داشت و خواستار كنار گذاشتن آنها شد. وی در ادامه پیام خود گفت: «من مشخصا به تلاش‏هایی در شبیه‏سازی انسانی با این نگرش كه اعضایی برای پیوند به دست آورند، می‏اندیشم. این تكنیك‏ها تا زمانی كه مستلزم به دست آوردن و نابود كردن رویان‏های انسانی است، اخلاقا ناپذیرفتنی است، اگرچه هدف مورد نظر آنها فی‏نفسه خوب باشد.»(۱۸) مخالفت او با اصل پیوند عضو نیست، بلكه اتفاقی است كه در این فرایند برای رویان یا جنین رخ می‏دهد. وی در این پیام اهدای عضو و نجات جان بیماران را یكی از تجلیات نوع‏دوستی معرفی می‏كند و در این مورد به رساله معروف خود به نام «انجیل حیات»(۱۹) (۲۰) ارجاع می‏دهد. در بند شماره ۸۶ آن رساله چنین آمده است: «مشخصا نمونه قابل ستایش این قبیل رفتارها، اهدای عضو است كه به گونه‏ای اخلاقا مقبول انجام گیرد.»(۲۱) سازمان كشیشان مدافع حیات(۲۲) تقسیم‏بندی رایج میان شبیه‏سازی درمانی و شبیه‏سازی انسانی را نادرست و نامعتبر دانسته، آن را فاقد مبنایی مقبول می‏داند، زیرا در هر دو مورد جنینی شكل گرفته و از آن بهره برداری می‏شود.(۲۳) در متون مختلف، این پرسش مطرح می‏شود كه «آیا تفاوتی میان شبیه‏سازی درمانی و شبیه‏سازی مولّد وجود دارد؟»، پاسخ آن نیز منفی است با توضیحی مفصل در این باره.(۲۴)در برابر جریان مسلطی كه شبیه‏سازی درمانی را با این معیار كه رویان یا پیشْ‏رویان، موقعیت انسانی ندارد و در نتیجه محترم نیست، آیین كاتولیك سرسختانه از موقعیت انسانی كامل جنین حمایت می‏كند. در بیانیه‏ای كه واتیكان در ۲۷ نوامبر سال ۲۰۰۱ درباره شبیه‏سازی رویان انسانی منتشر كرد، به این مسئله پرداخت و با اشاره‏ای تأسفبار به مقاله‏ای كه نویسندگانِ آن از شبیه‏سازی درمانی و ایجاد یك رویان انسانی تا مرحله هشت سلولی نام برده بودند، خاطر نشان كرد: نویسندگان تكرار می‏كنند كه هدفشان پرورش شخص انسانی نیست. اما آنچه آنان، مانند دانشمندان، در مقاله خود «رویان اولیه»(۲۵) (۲۶)یا رویانی در مراحل ابتدایی می‏نامند، چیست؟ در این‏جا ما پرسشی اخلاقْ‏زیستی داریم «از چه زمانی حیات انسانی شروع می‏شود؟»(۲۷) آنگاه خود پاسخ این پرسش را می‏دهد كه ما با رویان انسانی روبرو هستیم، نه، آن گونه كه برخی می‏پندارند، توده‏ای سلولی. از نظر این بیانیه، این نگرش سودگرایانه به مسائل زیستی به آن جا می‏انجامد كه رویان را از جنین، جنین را از كودك و كودك را از فرد بالغْ كم ارزش‏تر به شمار آوریم.(۲۸) این موضع به مسئله شبیه‏سازی درمانی اختصاص ندارد، از این منظر، دیگر دستكاری‏هایی كه به نفی و نابودی برخی از رویان‏ها بینجامد، خطا و غیر اخلاقی است. شورای پاپی خانواده، طی بیانیه‏ای، به مخاطرات فروكاهش رویانی و سلب ماهیت انسانی رویان اشاره كرده، به این مسئله تصریح می‏كند كه: «از همان لحظه باروری، حقوق اساسی انسانی و مهم‏ترین آنها حق حیات، باید برای جنین زاده نشده، به رسمیت شناخته شود.»(۲۹)
۴) شیوه و دلیل مخالفت با شبیه‏سازی درمانی
استراتژی كلیسای كاتولیك در بحث شبیه‏سازی درمانی آن است كه نخست به روشنی نشان دهد كه هیچ تفاوت ماهوی میان شبیه‏سازی درمانی و شبیه‏سازی انسانی وجود ندارد. دوم آن‏كه غالب مدافعان شبیه‏سازی درمانی از صفت گمراه كننده و اغواگر «درمانی» بی‏آن كه واقعا چنین باشد، استفاده می‏كنند و سوم آن‏كه بیشتر كسان تصور روشنی از ماهیت و فرایند شبیه‏سازی درمانی ندارند و به صرف صفت درمانی از تدقیق در این مسئله خود داری می‏كنند. چهارم آن‏كه نباید این مسئله در بیانیه‏های بین المللی بر ضد شبیه‏سازی انسانی نادیده گرفته شود. پنجم آن‏كه فواید ادعایی شبیه‏سازی درمانی، ادعایی بیش نیست و می‏توان به شكل دیگری نیز به آن دست یافت. سرانجام آن‏كه حقوق جنین با انسان كامل یكسان است. اینك توضیحی مختصر در باب هر یك از این اقدامات.
▪ بخشی از ادبیات مسیحی ناظر به این مسئله، می‏كوشد تا با تحلیل علمی فرایند شبیه‏سازی درمانی نشان دهد كه این كار ماهیتا همان شبیه‏سازی انسانی است و تنها تفاوت آن در این است كه پس از استفاده از سلول بنیادی، جنین حاصل‏شده از بین برده می‏شود. كافی است كه نگاهی به فرایند تكنیك شبیه‏سازی درمانی و شبیه‏سازی انسانی داشته باشیم. این دو از نظر تكنیكی هیچ تفاوتی با هم ندارند، تنها تفاوت در فرجام رویانی است كه شكل گرفته است. در یك مورد، آن رویان در رحم كشت می‏شود تا به انسانی كامل تبدیل شود و در دیگری پس از بهره برداری لازم، آن رویان از بین برده می‏شود. بدین ترتیب، هر حكمی درباره شبیه‏سازی انسانی صادر كنیم، منطقا باید آن را شامل شبیه‏سازی درمانی نیز بدانیم. به همین دلیل، آكادمی پاپی زندگی، وجود تفاوت اخلاقی قابل ملاحظه‏ای را در میان شبیه‏سازی درمانی و شبیه‏سازی مولد انكار می‏كند. افزون بر این، شبیه‏سازی درمانی گناهی مضاعف به شمار می‏رود.(۳۰) واتیكان طی بیانیه‏ای كه در فوریه سال ۲۰۰۳ خطاب به سازمان ملل منتشر نمود، بر یگانگی ماهیت شبیه‏سازی درمانی و شبیه‏سازی انسانی تأكید كرد و اظهار داشت: «هر فرایندی كه مستلزم شبیه‏سازی انسانی باشد، فی نفسه فرایندی است مولّد كه در آن موجودی انسانی در مراحل اولیه آن، یعنی رویان انسانی، تولید می‏كند... تمایز گذاشتن میان شبیه‏سازی «مولد» و «درمانی» اصولاً ناپذیرفتنی است، زیرا فاقد بنیاد اخلاقی و قانونی است. این‏تمایز نادرست، بر این واقعیت نقاب می‏زند كه موجودی‏انسانی‏با هدف نابودن كردنش آفریده می‏شود تا از او سلول بنیادی تهیه شود یا تحت آزمایش قرار گیرد».(۳۱)
▪ از نظر آیین كاتولیك، تعبیر «شبیه‏سازی درمانی» پوششی است ماهرانه و برای بازاریابی كه از سوی مدافعان شبیه‏سازی انسانی ایجاد شده است. از این منظر، «نامگذاری شبیه‏سازی انسانی، به «شبیه‏سازی درمانی» با هدف تجربه‏های ویرانگر»،(۳۲) كاری است اغواگرانه و هوشمندانه برای رواج تجارت در عرصه انسانی. استفاده از تعبیر «افسانه شبیه‏سازی درمانی»(۳۳) كه در برخی از متون كاتولیكی دیده می‏شود، به خوبی این موضع را نشان می‏دهد.
▪ بسیاری از افراد و حتی كسانی كه در سیاست عمومی جامعه نقش دارند و غالب سیاست‏سازان(۳۴) تصویر روشنی از این مسئله در ذهن خود ندارند. كنفرانس كلیساهای اروپایی، طی بیانیه‏ای به این مسئله پرداخته، می‏گوید كه برخی از نظرسنجی‏ها در انگلستان نشان می‏دهد كه مردم غالبا تصویر روشنی از دلیل مخالفت خود با شبیه‏سازی انسانی‏یا مولّد دارند اما درباره سلول بنیادی‏و شبیه‏سازی‏درمانی كه برای به دست آوردن آن انجام می‏گیرد، بسیار سردرگم‏اند. این‏ابهام حتی‏دامنگیر اعضای‏پارلمان نیز بوده‏است. از این رو، این بیانیه ایضاح این مسئله در مباحثات عمومی را خواستار شده است.(۳۵)
▪ با هدف این ایضاح، آیین كاتولیك مجدانه در پی طرح این مقوله و تأكید بر یكسانی حكم شبیه‏سازی انسانی و درمانی بوده و در مجامع مختلف بر این مسئله انگشت نهاده است. برای مثال، سازمان یونسكو در ۱۱ نوامبر ۱۹۹۷، «بیانیه جهانی ژنوم انسانی و حقوق بشر»، را منتشر كرد. یازدهمین ماده این بیانیه، انجام شبیه‏سازی انسانی را مغایر كرامت انسانی دانسته، خواستار منع آن شده بود. واتیكان در این باره بیانیه‏ای منتشر كرد با عنوان «ملاحظاتی درباره بیانیه جهانی درباره ژنوم انسانی و حقوق بشر» و در آن ملاحظات خود را در این زمینه منعكس كرد. یكی از این ملاحظات ناظر به مسئلهٔ منع شبیه‏سازی انسانی است و در آن چنین آمده است: «ماده ۱۱، اعلام می‏كند كه شبیه‏سازی با هدف ایجاد موجودات انسانی، عملی است ضد كرامت انسانی و نباید مجاز شمرده شود. با كمال تأسف، این صورت‏بندی شبیه‏سازی انسانی را با اهداف دیگری برای مثال، تحقیق یا درمان، كه به همان حد نامقبول است، خارج نمی‏كند.»(۳۶) در انتهای این ملاحظات، مجددا این مسئله مطرح شده است كه در بیانیه یونسكو كه در پی حفظ حقوق بشر است، هیچ سخنی از رویان و نطفه به میان نیامده است و این سكوتْ فرصتی را فراهم می‏كند تا بتوان از آنها به هر شكل ممكن بهره برداری كرد، حال آن‏كه این كار ناقض هدف اصلی بیانیه است.(۳۷)
همچنین پاپ ژان پل دوم، در فوریه سال ۲۰۰۲ خواستار به رسمیت شناختن وضعیت قانونی رویان انسانی و احترام به حقوق هر كسی شد كه نمی‏تواند از خود دفاع كند. وی با تأكید ابراز كرد: «علم اینك به وضوح نشان داده است كه رویان یك شخص انسانی است كه از آغاز باروری دارای هویت خویش است. در نتیجه، این توقع منطقی است كه این هویت، بالاتر از همه حق زیستن، از نظر قانونی به رسمیت شناخته شود.»(۳۸) همچنین در بیانیه شورای پاپی خانواده، بر حق حیات جنین این گونه تأكید شده است: «از لحظه باروری، حقوق اساسی بشر و از همه مهم‏تر حق حیات، نسبت به كودكی كه زاده نشده، باید به رسمیت شناخته شود و این حق به هیچ روی نباید نقض شود.»(۳۹)
▪ هدف اساسی شبیه‏سازی درمانی، به دست آوردن سلول بنیادی(۴۰) برای درمان برخی از بیماری‏ها یا كشت و پیوند عضو است. برای مثال، بیماری را در نظر بگیریم كه نیازمند تزریق مغز استخوان است تا از بیماری خونی رهایی یابد. اما تن او تنها پذیرای نوع خاصی از مغز استخوان است كه دی.ان.ای. مشابه خود را داشته باشد. از این نظر بهترین اهدا كننده برادر دوقلوی اوست. حال در این فرض اگر دسترسی به كسی نداشته باشیم، مناسب‏ترین روش آن است كه هستهٔ سلول فرد بیمار را گرفته و از طریق «تكنیك انتقال هسته سلول جسمی» به درون تخمك خالی از هسته، آن را فعال كنیم. پس از آن‏كه رویان شكل گرفت، از سلول بنیادی آن استفاده خواهیم كرد و سپس آن رویان را از بین می‏بریم. به كمك سلول بنیادی به‏دست‏آمده، می‏توانیم عضو مورد نظر را ایجاد كنیم یا آن سلول را در درون مغز استخوان تزریق كرده و به تكثیر آن بپردازیم. در این حالت، بدن بیمار این مواد را پس نخواهد زد، زیرا تركیب ژنتیكی یكسانی با بدن دارد. این اساسی‏ترین خاصیت شبیه‏سازی درمانی است و به همین دلیل نیز شبیه‏سازی درمانی برای سلامتی انسان ضرورت دارد. اما آیین كاتولیك به مناقشه جدی با این خاصیت و این ضرورت می‏پردازد.
ـ اما سلول بنیادی چیست؟
سلول بنیادی(۴۱) عبارت است از سلول تخصص‏نیافته‏ای كه می‏تواند به هر سلولی تبدیل شود. می‏توان سلول‏ها را به تخصص‏یافته(۴۲) و تخصص‏نیافته تقسیم می‏كردند. سلول تخصص‏یافته، سلولی است كه هنگام تكثیر تنها می‏تواند مشابه خود را تولید كند. برای مثال سلول‏های اندام‏های مختلف بدن انسان، تخصص‏یافته‏اند، یعنی سلول پوست، تنها سلول پوست و سلول چشم تنها سلول چشم را تولید می‏كنند. هر چند همه سلول‏ها دارای ساختار ژنتیكی یكسانی‏اند و همه برنامه‏های لازم در هر هسته هر سلولی نهفته است. اما بر اثر تخصص‏یافتگی، هر سلولی تنها قادر به تكثیر نوع خاصی از سلول می‏گردد و دیگر برنامه‏های آن خاموش می‏شود. در مقابل، برخی از سلول‏ها همچنان حالت اصلی خود را برای تبدیل شدن به هر نوع سلولی حفظ می‏كنند و محدودیتی در این زمینه ندارند. زایگوت یا تخمك بارورشده، عالی‏ترین نوع این قبیل سلول به شمار می‏رود؛ زیرا این تك‏سلول می‏تواند در درازمدت همه سلول‏های متفاوت را تولید كند. به همین دلیل، نیز بهترین و آسان‏ترین راه به دست آوردن چنین سلولی استفاده از زایگوت در مراحل اولیه آن است. سلول بنیادی از نوع سلول تخصص‏نیافته است و به همین دلیل نیز بسیار ارزشمند است.(۴۳) بدین ترتیب، اساسی‏ترین دلیل برای توجیه و دفاع از شبیه‏سازی درمانی، وجود سلول‏های بنیادی در رویان یا جنین است.
در برابر این نگرش، آیین كاتولیك می‏كوشد تا نشان دهد كه این دلیل، توجیهی استوار برای دفاع از شبیه‏سازی درمانی به شمار نمی‏رود؛ زیرا نخست آن‏كه این شیوه بسیار گران است و دیگر آن كه از راه‏های دیگری نیز می‏توان سلول‏های بنیادی مورد نظر را به دست آورد. مقاله «افسانه شبیه‏سازی درمانی» به استناد گفته‏های متخصصان عرصه ژنتیك نتیجه می‏گیرد كه این تكنیك، گذشته از مسائل اخلاقی، به دلیل گرانی فوق‏العاده و ارقام نجومی‏اش، نمی‏تواند به بازار راه یافته و در كلینیك‏ها از آن استفاده شود.(۴۴) همچنین در این مقاله از گزارش كمیته ملی مشورتی اخلاق زیستی آمریكا(۴۵) در سال ۱۹۹۷ نقل قول شده است كه این سناریو، نسبتاگران و دوریاب است.(۴۶) در نتیجه، این كار از نظر اقتصادی به صرفه نیست. اما نكته دوم و مهم‏تر آن است كه اساسا اگر هم در پی به دست آوردن سلول بنیادی باشیم، تنها راه آن شبیه‏سازی درمانی نیست، بلكه راه‏های آسان‏تر و ارزان‏تری نیز وجود دارد. مشاهدات علمی و دستاوردهای جنین‏شناختی نشان داده است كه سلول بنیادی در بند ناف(۴۷) نیز وجود دارد. لذا می‏توان پس از تولد نوزاد و بی‏آن كه به او آسیبی برسد، از آن برای گرفتن سلول بنیادی استفاده كرد.(۴۸) افزون بر این منبع، به نظر متخصصان كاتولیك می‏توان از اشخاص بزرگسال و بالغ برای برگرفتن سلول بنیادی سود جست، بی‏آن كه به آنان زیانی برسد. برخی از متخصصان بر این نظر هستند كه این سلول‏ها در اندام‏های مختلف بدن اشخاص بالغ وجود دارد و برخلاف تصورات پیشین، این سلول‏ها كمتر از آنچه انتظار می‏رفت، تخصص‏یافته‏اند و در نتیجه می‏توان با كمی تلاش از آنها برای در هنگام ضرورت سود برد.(۴۹) این مسئله تا حدی است كه برخی از دستاوردهای جدید، تردیدی جدی درباره نیاز به شبیه‏سازی درمانی پیش كشیده و راه‏های تازه‏تری را مطرح ساخته‏اند. از این‏رو، شبیه‏سازی درمانی با هدف به دست آوردن سلول بنیادی، از نظر پزشكی نیز محل تردید است.(۵۰) سخن كوتاه آن‏كه از نظر آیین كاتولیك توجیه علمی جدی برای شبیه‏سازی درمانی وجود ندارد.
▪ صرف‏نظر از مسائل فوق، گوهری‏ترین محور استدلال بر ضد شبیه‏سازی درمانی از نظر آیین كاتولیك، آن است كه این كار ماهیتا غیر اخلاقی است و قتل نفس به شمار می‏رود. در این‏جا دلایل اخلاقی و دینی كلیسای كاتولیك بر ضد شبیه‏سازی درمانی، درست همان دلایلی است كه بر ضد سقط جنین اقامه شده است. از این رو، لازم است كه این مسئله با رهیافت كلی آیین كاتولیك در قبال سقط جنین فهم شود. از نظر آیین كاتولیك، سقط جنین نامشروع و غیر اخلاقی است و نمی‏توان به دلایل مختلف به این كار دست زد. موضع كلیسای كاتولیك در قبال سقط جنین روشن، و در بیانیه‏های مختلف منعكس شده است.از دیدگاه آیین كاتولیك، سقط جنین چیزی نیست جز كشتن انسانی بی‏گناه. كشتن بی‏گناهان نیز عملی است كاملاً غیر اخلاقی و ناپذیرفتنی. از این منظر، جنین هیچ تفاوتی با انسان كامل ندارد. هر حقی را كه برای مادر قائل شویم، همسنگ آن را باید برای جنین ـ حتی جنین یك روزه ـ قائل شویم. در نتیجه، هر حكمی كه در باب كشتن یك انسان كامل و بی‏گناه دادیم، باید همان را به جنین تسری دهیم. پاپ پیوس دوازدهم خطاب به جمع انجمن كاتولیكی ماماهای ایتالیایی، این دیدگاه را به خوبی چنین تقریر می‏كند: «نوزاد در آغوش مادر، حق زیستن خود را مستقیما از خداوند دریافت می‏كند... كودك، در حالی كه هنوز زاده نشده، یك انسان است به همان میزان و به همان دلیلی كه مادر انسان است.»(۵۱) تعلیم رسمی كلیسای كاتولیك در این باره آن است كه هر شخصی بر صورت‏خداوند و همانند او آفریده‏شده و حیات هر كس‏مقدس است و باید به‏طور مطلق از لحظه باروری‏تا مرگ طبیعی، محترم باشد. هیچ‏كس و به هیچ دلیلی‏حق نداردكه زندگی جنینی‏را مستقیما نابودكند. از بین‏بردن عامدانه جنین، گناهی است بزرگ و بر ضد قانون طبیعی.(۵۲) شورای‏واتیكان دو، سقط‏جنین و كودك‏كشی‏را جنایاتی‏نفرت‏انگیز معرفی‏كرد.(۵۳)
پاپ ژان پل دوم نیز در رساله «انجیل حیات»، گسترش سقط جنین و دفاع از آن را یكی از جلوه‏های «فرهنگ مرگ» دانسته، آن را جدی‏ترین جنایت بر ضد حیات نامید. وی در این رساله نوشت كه برخی كسان با این توجیه كه جنین تا زمان معینی، انسان به شمار نمی‏رود، این كار را مشروع می‏پندارند؛ حال آن‏كه «از لحظه‏ای كه تخمك بارور می‏شود، حیاتی آغاز می‏شود كه نه از آن پدر است و نه مادر؛ بلكه حیات انسان تازه‏ای است با رشد خاص خود.»(۵۴) از این منظر، حیات جنین باید از همان آغاز انعقاد نطفه محترم نگه داشته شود و هیچ كس حق نابودی آن را ندارد. پاپ در این رساله با اشاره به اقتدار دینی خود اعلام می‏كند كه سقط عمدی جنین گناهی بزرگ به شمار می‏رود و این نظریه بر قانون طبیعی و قانون مكتوب خداوند استوار است.(۵۵) در اسناد متعددی، تأكید بر لحظه آغازین حیات فرد است كه همان لحظه باروری است. در نتیجه، به مجرد انعقاد نطفه، حیات مقدس و نامشروطی آغاز می‏شود كه هیچ كس حق گرفتن آن را ندارد.(۵۶) این مسئله، از چنان وضوحی برخوردار است كه دیگر نیازی به بحث بیشتر ندارد. البته گفتنی است كه موضع رسمی كلیسا در قبال مسئله سقط جنین همواره چنین نبوده و در گذشته برخی از رهبران فكری آیین كاتولیك، سقط عامدانه جنین را مجاز می‏شمردند. برای مثال، توماس آكویناس، استدلال می‏كرد كه جنین تا مدت چهل روز و گاه تا هشتاد روز پس از باروری، روح ندارد. در نتیجه، سقط جنین در آغاز دوران بارداری از نظر اخلاقی اشكالی ندارد.(۵۷) این مسئله تا اندازه‏ای ناشی از دیدگاه جنین‏شناختی ارسطویی است كه بر متفكران قرون وسطی تأثیر گذاشته بود و تا حدی نیز از این واقعیت سرچشمه می‏گیرد كه در كتاب مقدس، چه عهد عتیق و چه عهد جدید، به طور مستقیم به سقط جنین اشاره‏ای نشده است.(۵۸) در حقیقت، احترام بی‏قید و شرط به حیات جنین، به تدریج با اقتدار كلیسا شكل گرفت و گسترش یافت.(۵۹)
این موضع رسمی در قبال سقط جنین، پایه و بنیادی است برای داوری درباره مسئله شبیه‏سازی درمانی. پاپ ژان پل دوم در رساله انجیل حیات پس از بحث از غیراخلاقی بودن سقط جنین، این گونه مسئله را با شبیه‏سازی درمانی گره می‏زند: «همچنین این ارزیابی درباره اخلاقی‏بودن سقط جنین می‏تواند درباب گونه‏های جدید دستكاری رویان انسانی اِعمال می‏شود كه هرچند با انگیزه‏های فی نفسه مشروعی انجام می‏شود، به شكلی اجتناب‏ناپذیر مستلزم كشتن آن رویان‏ها است»(۶۰) از این‏رو، هر حكمی كه بر ضد سقط جنین روا باشد، درباره شبیه‏سازی درمانی نیز صادق است. افزون بر آن شبیه‏سازی درمانی، از این منظر وحشیانه‏تر از سقط جنین است؛ زیرا در سقط جنین غالبا جنین ناخواسته‏ای را كه بر خلاف اراده ما پدید آمده، از بین می‏بریم، حال آن‏كه در شبیه‏سازی درمانی آگاهانه و عامدانه جنینی ایجاد و سپس برای استفاده و مصارف دیگران نابود می‏شود و این عملی است كه از نظر اخلاقی بسیار پلیدتر از سقط جنین است و به همین دلیل، پاپ ژان پل دوم در پیامی در اول ژانویه سال ۲۰۰۱ به مناسبت «روز جهانی صلح»،(۶۱) چنین عملی را قساوت‏آمیز و دون شأن انسان دانست.(۶۲) مرگ خاموش و پنهان رویان‏ها در آزمایشگاه‏ها و با هدف شبیه‏سازی درمانی، از نظر آیین كاتولیك حقیقتا: «قتل عام بیگناهان روزگار ما به شمار می‏رود؛ در حقیقت، هیچ جنگ یا فاجعه‏ای، این چنین قربانی نداشته است».(۶۳)
با این حال، آیین كاتولیك مستقلاً نیز به این مسئله پرداخته و دلائلی بر ضد این كار اقامه كرده است. از نظر كلیسای كاتولیك، شبیه‏سازی درمانی به دلایل اخلاقی نادرست است و چالش‏هایی برمی‏انگیزد. این چالش را این گونه می‏توان صورت‏بندی كرد: «آیا تولید یا استفاده از رویان‏های انسانیِ زنده برای سلول بنیادی رویان اخلاقا مجاز است؟»(۶۴) پاسخ آیین كاتولیك به این پرسش به دلایل زیر منفی است:
۱) بر اساس تحلیل زیستی كاملی می‏توان نشان داد كه رویان انسانی از همان لحظه یكی‏شدن دو گامت مذكر و مؤنث، موجودی انسانی است با هویت دقیقا قابل تعریف كه از همان آغاز به گونه‏ای هماهنگ، مداوم و تدریجی رشد می‏كند.
۲) در نتیجه، این شخصیت انسانی حق حیات خاص خود را دارد.
۳) از این‏رو، برداشتن و نابود كردن توده سلولی داخلی بلاستوسیست كه به رویان آسیبی درمان‏ناپذیر می‏زند و مانع رشد آن می‏شود، عملی است شدیدا غیر اخلاقی و غیر مجاز.
۴) هیچ هدفی، هرچند خوب، مانند برگرفتن سلول بنیادی رویان برای درمان بیماری دیگران، نمی‏تواند وسیله نامشروع را توجیه كند و چنین دخالتی را موجه سازد. غایت خیر، عملی را كه فی‏نفسه خطا است، صحیح نمی‏سازد.(۶۵)
دایان ایروینگ نیز در مقاله خود می‏كوشد تا افسانه‏هایی را كه درباره مرحله آغاز حیات انسانی وجود دارد و طبق آنها رویان فاقد شخصیت انسانی تلقی می‏گردد، نقل و نقد كند. وی با استناد به یافته‏های علمی در این عرصه می‏گوید: «همان گونه كه همه رویان‏شناسان می‏دانند، زایگوتِ تكْ‏سلولی انسانی، یا رویان بیشتر رشدیافته یا نطفه، موجودی انسانی است»(۶۶) و در برابر «افسانه» شماره ۵ كه مدعی است كه محصولِ مستقیم و بلافاصله لقاح، تنها یك «آن»(۶۷) است نه دختر یا پسر، پاسخ می‏دهد كه حقیقت آن است كه از همان لحظه لقاح، دختر یا پسر بودن نطفه بر اثر نوع پیوند اسپرمی كه اووم را بارور ساخته، از نظر جنین‏شناسی مسلم و مشخص است.(۶۸)
سخن كوتاه، از نظر آیین كاتولیك جنین در تمام مراحل زیستی خود، از لحظه باروری به بعد دارای هویت و شخصیت انسانی است و ما چیزی به نام پیشْ‏رویان(۶۹) كه بر اساس آن بتوان حكم اخلاقی متفاوتی مترتب كرد، نداریم. به گفته كاردینال آلفونسو، تمایز نادرست میان «به اصطلاح پیشْ‏رویان و رویان(۷۰) در عمل بزرگ‏ترین مانع به رسمیت شناختن موقعیت انسانی رویان به شمار می‏رود.(۷۱) از نظر او، این اصطلاح با هدف اجتناب از چالشی اخلاقی درباره موقعیت رویان جعل شده است.(۷۲) وی با نگاهی تاریخی به این واژه بر این نظر است كه: «این تعبیر فریبنده است و برای دفاع از سقط جنین ساخته شده است»(۷۳) اصطلاحاتی از این دست برساخته برخی از متخصصان است و به قصد گمراه‏كردن، به كار می‏رود. برای مثال، به جای گفتن جنین، تعبیر توده سلولی(۷۴) به كار گرفته می‏شود تا ماهیت حقیقی و انسانی جنین پوشیده ماند. در نقد این روش، مخالفان شبیه‏سازی درمانی می‏گویند كه هواداران شبیه‏سازی درمانی می‏كوشند تا فهم حقیقت را دشوار كنند. اگر زنی نوزادی تولید كند تا از كلیه او برای پیوند زدن به دیگری استفاده كند، «آیا گفته می‏شود كه وی، كلیه‏ای زاییده است؟»(۷۵) حقیقت آن است كه در شبیه‏سازی درمانی با موجودی انسانی روبروییم، نه با «خوشه‏های سلولی».(۷۶) كنفرانس اسقف‏های آمریكا، در مقاله‏ای با عنوان «شبیه‏سازی انسانی چیست؟» به استناد منابع رسمی كنگره آمریكا و دیگر منابع پزشكی و جنین‏شناختی تأكید می‏كند كه رویانی كه از طریق انتقال هسته سلولی ایجاد شده، برخلاف تصور برخی افراد، یك ارگانیسم و موجود زنده است.(۷۷)
با همین نگرش و تأكید بر ماهیت و شخصیت انسانی رویان است كه در بسیاری از اسناد كلیسای كاتولیك، نام‏های گوناگون جنین كه ناظر به مراحل رشد آن است، آگاهانه و عامدانه به جای یكدیگر به كار می‏رود و از نظر اخلاقی فرقی میان زایگوت، پیشْ‏رویان، رویان، نطفه، مورولا، بلاستوسیست و جنین گذاشته نمی‏شود. برای مثال، در پانوشتِ «تعلیم درباره احترام به حیات انسانی در بنیادش و درباره كرامت تولید مثل: پاسخ‏هایی به پرسش‏های مشخص روز»، تصریح شده است كه در این متن، واژه‏های zygote, pre-embryo, embryo, و fetus آزادانه و به جای یكدیگر به كار می‏رود و خصوصیات اخلاقی یكسانی به همه آنها نسبت داده می‏شود و «علت این استفاده، در متن روشن شده است.»(۷۸)
بدین ترتیب، از نظر آیین كاتولیك شبیه‏سازی درمانی، غیر اخلاقی است و هیچ توجیهی برای آن وجود ندارد؛ زیرا نهایتا این كار مستلزم ایجاد و سپس نابودی جنین است و از این نظر گناهی مضاعف(۷۹) (۸۰) به شمار می‏رود و حتی قبیح‏تر و غیر اخلاقی‏تر از شبیه‏سازی انسانی است؛ حال آن‏كه از نظر كلیسای كاتولیك، «رویان، دارای كرامت انسانی است، حتی هنگامی كه تنها شامل یك سلول باشد.»(۸۱) با این نگرش، هنگامی كه خبر شبیه‏سازی سازی رویانی تا مرحله هشت سلولی از سوی دانشمندان آمریكایی در نوامبر سال ۲۰۰۱ منتشر شد، واتیكان این عمل را محكوم كرد و گفت كه این واقعه، «ما را بر آن می‏دارد تا مجددا و با قوت تأكید كنیم كه آغاز حیات انسانی با قرار داد درباره مرحله خاصی از رشد جنینی تعیین نمی‏شود؛ در حقیقت این حیات از همان لحظه آغاز رویان، تحقق یافته است.»(۸۲) این نكته نیز افزودنی است كه برخی بر این تصوراند كه یكی از شرایط حكم به جنین انسان بودن آن است كه این جنین در رحم مادر شكل گرفته باشد. از این‏رو، اگر ایجاد رویان در خارج از رحم صورت گرفت، اساسا نمی‏توان آن را جنین انسانی نامید و حكم انسان را بر آن بار ساخت. آیین كاتولیك با این نگرش مخالفت كرده و چنین شرطی را ضروری نمی‏شمارد. گیل كوین، مدیر اجرایی دبیرخانه اسقف‏های آمریكایی برای فعالیت‏های حافظ حیات، موضع كلیسا را در برابر ایجاد رویان برون رحمی چنین بیان می‏دارد: «رویان انسانی، چه در رحم مادر آفریده شود و چه در بشقاپ پتری،(۸۳) در بنیاد و سرنوشت، انسان است.»(۸۴)
بنابراین، از نظر آیین كاتولیك، حیات انسانی از لحظه باروری آغاز می‏شود و تقسیم‏های رایج علمی درباره مراحل مختلف رشد جنین به معنای ارزشگذاری متفاوت درباره حق حیات او نیست و رویان دو سلولی همانند جنین نه ماهه محترم و به همان اندازه انسان است. در نتیجه، موجود انسانی از همان لحظه‏ای كه ایجاد شده باید محترم دانسته شود و همه حقوق انسانی‏اش از جمله حق حیاتش رعایت گردد. بخشی از تعلیم بلند و مفصلی كه به مسائل روز اختصاص یافته، ناظر به تعیین و تعریف این حقوق اساسی است. گفتنی است نام دیگر این تعلیم، هدیه حیات(۸۵) است. از آن جا كه شبیه‏سازیِ درمانی در نهایت نابودی جنین انسانی را در پی دارد، خلاف تعلیم فوق و مغایر آموزه‏های كلیسای كاتولیك است و به هیچ روی مجاز نیست. این موضع با تعلیمات كلیسا كه در بیانیه‏های مختلف منعكس شده، منطبق و هماهنگ است.
۵) حكم شبیه‏سازی انسانی
شبیه‏سازی انسانی بی‏تردید عملی است غیر اخلاقی و ناقض كرامت انسانی و هیچ هدفی، هرچند ارجمند و شرافتمندانه، نمی‏تواند آن را توجیه كند. این موضع و دیدگاه را بارها رهبران كلیسای كاتولیك بیان كرده و در بیانیه‏ها و اسناد مختلف بازتاب یافته است. مخالفت آیین كاتولیك با شبیه‏سازی انسانی ریشه در برداشت این آیین از كتاب مقدس و تفسیر داستان‏های عهد عتیق دارد. در حقیقت، عمده مخالفت با شبیه‏سازی انسانی در كلیسای كاتولیك بر سه داستان محوری سِفْر پیدایش در عهد عتیق استوار است. این سه داستان با تفسیری كه از آن ارائه می‏شود، زمینه و بستری را فراهم می‏كند تا كاتولیك‏ها بتوانند مخالفت خود را به شبیه‏سازی انسانی مدّلل كنند. گاه به تصریح به این داستان‏ها اشاره می‏شود و گاه تنها پیرنگی از آنها در بحث از شبیه‏سازی انسانی دیده و تلمیحی به آنها یا یكی از آنها می‏شود. از این‏رو، برای فهم درست دلایل مخالفت آیین كاتولیك با شبیه‏سازی انسانی لازم است كه نخست مروری بر این داستان‏ها داشته باشیم. سِفْر پیدایش، با گزارش آفرینش آسمان‏ها و زمین به دست خداوند شروع می‏شود كه شش روز به طول انجامید. در روز هفتم خداوندِ خدا كارش را به پایان رساند و آرام گرفت. این آفرینش از آسمان‏ها شروع، و به خلقت آدم ختم شد. پس از آن خداوند برای آدم جفتی آفرید و آن دو را در بهشت عدن جای داد.اما نافرمانی از دستور خداوند به هبوط آنان انجامید. در زمین به زاد و ولد پرداختند و قابیل، برادر خود هابیل را كشت و بعدها فرزندان آدم در بابل برجی ساختند كه به خواست خداوند ویران شد و به پریشانی زبان آنان انجامید. اینك اصل این سه داستان از كتاب مقدس:
یك. خلقت آدم
و خدا گفت: «آدم را به صورت ما و موافق ما بسازیم تا بر ماهیان دریا و پرندگان آسمان وبهایم و بر تمامی زمین و همه حشراتی كه می‏خزند، حكومت نماید». پس خدا آدم را به صورت خود آفرید. او را به صورت خدا آفرید. ایشان را نر و ماده آفرید و خدا ایشان را بركت داد و خدا بدیشان گفت: «بارور شوید و كثیر شوید و زمین را پر سازید و در آن تسلط نمایید و بر ماهیان دریا و پرندگان آسمان و همه حیواناتی كه بر زمین می‏خزند، حكومت كنید» (پیدایش ۱:۲۶ـ۲۹).
دو. قتل هابیل
و آدم زن خود حوا را بشناخت و او حامله شده قائن را زایید و گفت: «مردی از یهوه حاصل نمودم». بار دیگر برادر او هابیل را زایید و هابیل گله‏بان بود و قائن كاركن زمین بود، و بعد از مرور ایام واقع شد كه قائن هدیه‏ای از محصول زمین برای خدا آورد، و هابیل نیز از نخست‏زادگان گله خویش و پیه آنها هدیه‏ای آورد و خداوند هدیه او را منظور داشت. اما قائن و هدیه او را منظور نداشت. پس خشم قائن به شدت افروخته شده، سر خود را به زیر افكند. آنگاه خداوند به قائن گفت: «چرا خشمناك شدی و چرا سر خود را به زیر افكندی؟ اگر نیكویی می‏كردی، آیا مقبول نمی‏شدی؟ و اگر نیكویی نكردی، گناه بر درْ در كمین است و اشتیاق تو دارد؛ اما تو بر وی مسلط شوی». و قائن با برادر خود هابیل سخن گفت و واقع شد چون در صحرا بودند، قائن بر برادر خود هابیل برخاسته او را كشت. پس خداوند به قائن گفت: «برادرت هابیل كجاست؟» گفت: «نمی‏دانم، مگر پاسبان برادرم هستم؟» گفت: «چه كرده‏ای؟ خون برادرت از زمین نزد من فریاد بر می‏آورد! و اكنون تو ملعون هستی از زمینی كه دهان خود را باز كرد تا خون برادر تو را از دستت فرو برد. هر گاه كار زمین كنی همانا قوّت خود را دیگر به تو ندهد و پریشان و آواره در جهان خواهی بود». قائن به خداوند گفت: «عقوبتم از تحملم زیاده است». اینك مرا امروز بر روی زمین مطرود ساختی و از روی تو پنهان خواهم بود و پریشان و آواره در جهان خواهم بود و واقع می‏شود هر كه مرا یابد، مرا خواهد كشت. خداوند به وی گفت: «پس هر كه قائن را بكشد هفت چندان انتقام گرفته شود» (پیدایش: ۱ـ۱۶).
سه. ویرانی برج بابل
و تمام جهان را یك زبان و یك لغت بود. و واقع شد كه چون از مشرق كوچ می‏كردند همواری‏ای در زمین شِنعار یافتند و در آنجا سكنی گرفتند. و به یكدیگر گفتند: «بیایید خشت‏ها بسازیم و آنها را خوب بپزیم» و ایشان را آجر به جای سنگ بود، و قیر به جای گچ. و گفتند: «بیایید شهری برای خود بنا نهیم، و برجی را كه سرش به آسمان برسد، تا نامی برای خویشتن پیدا كنیم، مبادا بر روی تمام زمین پراكنده شویم». و خداوند نزول نمود تا شهر و برجی را كه بنی‏آدم بنا می‏كردند ملاحظه نماید. و خداوند گفت: «همانا قوم یكی است و جمع ایشان را یك زبان و این كار شروع كرده‏اند و الآن هیچ كاری كه قصد آن بكنند از ایشان ممتنع نخواهد شد. اكنون نازل شویم و زبان ایشان را در آنجا مشّوش سازیم تا سخن یكدیگر نفهمند». پس خداوند ایشان را از آنجا بر روی تمام زمین پراكنده ساخت و از بنای شهر بازماندند. از آن سبب آنجا را بابل نامیدند زیرا كه در آنجا خداوند لغت تمامی اهل جهان را مشّوش ساخت و خداوند ایشان را از آنجا بر روی تمام زمین پراكنده نمود (پیدایش ۱۱:۱ـ۹).
چهار. تعبیر اخلاقی این داستان‏ها
از این سه داستان دینی، سه اصل اخلاقی اساسی به دست می‏آید: یك، انسان موجودی است خداگونه وهمانند او كه بر صورت او آفریده شده است، پس موجودی است یكتا و دارای كرامت خاص خدایی و متفاوت از همه موجودات و مخلوقات دیگر؛ دو، حیات انسانی، والاترین شی‏ءِ ارجمند هستی و حفظ آن عالی‏ترین عمل اخلاقی است و در مقابلْ قتل نفس از كهن‏ترین و سنگین‏ترین اعمال غیر اخلاقی به شمار می‏رود؛ سه، غرور و تلاش برای گذشتن از حدود انسانی خود و خدایی كردن و ندیدن محدودیت‏های نوع بشر، رفتاری است غیر اخلاقی و عامل تباهی انسان. این كار در كتاب مقدس به عنوان گزارشی از یك ماجرا نقل شده، اما نمادی است برای هر حركتی كه انسان را از حقیقت وجودی‏اش دور سازد؛ كاری كه فرجام خوشی برای انسان نخواهد داشت. در مكتوبات ناظر به شبیه‏سازی به این داستان‏ها اشاره و گاه ارجاع داده می‏شود و مستندی برای داوری درباره این تكنیك به شمار می‏رود. برای مثال در مقاله «شبیه‏سازی انسانی بر ضد كرامت انسانی» به هر سه داستان اشاره شده است. در بخشی از این مقاله، با تأكید بر این كه ما انسان‏ها بر صورت و همانند خدا آفریده شده‏ایم، نتیجه گرفته می‏شود كه در حقیقت ما «محصول دستان اوییم». نویسنده در ادامه این مقاله، از نایجل كامرون، متخصص اخلاق، از سر موافقت نقل قول می‏كند كه ما در حال حركت از «مسائل قابیل و هابیل» به «مسائل برج بابل» هستیم؛ از نابودی زندگی انسان‏ها، به نابودی محدودیت‏های خودمان.»(۸۶) پاپ ژان پل دوم نیز بخشی از رساله انجیل حیات خود را به گزارش و شرح داستان قتل هابیل به دست قابیل داده است. وی این داستان را نه گزارشی از تاریخ گذشته، كه شرح حال انسان معاصر می‏داند و بر این باور است كه در جهان معاصر. فرهنگ مرگ و كشتار ادامه تفكر قابیلی است. وی پس از نقل اصل داستان از سفر پیدایش چنین می‏نویسد: «بیایید این گزارش كتاب مقدسی(۸۷) را، كه برخلاف ساختار باستانی و سادگی بسیارش، چیزهای فراوانی برای آموختن به ما دارد، با هم بازخوانی كنیم.»(۸۸) آنگاه با شرح فقرات این داستان طی چندین صفحه، نتایجی بر آن بار می‏كند كه یكی از آنها تقدس حیات انسانی است و دیگری مخالفت با هر چیزی كه این حیات را به خطر اندازد. یكی از این مخاطرات، فن تولید مثل مصنوعی است كه افزون بر غیر اخلاقی‏بودن، به دلیل آن‏كه در موارد متعددی به شكست می‏انجامد، خطری برای زندگی به شمار می‏رود و راه را نه تنها بر سقط جنین بلكه بر فرزندكشی(۸۹) نیز می‏گشاید.(۹۰)
با این همه از میان این سه داستان، داستان نخست از اهمیت خاصی برخوردار است و تقریبا مدار همه بحث‏های مربوط به شبیه‏سازی انسانی است و نقطه ثقل استدلال‏ها بر ضد شبیه‏سازی انسانی به شمار می‏رود.
گفتنی است كه مخالفت با شبیه‏سازی انسانی، ناظر به نتیجه‏ای است كه در خود دارد، نه نوع تكنیكی كه از آن استفاده می‏شود. از این رو، هرچند در متون مربوطه به روشنی مقصود از شبیه‏سازی انسانی یا «فنّ انتقال هسته سلول جسمی» تعریف می‏گردد، لیكن هر تكنیكی كه چنین پیامدی داشته باشد، در حكم آن است و از این جهت میان این تكنیك و دیگر تكنیك‏ها مشابه تفاوتی نیست. پاپ ژان پل دوم در پیام خود به سازمان ملل بر این یگانگی چنین اشاره می‏كند: «نتیجه اولیه و اجتناب‏ناپذیر شبیه‏سازی رویانی(۹۱) و شبیه‏سازی هسته‏ای(۹۲) ایجاد موجودی انسانی در مرحله رشد جنینی آن است. بنابراین، شبیه‏سازی انسانی و شبیه‏سازی رویانی، یكسان‏اند و همانند یكدیگر به شمار می‏روند.»(۹۳) همچنین در «یادداشت‏هایی درباره شبیه‏سازی» با تأكید بر كرامت انسانی، بر این نكته انگشت نهاده شده كه «فرقی نمی‏كند كه چه تكنیكی به كار گرفته شود یا چه اهدافی دنبال گردد».(۹۴)
با این نگاه یكسان به انواع شبیه‏سازی كه به تولید انسان منجر شود، كلیسای كاتولیك به استناد كتاب مقدس و اصول اخلاقی منعبث از آن قاطعانه به مخالفت با شبیه‏سازی انسانی بر می‏خیزد و آن را بی‏هیچ قید و شرطی نادرست و غیر اخلاقی می‏شمارد. پاپ ژان پل دوم، در پیامی به اجتماع رهبران كلیسا در ریمینی، ایتالیا، بر مدافعان شبیه‏سازی خرده گرفت و گفت كه آنان این باور متكبرانه را در سر دارند كه: «پروژه آنان از پروژه خالق»(۹۵) برای بشر بهتر است و این رهیافت آمادگی آنان را برای بهره‏برداری از انسان‏ها برای اهدافشان نشان می‏دهد.(۹۶) از نظر پاپ، حتی اگر هدف شبیه‏سازیْ ایجاد انسان تا مرحله كمال و بلوغ باشد و در آن نابودی رویان و جنین انسانی نباشد و هیچ رویانی در این فرایند از بین نرود، «باز این فعالیت توهینی به كرامت شخص انسان به شمار می‏رود».(۹۷) افزون بر آن، انجام شبیه‏سازی و موفقیت در آن به كسانی كه اقدام به این كار كرده‏اند، «حسی از قدرت»(۹۸) می‏بخشد كه می‏تواند استدلال اخلاقی را مشوّش و كژتاب كند. این مسئله هنگامی جدی‏تر می‏شود كه در نظر داشته باشیم كه در اینجا با شیوه‏ای بیرحمانه و «غیر انسانی»(۹۹) مواجه هستیم.(۱۰۰)
همچنین پاپ ژان پل دوم با همسنگ شمردن سقط جنین، اوتانازی(۱۰۱) یا قتل از روی ترحم و شبیه‏سازی، شبیه‏سازی انسانی را فروكاستن انسان‏ها به اشیایی صرف دانست.(۱۰۲) این موضع به مناسبت‏های مختلف بیان و تأكید شده و دیگر رهبران آیین كاتولیك بر آن پای فشرده‏اند. مخالفت با شبیه‏سازی انسانی تمامی انواع آن را با هر انگیزه‏ای در بر می‏گیرد و حتی زوجین نابارور نیز مجاز به استفاده از آن برای درمان مشكل خود نیستند.
۶. دلایل مخالفت با شبیه‏سازی انسانی
با تحلیل متون مختلف كاتولیكی و سخنانی كه در مخالفت با شبیه‏سازی انسانی نوشته و بیان شده، می‏توان مهم‏ترین علت مخالفت با این كار را دلایل زیر دانست:
یك. احتمال شكست و ناكامی از نظر علمی؛
دو. ضرورت تولید مثل جنسی برای ایجاد فرد جدید؛
سه. تحمیل هویت خود بر شخص شبیه‏سازی شده؛
چهار. غصب جایگاه خداوند و خدایی كردن؛
پنج. نقض كرامت انسانی؛
شش. نقض حق كودك برای داشتن والدین؛
هفت. تنزل انسان به شیئ؛
هشت. مغایرت با حق «نادانی» و جهل به آینده؛
نه. امكان سوء استفاده‏های مختلف و
ده. فروپاشی نهاد خانواده.یك. احتمال شكست و ناكامی از نظر علمی
كاربست این تكنیك نیازموده كه هنوز در آغاز راه خود قرار دارد، ممكن است مخاطراتی برای شخص شبیه‏سازی شده در پی داشته باشد. توجه به یافته‏های علمی درباره روند و فرایند شبیه‏سازی دالی و پیچیدگی این مسئله و حساسیت جایگاه و كرامت انسانی، از چنان اهمیتی بر خوردار است كه ما را از به كارگیری این تكنیك باز می‏دارد.از این جهت اقدام به‏شبیه‏سازی‏انسانی به‏دلایل علمی به احتمال قوی‏ناموفق و در نتیجه‏از نظر اخلاقی‏نادرست است. این‏دلیل هنگامی‏استوارتر و حساس‏تر می‏شود كه در نظر داشته‏باشیم كه برای تحقق یك جنین شبیه‏سازی شده، چه‏بسا ده‏ها رویان و جنین از بین خواهند رفت.(۱۰۳) به همین سبب در یكی از بیانیه‏های پاپی به مخاطراتی چون بیماری‏های‏شدید و عیوب ژنتیكی‏یا پدیدآمدن موجوداتی هیولاوش اشاره شده است.(۱۰۴)
با این حال، این دلیل از دلایل اصلی مخالفت آیین كاتولیك با شبیه‏سازی انسانی به شمار نمی‏رود و تنها دلیلی جنبی است. از این رو، اگر هم به فرض این تكنولوژی چنان پیشرفت كند كه مخاطرات احتمالی آن از میان برود و حتی مستلزم كشتن جنین‏های اضافی و آزمایشی نباشد، باز اصل این كار خطا و غیر اخلاقی است. سرْ اسقف رِناتو مارتینو، ناظر دائمی واتیكان در سازمان ملل، در ۱۹ نوامبر سال ۲۰۰۰ در كمیته سازمان ملل كه با هدف بررسی جوانب مسئله منع جهانی شبیه‏سازی انسانی و صدور قراری در این زمینه برگزار شده بود، سخنانی خطاب به رئیس این كمیته بیان داشت كه گویای این دیدگاه است. وی در قسمتی از سخنان خود گفت كه مخالفت واتیكان با شبیه‏سازی انسانی تنها برخاسته از ریسك‏های احتمالی و مرگ رویان‏ها و ناكامی از موفقیت این كار نیست، «بلكه نخست و مهم‏تر از همه، بر دلایل انسان‏شناختی و اخلاقی مبتنی است.»(۱۰۵)
دو. ضرورت تولید مثل جنسی برای ایجاد فرد جدید
نه تنها شخص باید واجد والدین باشد و در كادر زوجیت زاده شود، بلكه این ولادت باید از طریق آمیزش جنسی حاصل شده باشد. از این منظر، تنها در میان زوجین و بر اساس عشق متقابل آنان است كه بستری حاصل می‏شود و زمینه‏ای آماده می‏گردد تا خداوند فرزندی به آنان اعطا كند. زوجین تنها باید اعمالی انجام دهند و منتظر باشند تا والد شوند. نقش والدین در این میان، تنها نقشی اِعدادی است و آنان نباید هیچ‏گونه تلاش آگاهانه و عامدانه‏ای در این راه انجام دهند. این مسئله از نظر كلیسای كاتولیك دارای دو شرط مكمل یكدیگر است. یكی آن‏كه فرزند تنها در دایره زوجیت و بدون دخالت شخص ثالث زاده شود و دیگر آن‏كه والدین عمل خاصی كه به آنان نقش آفرینشگری دهد، نباید ایفا كنند. شبیه‏سازی انسانی، ناقض این شرایط است و اگر میان زوجین هم صورت گیرد، باز خطا است. مخالفت با شبیه‏سازی انسانی از این منظر، منطقا مختص به شبیه‏سازی انسانی نخواهد بود و موارد دیگری را نیز در بر خواهد گرفت، از جمله انواع تكنولوژی‏های باروری مصنوعی یا آرت ART "(assisted reproductive techniques)" به همین دلیل نیز آیین كاتولیك مخالفت خود را با انواع این قبیل تكنیك‏ها اعلام داشته و آنها را مغایر آموزه‏های كلیسای كاتولیك می‏داند. برای مثال، لقاح برون رحمی از نظر آیین كاتولیك كاری است غیراخلاقی و ناقض عشق خانوادگی. فرزند باید زاده عشق و محبت طرفین و نشانه زنده‏ای از «آری» خالق به تاریخ انسان باشد، حال آن‏كه با استفاده از تكنیك‏های باروری مصنوعی، این نشانه زائل می‏شود: «پدید آمدن موجود انسانی تازه‏ای فی‏نفسه همواره هدیه و عطیّه است، «اینك، پسران از جانب خداوند می‏باشند و ثمره رحم اجرتی از اوست.»(۱۰۶) هر شخصی از همان لحظه زندگی نشانه ملموسی از عشق وفادارانه خدا به بشر است؛ او نشانه زنده «آریِ» خالق به تاریخ انسان‏ها است، تاریخ رستگاری كه با اتحاد تامّ با خدا در شعف حیات ابدی كامل خواهد شد.»(۱۰۷) لیكن تكنیك‏های باروری مصنوعی این عمل مقدس و این نشانه زنده خدا را دستكاری كرده و آن را به چیزی بی‏ارزش بدل می‏كنند. به همین دلیل، كلیسای كاتولیك بارها و با شدت تأكید می‏كند كه این تكنیك‏ها، فارغ از كارآیی یا ناكارآمدی، «در واقع، شیوه‏ای ناشایسته برای به وجود آوردن زندگی جدیدی است»(۱۰۸) زیرا تولید مثل را از دایره زوجیت و روابط زناشویی خارج كرده، به دخالت تكنیكی شخص ثالث می‏پیوندد. افزون بر این، از دیدگاه نویسندگان «تأملاتی درباره شبیه‏سازی»، تحقق شبیه‏سازی انسانی به تغییر معنا و مفهوم انسانی آمیزش جنسی می‏انجامد و آن را از بار عاطفی‏اش تهی كرده به عملی اضافی و قابل حذف بدل می‏سازد، زیرا می‏توان به سادگی و بی‏اقدام به فعالیت جنسی تخمك موردنظر را بارور ساخت و در نهایت، «معنای‏تولید مثل انسانی‏را دگرگون كرد.»(۱۰۹)
در تولید مثل جنسی، والدین تنها پذیرنده حیات‏اند، اما تكنیك‏های باروری مصنوعی از جمله لقاح برون‏رحمی به والدین و دیگر انسان‏ها قدرتی فراتر می‏بخشد و در نتیجه، «زندگی و مرگ، محكومِ تصمیم انسان می‏شود.»(۱۱۰) این كار عواقب خطیری دارد؛ از جمله، به انسان قدرت می‏دهد تا بر همنوعان خود مسلط شود و راه بهسازی نژادی(۱۱۱) هموار شود.(۱۱۲) بخشی از «تعلیم در باب احترام به زندگی انسانی در بنیادش و در باب كرامت تولید مثل، پاسخ‏هایی به پرسش‏های معین روز»، به تشریح دلایل مخالفت با تكنیك‏های باروری و پاسخ به پرسش‏های مختلف در این باره اختصاص یافته است. در این سند آمده است كه رواج لقاح برون‏رحمیِ انسانی راه را بر دیگر انواع لقاح برون‏رحمی و سوءاستفاده از رویان‏ها مانند تلاش برای لقاح میان گامت‏های انسان با حیوان یا ایجاد رحم‏های مصنوعی می‏گشاید.
حاصل آن‏كه مخالفت با شبیه‏سازی انسانی در حقیقت بخشی از مخالفت گسترده‏تری است كه با لقاح برون رحمی و دیگر شیوه‏های لقاح مصنوعی است. در شبیه‏سازی انسانی، اصول و شرایط و حرمت خانواده و هدیه بودن فرزند نقض می‏شود و عمل مقدس تولید مثل به كاری مكانیكی تبدیل می‏شود، در حالی كه این حق مسلم نوزاد است كه از طریق لقاح طبیعی ایجاد شده، در رحم مادر پرورده، از طریق ازدواج تولید و در دایره زوجیت زاده و بزرگ شود.(۱۱۳) پاپ ژان پل دوم مهم‏ترین اشكال باروری مصنوعی و غیر اخلاقی بودنش را آن می‏داند كه این تكنولوژی، تولید مثل را از رابطه طبیعی زوجیت و این عملِ خلاّق می‏گسلد.(۱۱۴) طبق این نگرش، هر گونه مداخله‏ای در امر تولید مثل، خطا و نادرست است، حتی پیشگیری از بارداری، مانعی در برابر وظیفه گشودگی(۱۱۵) در قبال هدیه و عطیه الهی به شمار می‏رود.(۱۱۶)
به استناد دلیل فوق، شبیه‏سازی انسانی مطرود و محكوم است، زیرا طبق پیام واتیكان «شبیه‏سازی تمایل جنسی انسانی را به شئ بدل می‏سازد...»(۱۱۷)
سه. تحمیل هویت خود بر شخص شبیه‏سازی شده
كسی كه می‏خواهد موجودی را شبیه‏سازی كند، از خزانه ژنیتكی خود یا دیگری برای این كار استفاده می‏كند و با این كار هویت مورد نظر خود را بر جنین و شخص آینده تحمیل می‏كندو این مغایر حق مسلم هر كسی است كه هویت خاص خود را داشته باشد.
این استدلال گاه به این صورت مطرح می‏شود كه شبیه‏سازی انسانی غیر اخلاقی است، زیرا اگر والدین بخواهند از سلول فرزند مرده خود، جنینی شبیه‏سازی كنند «با كودك جدید به مثابه موجود متمایزی كه دارای هویت خاص خویش است، رفتار نخواهد شد، بلكه به مثابه ضمیمه شخص دیگری رفتار خواهد شد.»(۱۱۸) در نتیجه، فرد شبیه‏سازی‏شده،فاقد هویت‏و فردیت‏خاص‏خود خواهدبودو این كاری‏غیراخلاقی است.
چهار. غصب جایگاه خداوند و خدایی كردن
اقدام به شبیه‏سازی و كارهایی از این دست، مستلزم حكم كردن درباره زندگی و مرگ و نهایتا سرنوشت دیگران است، حال آن‏كه این داوری تنها از آن خداوند است و اوست كه اختیار مرگ و زندگی را به دست دارد. «تعلیم در باب احترام به زندگی انسانی در بنیادش و در باب كرامت تولید مثل، پاسخ‏هایی به پرسش‏های معین روز»، لقاح برون‏رحمی را محكوم می‏كند و این محكومیت به دلیل آن است كه در فرایند انجام این كار، برخی از رویان‏ها نابود می‏شوند. این سند سپس چنین ادامه می‏دهد: «همان گونه كه كلیسا سقط جنین القائی(۱۱۹) را محكوم كرد، اعمالی از این دست را بر ضد زندگی این موجودات انسانی ممنوع می‏كند. وظیفه است كه سنگینی مشخص نابودی رویان‏های به دست آمده «درون شیشه‏ای»،(۱۲۰) خواه از طریق باروری مصنوعی و خواه از طریق تقسیم هسته‏ای با هدف تحقیقِ‏صرف، محكوم‏شود. با كارهایی از این دست، محقق جای خداوند را غصب می‏كندو تاهنگامی كه به دلخواه تصمیم می‏گیرد كه چه كسی زنده بماند و چه كسی به كام مرگ فرستاده شود و موجودات انسانی بی‏دفاع را بكشد، هر چند ممكن است به این امر واقف نباشد، خودش را در موقعیت سرور سرنوشت دیگران قرار داده است.»(۱۲۱) دایان ایروینگ نیز عنوان مقاله خود را كه بر ضد شبیه‏سازی انسانی نگاشته «خدایی‏كردن» می‏نهد و با این نامگذاری نگرش آیین كاتولیك به این مسئله را منعكس می‏كند.(۱۲۲)
از این منظر، مجموعه كارهایی از جمله شبیه‏سازی انسانی، كوششی است برای نادیده گرفتن یا فراموش كردن جایگاه بشری انسان و تجلی مدرن غرور كسانی است كه برج بابل را برآوردند. این كار چه آگاهانه باشد و چه ناآگاهانه، گونه‏ای خدایی‏كردن(۱۲۳) و خروج از زیّ بندگی و انسانی است. با همین نگرش است كه پاپ ژان پل دوم درباره كسانی كه در پی شبیه‏سازی انسانی‏اند می‏گوید كه آنان از سر تكبر این باور را در سر دارند كه «پروژه‏شان از پروژه خالق»(۱۲۴) برای بشر بهتر است و این یعنی خود را خدا پنداشتن و از حدود انسانی و محدوده مجاز خود بیرون رفتن. سرْ اسقف رِناتو مارتینو، نیز از همین منظر به مسئله شبیه‏سازی انسانی می‏نگرد و می‏گوید كه اقدام به شبیه‏سازی انسانی ممكن است نقش خالق را غصب كند(۱۲۵) و در نتیجه می‏تواند توهینی به خداوند به شمار رود.(۱۲۶) اسقف دونالد ووئرل(۱۲۷) نیز در میان دلایل متعددی كه كاتولیك‏ها بر ضد شبیه‏سازی انسانی اقامه می‏كنند، به دلیل خدایی‏كردن این گونه اشاره می‏كند: «فرایند شبیه‏سازی موجودات انسانی، این تصور را تقویت می‏كند كه برخی از افراد می‏توانند بر هستی دیگران، تا حدی كه هویت زیستی آنان را برنامه‏ریزی كنند، اقتدار داشته باشند. اثر این امكان، جوانب جدیدی از برتری نژادی(۱۲۸) و برتری جنسی(۱۲۹) را رشد خواهد داد.»(۱۳۰) پدر ویلیام مائستری نیز از همین منظر به شبیه‏سازی انسانی می‏نگرد و با اشاره به آیات آغازین سفر پیدایش درباره آن‏كه انسان بر صورت خدا آفریده شده، تأكید می‏كند كه ما آفریدگان‏ایم، حال آن كه تاریخ به ما نشان می‏دهد كه می‏خواهیم تنها آفرینندگان خود باشیم و می‏كوشیم از طریق تكنولوژی خدا شویم. آنگاه نتیجه می‏گیرد كه «شبیه‏سازی در پی آن است تا زندگی را از هدیه‏ای، به محصول خواسته‏های خودمان بدل سازد. این وسوسه همیشگی بوده تا فقط خودمان را جای خدا بگذاریم.»(۱۳۱) رایموند رازاریو نیز بر این نظر است كه «ما شریك خالق‏ایم، نه خالق»(۱۳۲) جان هاس از این نقطه می‏آغازد كه فرزندان با مشاركت زوجین و خداوند تولید و زاده می‏شوند و «ایجاد كودكان، عملی است تعاونی میان شوهر، زن و خودِ خدا»،(۱۳۳) حال آن‏كه شبیه‏سازی انسانی این مشاركت را مختل می‏كند.پنج. نقض كرامت انسانی
به اعتقاد كلیسای كاتولیك، شبیه‏سازی نقض صریح كرامت انسانی است. این اشكال بر اساس نگرش انسان‏شناختی كلیسای كاتولیك درباره جایگاه انسان در نظام هستی قرار دارد. همانطور كه در داستان آفرینش دیدیم، انسان همانند و بر صورت خداوند است و با دیگر موجودات هستی تفاوت دارد. نظام طبیعت زیر سلطه او قرار دارد، زیرا او همانند خداوند است. در متون مختلف مسیحی بر این جایگاه ویژه تأكید می‏شود. برای مثال، پاپ ژان پل دوم در رساله انجیل حیات، با استناد به آیاتی از باب‏های آغازین سفر پیدایش، نتیجه می‏گیرد كه انسان بر طبیعت سروری و تسلط دارد و این تسلط به دلیل آن است كه وی مشابه و بر صورت خداوند آفریده شده و حیات انسانی، حیاتی است خاص و مشترك میان خداوند و او.(۱۳۴) در نتیجه، انسان موجودی است مكرّم و منحصر به فرد. از نظر پاپ ژان پل دوم، اساسی‏ترین معیار برای ارزیابی تكنیك‏های جدید در عرصه‏های پزشكی، توجه و رعایت اصل كرامت انسانی است. به گفته وی، «در هر حال از شیوه‏های ناكام در رعایت كرامت و ارزش شخص همواره باید اجتناب كرد.»(۱۳۵)
لیكن شبیه‏سازی انسانی عملاً اهانتی است به این جایگاه و كرامت انسانیِ انسان. پیام واتیكان به سازمان ملل متضمن این نكته است كه، «شبیه‏سازی انسانی، بی‏توجه به اهدافش، بر ضد كرامت موجودات انسانی و حق حیات آنان است.»(۱۳۶) این اقدام به دلایل مختلفی كرامت انسانی را نقض می‏كند، از جمله آن‏كه به افراد دیگر این امكان را می‏دهد كه هویت مورد نظر خود را بر شخص شبیه‏سازی‏شده تحمیل كنند و فردیت زیستی فرد را به مخاطره اندازند.(۱۳۷) سر اسقف رناتو نیز بر این باور است كه شبیه‏سازی انسانی موجب می‏شود تا با تحمیل ویژگی‏های صاحب هسته سلول بر شخص شبیه‏سازی‏شده، كرامت كودك نقض شود و او برده دیگران شود.(۱۳۸) اسقف ویلتون گرِگوری در این باره می‏گوید: «در حالی كه شبیه‏سازی ممكن است هرگز سود بالینی نداشته باشد، حمله آن به كرامت انسانی آغاز شده است.»(۱۳۹)
در این كه چگونه شبیه‏سازی انسانی می‏تواند ناقض كرامت انسانی باشد، تفسیرهای متعددی ارائه شده است. گاه گفته می‏شود كه این كار چون به ایجاد یك «كپی» از «دیگری» می‏انجامد، ناقض كرامت انسانی است. گاه دلیل نقض كرامت آن است كه تولید مثل، غیر جنسی شده و عنصر جنسیّت از میان رخت بر بسته است وگاه این كار ناقض كرامت فرزندی یا بنّوت دانسته می‏شود. برای مثال یكی از انتقادات شبیه‏سازی انسانی از نظر بیانیه «تأملاتی درباره شبیه‏سازی» آن است كه شبیه‏سازی انسانی ناقض كرامت انسانی است، زیرا به كمك آن می‏توان فردی را به دنیا آورد كه «كپی»، گرچه تنها به عنوان كپی زیستی، دیگری است. این اقدام راه را بر رنج بردن فراوان شخص شبیه‏سازی شده می‏گشاید: «زیرا هویت روانی او بر اثر مشابهت واقعی یا حتی مجازی او با «دیگری» به مخاطره می‏افتد.»(۱۴۰) بیانیه پاپی دیگری در این باره بر این نظر است كه میان زندگی، روابط زناشویی و تولید مثل، یك اتحاد درونی ارزشمند بر قرار است: «حال آن‏كه این تكنیك‏ها، جنبه‏های تولید مثل روابط زناشویی انسانی را از ابعاد متحدكننده‏اش جدا می‏كند و در نتیجه بر ضد كرامت زناشویی و تولید مثل است.»(۱۴۱)
بیانیه دیگری، شبیه‏سازی انسانی را ناقض كرامت فرزندی(۱۴۲) دانسته، به مخالفت با آن می‏پردازد.(۱۴۳) گاه نیز شبیه‏سازی انسانی ناقض كرامت خانواده و روابط زناشویی قلمداد می‏گردد.
شش. نقض حق كودك برای داشتن والدین
از جمله حقوق مسلم هر كودكی، آن است كه در كانون خانواده زاده شود و دارای پدر و مادر باشد. هر كاری كه این حقوق را نقض كند، غیر اخلاقی خواهد بود. شبیه‏سازی انسانی نیز به دلیل آن‏كه این امكان را فراهم می‏كند تا فرزندی خارج از كادر خانواده و بدون نیاز به زناشویی و بی‏دخالت گامت یا سلول جنسی مردانه زاده شود و در نهایت فاقد والدین یا یكی از آنها شود، محكوم و ناپذیرفتنی است. با همین مبنا است كه لقاح برون رحمی نیز محكوم و غیر اخلاقی شمرده شده است، زیرا به ابهام روابط خویشاوندی انجامیده و مفهوم «پدری» و «مادری» را سست كرده است.(۱۴۴) عنوان بیانیه شورای پاپی خانواده، یعنی «شبیه‏سازی: ناپدید شدن مستقیم پدری و انكار خانواده»، به خوبی این نگرش و حساسیت به مسئله را نشان می‏دهد.
هفت. تنزل انسان به شیئ
مشكل اساسی تكنولوژی‏های باروری مصنوعی(۱۴۵) آن است كه تولید مثل را از حالت عملی الهی و فرزند را از هدیهٔ خداوند، به فرایندی انسانی و ساختگی تبدیل می‏كند و به والدین و دیگران این اجازه را می‏دهد تا به جای آن‏كه با خشنودی و رضایت پذیرای فرزند نورسیده خود باشند، به كمك این تكنولوژی در این مورد تصمیم‏گیری كنند و خود را در قبول یا رد این هدیه مخیّر بدانند و از آن بدتر در صورت نیازْ فرزند ناخواسته یا فاقد ویژگی‏های مورد نظر را نابود كنند؛ گویی به خرید رفته‏اند یا به عنوان مسئول نظارت كیفی كارخانه‏ها مشغول به كار هستند. از این نقطه عزیمت است كه لقاح برون‏رحمی چنین ارزیابی می‏شود: «در آی.وی.اف، كودكان از طریق فرایندی تكنیكی به وجود آمده، تابع «نظارت كیفی» هستند و اگر «معیوب» تشخیص داده شوند، نابود می‏شوند.»(۱۴۶) بخش مهمی از رساله «انجیل حیات» به تحلیل مسئله مرگ و زندگی و نقد فرهنگ معاصر كه «فرهنگ مرگ» است، اختصاص یافته است. پاپ ژان پل دوم در این رساله از این منظر به نقد تكنیك‏های باروری مصنوعی می‏پردازد كه این شیوه‏ها به انسان ابزار و اقتداری می‏بخشد كه نتیجه آن رواج فرهنگ مرگ و كشتن جنین ناخواسته یا بیماران صعب العلاج است، در صورتی كه از نظر كلیسای كاتولیك هیچ كس نمی‏تواند درباره زمان و یا نحوه مردن و زیستن تصمیم بگیرد و «سرور مطلق چنین تصمیمی تنها خالق است.»(۱۴۷) یك كاتولیك مؤمن همواره باید هر جنین را به مثابه «هدیه و عطیه خدا»،(۱۴۸) بپذیرد و از هر شیوه‏ای كه این نگرش را مخدوش می‏كند، بپرهیزد.
از نظر واتیكان، «شبیه‏سازی تمایل جنسی انسانی را به شیئ بدل می‏سازد و تن زنان را به متاع تبدیل می‏كند. افزون بر آن، زنان از طریق بدل شدن به فراهم آورندگان تخمك و رحم، از كرامت ذاتی خود محروم می‏شوند.»(۱۴۹)
از نظر گریگوری، این شیوه چنان غیر انسانی است كه دانشمندان بر آن هستند كه دستاورد آن را به عنوان موجودات دون انسان تلقی كنند. به همین دلیل است كه «شبیه‏سازی هنجارهای اساسی اخلاق را نقض می‏كند و باید یكصدا محكوم گردد. شبیه‏سازی انسانی هیچ بیماری را درمان نمی‏نماید، اما تولید مثل انسانی را به فرایند محصولات مصنوعی تبدیل می‏كند كه به وسیله آن موجودات انسانی طبق ویژگی‏های معین به شكل انبوه تولید می‏شوند.»(۱۵۰) دیگری بر این عقیده است كه شبیه‏سازی انسانی، «عمل آفرینش را غیر انسانی می‏سازد.»(۱۵۱) حاصل این دلیل آن است كه در فرایند شبیه‏سازی انسانی با انسان به مثابه شیئ، یك محصول و یك ابزار مادی، نه یك موجود دارای روح و بر صورت خداوند رفتار می‏شود.
هشت. مغایرت با حق «نادانی» و جهل از آینده
یكی از علل رشد و شكوفایی انسان این است كه از آینده بی‏خبر است. این بی‏خبری به او كمك می‏كند تا فرض را بر آن بگذارد كه هر كاری از او ساخته است و هیچ مانعی او را از رسیدن به مقصود باز نمی‏دارد. هرچند گاه به نظر می‏رسد كه با خبر بودن از آینده می‏تواند به تصمیم‏گیری درستی بینجامد، لیكن در مجموع آنچه محرك ما در عرصه‏های گوناگون بوده و هست، بی‏خبری از واقع امر است. شبیه‏سازی انسانی، این حق را در مورد شخص شبیه‏سازی شده نقض می‏كند و او می‏تواند با احتمال قریب به یقین حدس بزند كه چه آینده‏ای در انتظار او است. كافی است تا زندگی و عملكرد شخص دهنده هسته سلول جسمی را مطالعه كند، تا آینده خود را چون فیلمی مستند ببیند. برای مثال، كافی است شخص دهنده هسته سلول بر اثر عوامل ژنتیكی در سن چهل سالگی دچار بیماری‏های صعب العلاج شده باشد، معنای این رخداد آن است كه این بیماری‏ها در انتظار شخص شبیه‏سازی شده نیز به سر می‏برد و او از این آینده محتوم گریزی ندارد. این جاست كه علم به آینده، او را از اقدامات لازم باز می‏دارد و از وضع آتی خویش هراسان می‏سازد. پس یكی از حقوق او نقض شده است. این استدلالی است كه هانس یوناس(۱۵۲) فیلسوف آلمانی، در دهه هشتاد میلادی اقامه كرده(۱۵۳) و آیین كاتولیك آن را پذیرفته و به بسط آن پرداخته است. از نظر یوناس، این «جهل»(۱۵۴) نسبت به آینده به یك معنا، «شرط تحقق یافتن آزادی انسانی است.»(۱۵۵) شبیه‏سازی انسانی، با ساختن فردی كه المثنای دیگری است، این حق را نقض می‏كند و در نتیجه شخص شبیه‏سازی شده، همواره از آینده خود با خبر است و این مغایر حق ندانستن او است.
نُه. امكان سوءاستفاده‏های مختلف
تكنیك‏های باروری مصنوعی و به ویژه شبیه‏سازی انسانی، این فرصت را برای برخی كسان فراهم می‏آورد تا دست به انواع سوءاستفاده‏ها بزنند و برای مثال انسان‏هایی پدید آورند كه از نظر ژنتیكی فروتر از انسان‏های معمولی باشند و بعدها بخواهند با آنان مانند موجودات مادون انسان رفتار كنند. یا از تن و زهدان زنان برای مقاصد گوناگون استفاده كنند و یا بر رویان‏های انسانی آزمایش‏های مختلف و غیر انسانی انجام دهند یا آن‏كه از این فناوری برای ایجاد «دنیای قشنگ نو» كه در رمان آلدوس هاكسلی تصویر شده، بهره بگیرند و راه را به سوی تصفیه و بهسازی نژادی(۱۵۶) و ایجاد ابر انسان‏ها(۱۵۷) بگشایند. این احتمالات چنان فراوان و در عین حال در حد معقولی محتمل است كه به خودی خود دلیلی بر ضد شبیه‏سازی انسانی به شمار می‏رود. آیین كاتولیك از این منظر به نقد شبیه‏سازی انسانی پرداخته و می‏گوید: «شبیه‏سازی انسانی به پروژه به‏نژادی تعلق دارد و در نتیجه تابع همه ملاحظات اخلاقی و قضایی است كه به بارها آن را محكوم كرده است.»(۱۵۸) مخالفت با شبیه‏سازی از این منظر، اختصاص به شبیه‏سازی انسانی ندارد، بلكه بخشی از نگاه كلان آیین كاتولیك به مسائل مهندسی ژنتیك و فنون باروری مصنوعی است. كلیسای كاتولیك در مجموع ارزیابی مثبتی از روند رشد این فناوری ندارد و همواره نگران مخاطرات گوناگون آن بوده و مؤمنان را از به كارگیری بسیاری از دستاوردهای آن منع كرده است. پاپ ژان پل دوم به مناسبت‏های گوناگون به نگرانی كلیسا در این زمینه اشاره كرده و به خصوص بر اخلاقیات حاكم در عرصه پزشكی و دانش ژنتیك خرده گرفته است. وی در جایی اخلاق پزشكی را خطری برای تعلیمات كلیسای كاتولیك دانسته، می‏گوید: «اخلاق پزشكی به گونه‏ای روزافزون در حال درگیری با اخلاق كاتولیكی است.»(۱۵۹) همچنین در پیامی خطاب به كنفرانس «زیست‏شناسی، پزشكی و جامعه: با انسان چه خواهیم كرد؟» اعلام داشت: «دانشِ ژنتیكِ فارغ از اخلاق، تهدیدی برای كرامت انسانی است.»(۱۶۰) وی در این پیام تشخیص‏های درمانی را كه به حذف و نابودی رویان‏های ناقص الخلقه می‏انجامد، نادرست و غیر اخلاقی شمرده، آن را «بهسازی نژادی حقیقی كه به كرختی وجدان می‏انجامد»(۱۶۱) قلمداد نمود.
دشواری اصلی در عرصه مهندسی ژنتیك آن است كه نمی‏توان مرز معینی میان بیماری‏های ژنتیكی كه باید درمان شود و خصوصیات ژنتیكی كه والدین یا جامعه آنها را نمی‏پسندد نشان داد. مسئله آن است كه نمی‏توان گفت كجا، به وسیله چه كسی و چگونه باید میان بیماری‏های ژنتیكی(۱۶۲) و خصوصیات ژنتیكی(۱۶۳) خط كشید(۱۶۴) و ادعا كرد كه از این مرحله به بعد، درمان بیماری ژنتیكی پایان می‏یابد و دستكاری ژنتیكی با هدف بهسازی نژادی صورت می‏گیرد. این ابهام به خصوص در موارد مرزی و مبهم، جدی‏تر خود را نشان می‏دهد.
به همین سبب، آیین كاتولیك به شدت با درمان‏های ژنتیكی كه مستلزم گونه‏هایی از تغییر خزانه ژنی یا حذف رویان معیوب باشد، چه این اقدام مبتنی بر گزینش فردی باشد و چه برخاسته از سیاست اجتماعی، به دلایل مختلف مخالفت كرده و همچنین با تكنیك‏هایی مانند آی.وی.اف مخالفت ورزیده است. مهم‏ترین دلیل این مخالفت آن است كه دانش ژنتیك مدرن عمدتا بر باروری و ایجاد رویان در خارج از رحم و سپس گزینش و انتخاب رویان‏های خاصی برای كشت در رحم استوار است و این كار در بنیاد به معنای بهسازی نژادی است. افزون بر آن این سنخ تكنیك‏ها، مفهوم كاتولیكی هدیه بودن فرزند را منسوخ كرده، آن را به كالایی تولید شده تقلیل می‏دهد.(۱۶۵)
ده. فروپاشی نهاد خانواده
شبیه‏سازی انسانی آخرین گام در مسیر شخصیت‏زدایی(۱۶۶) از عمل تولید مثل است. این فرایند اگر محقق شود، به دلیل بی‏نیازی از آمیزش جنسی در جهت تولید مثل، عملاً «پدر» و «مادر» به معنای متعارف كلمه، مفهوم خود را از دست خواهند داد.(۱۶۷) در نتیجه، خانواده كه نهاد مقدسی است، در درازمدت نابود خواهد شد و این خلاف تعالیم آیین كاتولیك است. از دیدگاه كلیسای كاتولیك، تشكیل و حفظ نهاد خانواده، اجابت ششمین فرمان خداوند از فرمان‏های دهگانه است كه «تو زنا نخواهی كرد.»(۱۶۸) بدین جهت، این نهاد مقدس برای رعایت احكام خداوند لازم است و هر كاری كه عشق خانوادگی و روابط زناشویی را مختل سازد، نامشروع به شمار می‏رود.افزون بر این، شبیه‏سازی انسانی موجب ابهام در دیگر روابط خویشاوندی شده و به تدریج تفاوت میان خواهر و مادر و پدر و برادر از بین خواهد رفت و این روابط مختل خواهد شد و در نتیجه، «زنی می‏تواند خواهر دوقلوی مادرش، فاقد پدر زیستی و دختر مادر بزرگ خودش باشد. هم اینك لقاح برون رحمی موجب ابهام در نَسَب شده است، لیكن شبیه‏سازی گسست بنیادی این روابط خواهد بود.»(۱۶۹)
عمده‏ترین دلایل مخالفت با شبیه‏سازی انسانی همان است كه در بالا گزارش شد. از این منظر است كه «كلیسای كاتولیك به دلایل متعددی با شبیه‏سازیِ مولّد مخالف است. این كار تجاوز به هویت فردی اعطاشده به شخص به وسیله خداوند است، حق شخص را برای داشتن والدین انكار می‏كند و روابط خویشاوندی را مبهم می‏سازد.»(۱۷۰)
البته برخی از كاتولیك‏ها دلایل دیگری نیز به سیاههٔ فوق افزوده‏اند، مانند این كه شبیه‏سازی انسانی موجب نقض تنوع زیستی خواهد شد. این پروژه ممكن است در دراز مدت ساختار ژنتیكی انسان را به هم بزند.(۱۷۱) شبیه‏سازی انسانی ممكن است تردیدی‏هایی جدی در این كه تنها خداوند عمل آفرینش را مهار می‏كند، پدید آورد.(۱۷۲) ممكن است از شخص شبیه‏سازی شده، به عنوان بانك عضو استفاده شود. شبیه‏سازی انسانی این فرصت را برای كسانی فراهم می‏كند تا بدون نیاز به ازدواج از خود فرزندی داشته باشند، با این تحلیل كه «برخی همجنس‏گرایان گفته‏اند كه شبیه‏سازی می‏تواند كامل‏ترین راه فرزنددار شدن باشد، زیرا آنان ناگزیر نیستند كه با فردی از جنس مخالف ازدواج كنند. این كار به شدت نسبت به كودك ناعادلانه است و او را از پدر یا مادر طبیعی محروم می‏سازد.»(۱۷۳) یا آن‏كه برخی افراد با این اندیشه كه بسیار هوشمند و موفق هستند ممكن است بخواهند خود را شبیه‏سازی كنند و فرزندی با صفات خود به جامعه عرضه كنند و این عملی است در نهایت خودْخواهی و در عین حال، فرزند را از مادر یا پدر محروم می‏سازد. این كار خلاف اراده و مشیت خداوند است. سرانجام این كه آیا ما حق داریم از شیوه دیگری برای تولید مثل بهره بگیریم و شیوه متعارف و موجود را كنار بگذاریم؟(۱۷۴) برخی از این دلایل در تحلیل دقیق‏تری به دلایل فوق باز می‏گردند و تقریر دیگری از آنها به شمار می‏روند. برخی نیز از سوی كاتولیك‏های دیگر جدی گرفته نشده است.

كتابنامه
Address to International Congress on Transplants, Pope John Paul II, August ۲۹, ۲۰۰۰, available at: www.cin.org. (Catholic Information Network)
Begotten Not Made: A Catholic View of Reproductive Technology, John M. Hass, available at: www. usccb.org.
n City, Veritas, ۴۹۹۱.Catechism of the Catholic Church, Vatica
Catholic Church condemns cloning human beings, August ۲۳, ۲۰۰۴, available at: www.dailytimes.com.pk.
Cloning, by The Nathaniel Centre: The New Zealand Cathloic Bioethics Centre, available at: www.nathaniel.org.nz.
Cloning: In whose image? Catholic teaching, Father William Maestri, New Orleans April ۱۲, ۲۰۰۱. available at: www.clarioherald.org.
Cloning: the disappearance of direct parenthood and denial of the family, Cardinal Alfonso Lopez Trujillo, available at: www.vatican.va
Cloning: The process and its complexities, available at: Nathaniel.org.nz.
Contemporary Moral Problems, edited by James E. White, New York, West Publishing Company, ۷۹۹۱.
Declaration by the Pontificate Council for the Family regarding "Embryo Reduction", available at: www.vatican.va.
Declaration on the Use of Human Embryonic Stem Cells, Pontifical Academy for Life, Vatican, August ۲۵, ۲۰۰۰, available at: www.vatican.va.
ts and Deacons Men and Women religious lay Faithful and all People of Good Will on the Value and Inviolability of Human Life, Ioannes Paulus PP. II, ۱۹۹۵/۳/۲۵, available at: www.vatican.va.Evangelium vitae: To the Bishops, Pries
on "the dignity of human procreation and reproductive technologies. Anthropological and ethical Final communiqu aspects", Pontifical Academy for Life, tenth general assembly, February ۲۰۰۴, available at: www.vatican.va.
Human Cloning and Human Dignity: An Ethical Inquary, The President&#۰۳۹;s Conucil on Bioethics, Washington, D.C. July, ۲۰۰۲, available at: www.bioethics.gov.
Human Cloning Facts, available at: www.۱۴۱.org.
Human Cloning vs. Human Dignity, Richard Doerflinger, available at: www.usccb.org.
Human Cloning: A position paper Florida Catholic Conference, available at: www.flacathconf.org.
atzinger, February ۲۲ ۱۹۸۷, available at: www.vatican.va.Instruction on the respect for life in its origin and on the dignity of procreation replies to certain questions of the day, Congregation for the doctrine of the faith, Joseph Card. R
Is Stem-Cell Research Moral?, Patric McCloskey, available at: Americancatholic.org.
Message to French Catholics&#۰۳۹; Social Week, delivered o the conference, "Biology, Medicine and Society: What Will We do with Man?", Vatican City, November ۲۶, ۲۰۰۱, available at: www.vatican.va.
New Catholic Encyclopedia, New York, Thomson Gale, ۳۰۰۲.
Notes on cloning, available at: www.vatican.va.
Observations on the Universal Declaration on the Human Genome and Human Rights (Paris, ۱۱ November ۱۹۹۷), ۲۴ May ۱۹۹۸, available at: www.vatican.va.
Playing God by Manipulating Man: The Facts and Frauds of Human Cloning, Dianne N. Irving, available at: www.lifeissues.net.
Pontifical Academies for science, social sciences, Life, available at: www.vatican.va.
Pope Calls for Legal Recognition of Human Embryo, Vatican City, February ۳, ۲۰۰۲, available at: zenit.org.
w.cnnews.canoe.ca.Pope denounces human cloning, January ۱۳, ۲۰۰۳, available at: ww
Pope renews condemnation of cloning, August ۲۳, ۲۰۰۴, available at: www.cwnews.com.
St. Frances Cabrini Parish, Father Kleppner, January ۲۰, ۲۰۰۲, available at: www.sfcabriniparish.org.
Statement by Bishop Wilton D. Gregory on Cloned Human Embryo, available at: www.americancatholic.org.
Statement by the Vatican on Cloned Human Embryo, available at: www.americancatholic.org.
Statement of the Catholic Leadership Conference on Human Cloning, November, ۱, ۲۰۰۱, available at: priestsforlife.org.
Stem cell initiative &#۰۳۹;connot be justified,&#۰۳۹; Calif. Bishops say, Michelle Gahee, September ۱۷, ۲۰۰۴, available at: www. the-tidings.com.
The Bible, authorized version, editor John Stirling, London, The British and Foreign Society, ۰۶۹۱.
edu.The Cloning Debate: Ethical & Theological Implications and Current Action, Clair Twigg, Georgetown University School of Foreign Service Program in Science, Technology and International Affairs, available at: www.georgetown.
The myth of "Therapeutic" Cloning, United States Conference of Catholic Bishops, available at: usccb.org.
The right thing to do, edited by James Rachels, New York, Random House, ۹۸۹۱.
Therapeutic" cloning seen as "doubly immoral", Catholic World News, available at: www.cwnews,com.
Therapeutic Uses of Cloning and Embryonic Stem Cells, Donald Bruce, Church of Scotland, ۵ September ۲۰۰۰, available at: www.cec-kek.org.
Vatican condemns reported cloning of human embryo, Frances D&#۰۳۹;Emilio, Associated Press, November ۲۶, ۲۰۰۱, available at: www.detnews.com.
Vatican Council II the basic sixteen documents: constitutions, decrees, declarations, edited by Austin Flannery o. p., Costello Publishing Company, New York, ۶۹۹۱.
Vatican&#۰۳۹;s Mission to the United Nations, "the Views of the Holy See on Human Cloning", available at: www.lifeissues.net.
Vatican&#۰۳۹;s statement to the United Nations on cloning, ۲۵ September, ۲۰۰۴, available at: www.thetablet.co.uk.
What are Stem Cells?, Stem Cells Information Center, April ۲۴ ۲۰۰۳, available at: www.infoaging.org.
What is Human Cloning, available at: www.usccb.org. (United States Conference of Catholic Bishops)
When Do Human Beings Begin? "Scientific" Myths and Scientific Facts, Dianne N. Irving, available at: www.۱۴۱.org.
كتاب مقدس، انجمن پخش كتب مقدسه، ترجمه سال ۱۹۰۴، چاپ‏شده در كره.
اسلامی، سید حسن، «شبیه‏سازی انسانی از دیدگاه كلامی اهل سنت»، مجله انجمن معارف اسلامی، شماره دوم، بهار ۱۳۸۴.
اسلامی، سید حسن، «سقط جنین از منظر اخلاق، فقه و قانون»، مجله پیام زن، شماره ۱۵۵، بهمن ۱۳۸۳.
۱. در تاریخ ۲۳ و ۲۴ آبان ماه سال جاری، گروهی از مقامات دینی واتیكان به ریاست اسقف اعظم فیتز جرالد، رئیس شورای پاپیِ گفت‏وگوی ادیان، در تهران در نشستی با عنوان اخلاق زیستی از دیدگاه اسلام و مسیحیت شركت كردند و به تبیین مواضع خود پرداختند. سپس بازدیدی از مركز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب داشتند و از انجام پروژه‏هایی در این زمینه ابراز خشنودی نمودند و نگارنده این مقاله را به ادامه چنین پژوهش‏هایی تشویق كردند. به همین مناسبت، مقاله حاضر كه به تفصیل دیدگاه آیین كاتولیك درباره یكی از تازه‏ترین مسائل اخلاق زیستی را بررسی كرده، تقدیم می‏گردد.
۲. برای آشنایی با مفهوم، فرایند و تاریخچه شبیه‏سازی رك به اسلامی، سید حسن، «شبیه‏سازی انسانی از دیدگاه كلامی اهل سنت»، فصلنامه علمی ـ پژوهشی معارف اسلامی، شماره دوم، بهار ۱۳۸۴، ص۸۳.
۳. كلیسای كاتولیك عمدتا سه آكادمی وابسته دارد. یكی آكادمی علوم The Pontifical Academy of Sciences)است كه در سال ۱۹۰۳ در رم تأسیس شد و امروزه با هشتاد آكادمیسین كه مستقیما از سوی پاپ منصوب شده‏اند، به فعالیت خود ادامه می‏دهد. رئیس این آكادمی یا فرهنگستان از سال ۱۹۹۳ تا كنون نیكولا كابیبو (Nicola Cabibbo) ایتالیایی است. دومین آكادمی وابسته به واتیكان، آكادمی علوم اجتماعی (The Pontifical Academy of Social Sciences) است كه در سال ۱۹۹۴ با هدف «ارتقای مطالعات و تحول علوم اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و قضایی در پرتو نظریه اجتماعی كلیسا» به دست پاپ ژان پل دوم ایجاد شد. اعضای این آكادمی حداقل ۲۰ و حداكثر ۴۰ نفر می‏تواند باشد، لیكن امروزه ۳۱ آكادمیسین از ۲۴ كشور جهان عضو آن هستند. ریاست این آكادمی به عهده پروفسور ادموند مالینوا (Edmond Malinvaud) از فرانسه است. سومین آكادمی نیز در سال ۱۹۹۴ تأسیس شد. پاپ با شعار "Vitae Mysterium" (رمز زندگی) آكادمی پاپی حیات The Pontifical Academy for life)یا (Pontifica Academia pro vita را با هدف صیانت از ارزش حیات ایجاد نمود. این آكادمی به مسائل زیست‏پزشكی و قوانین ناظر به حفظ و دفاع از زندگی و ارزش حیات می‏پردازد. ریاست این آكادمی به عهده خوان دی دیوس ویال كورِآ (Juan de Dios Vial Correa) از شیلی است. این آكادمی‏ها به گونه‏ای منظم تشكیل جلسه داده و پس از تبادل نظر، دیدگاه واتیكان را در مسائل مختلف روز طی بیانیه‏هایی منتشر می‏كند. این بیانیه‏ها قبل از نشر مورد تأیید پاپ قرار می‏گیرد و بیانگر نظر آیین كاتولیك به شمار می‏رود.امروزه ده‏ها بیانیه از این دست بر سایت رسمی واتیكان قرار دارد كه در آن مسائل گوناگون تحلیل و بررسی شده است. برای آشنایی بیشتر با ساختار و اعضای این آكادمی‏ها، رك به:
Pontifical Academies for Science, Social sciences, Life, available at: www.vatican.va.
۴. Reflections on Cloning, Pontifica Academia pro vita.
۵. شورای پاپی خانواده مرتبط (Pontifical council for the family) غیر از آكادمی پاپی زندگی است، اما از نظر تشكیلاتی با آن مرتبط است.
۶. Cloning: the disappearance of direct parenthood and denial of the family, Cardinal Alfonso Lopez Trujillo, available at: www.vatican.va.
۷. Ibid.
۸. Human Cloning: A position paper, Florida Catholic Conference, available at: www. flacathconf.org.
۹. Catholic Church condemns cloning human beings, August ۲۳, ۲۰۰۴, available at: www. dailytimes.com.pk.
۱۰. Therapeutic cloning
۱۱. Human cloning
۱۲. Reproductive cloning
۱۳. البته برخی دانشمندان این تقسیم‏بندی را دقیق نمی‏دانند. فصل دوم گزارش شورای اخلاق زیستی ریاست جمهوری آمریكا به این بحث اختصاص یافته است. برای توضیح بیشتر، رك به:
Human Cloning and Human Dignity: An Ethical Inquary, The President&#۰۳۹;s Conucil on Bioethics, Washington, D.C. July, ۲۰۰۲. Chapter two, available at: www.bioethics.gov.
۱۴. برای مثال، رك به:
Cloning, by The Nathaniel Centre: The New Zealand Cathloic Bioethics Centre, available at: www.nathaniel.org.nz.
۱۵. Notes on cloning, available at: www.vatican.va.
۱۶. So-called therapeutic cloning
۱۷. Human Cloning: A position paper, Florida Catholic Conference.
۱۸. Address to International Congress on Transplants, Pope John Paul II, August ۲۹, ۲۰۰۰, available at: www.cin.org. (Catholic Information Network)
۱۹. این رساله، از نوشته‏های مفصل پاپ فقید ژان پل دوم است كه در سال ۱۹۹۵ ارائه شده و تفسیری است امروزی از پیام انجیل. پاپ در این رساله از این نقطه عزیمت می‏آغازد كه فرهنگ معاصر، فرهنگ مرگ است كه به شكل‏های گوناگونی خود را نشان می‏دهد، حال آن‏كه «انجیل حیات، در دل پیام عیسی قرار دارد.» این رساله به صورت بندبند، شماره‏گذاری شده و به زبان‏های مختلفی ترجمه شده و بر سایت رسمی واتیكان قابل دستیابی است. رساله‏ای است، خواندنی و اندیشمندانه بر اساس نظرگاه آیین كاتولیك.
۲۰. Evangelum Vitae
۲۱. Evangelium vitae: To the Bishops, Priests and Deacons Men and Women religious lay Faithful and all People of Good Will on the Value and Inviolability of Human Life, Ioannes Paulus PP. II, ۱۹۹۵/۳/۲۵, available at: www.vatican.va.
۲۲. priests for life organization
۲۳. Statement of the Catholic Leadership Conference on Human Cloning, November, ۱, ۲۰۰۱, available at: priestsforlife.org.
۲۴. Human Cloning Facts, available at: www.۱۴۱.org.
۲۵. (early embryo)
۲۶. یا پیشْ رویان.
۲۷. Statement by the Vatican on Cloned Human Embryo, available at: www.americancatholic.org.
۲۸. Ibid.
۲۹. Declaration by the Pontificate Council for the Family regarding "Embryo Reduction", available at: www.vatican.va.
۳۰. "Therapeutic" cloning seen as "doubly immoral", Catholic World News, available at: www. cwnews,com.
۳۱. Vatican&#۰۳۹;s Mission to the United Nations, "the Views of the Holy See on Human Cloning", available at: www.lifeissues.net.
۳۲. The myth of "Therapeutic" Cloning, United States Conference of Catholic Bishops, available at: www.usccb.org.
۳۳. The myth of "Therapeutic" Cloning
۳۴. policy makers
۳۵. Therapeutic Uses of Cloning and Embryonic Stem Cells, Donald Bruce, Church of Scotland,۵ September ۲۰۰۰, available at: www.cec-kek.org.
۳۶. Observations on the Universal Declaration on the Human Genome and Human Rights (Paris,۱۱ November ۱۹۹۷), ۲۴ May ۱۹۹۸, available at: www.vatican.va.
۳۷. Ibid.
۳۸. Pope Calls for Legal Recognition of Human Embryo, Vatican City, February ۳, ۲۰۰۲, available at: zenit.org.
۳۹. Declaration by the Pontificate Council for the Family regarding "Embryo Reduction".
۴۰. stem cell
۴۱. Stem Cell
۴۲. differentiated
۴۳. What are Stem Cells?, Stem Cells Information Center, April ۲۴ ۲۰۰۳, available at: www. infoaging.org.
۴۴. The myth of "Therapeutic" Cloning.
۴۵. National Bioethics Advisory Commission (NBAC)
۴۶. The myth of "Therapeutic" Cloning.
۴۷. Umbilical cord
۴۸. Is Stem-Cell Research Moral?, Patric McCloskey, available at: Americancatholic.org.
۴۹. What are Stem Cells?
۵۰. The Myth of "Therapeutic" Cloning.
۵۱. A Defence of Abortion, Judith Jarvis Thomson, in Contemporary Moral Problems, edited by James E. White, New York, West Publishing Company, ۱۹۹۷, p. ۱۳۰.
۵۲. Abortion, M. A. Taylor, in New Catholic Encyclopedia, New York, Thomson Gale, ۲۰۰۳, V. ۱, p. ۲۵.
۵۳. Vatican Council II the basic sixteen documents: constitutions, decrees, declarations, edited by Austin Flannery o. p., Costello Publishing Company, New York, ۱۹۹۶, p. ۲۲۵.
۵۴. Evangelium Vitae, no. ۶۰.
۵۵. Ibid, no. ۶۲.
۵۶. Instruction on the respect for life in its origin and on the dignity of procreation replies to certain questions of the day, Congregation for the doctrine of the faith, Joseph Card. Ratzinger, February ۲۲ ۱۹۸۷, available at: www.vatican.va.
۵۷. A Conservative View of Abortion, John T. Noonan, Jr. in the right thing to do, edited by James Rachels, New York, Random House,۱۹۸۹, p. ۱۱۵.۳۴ .
۵۸. Abortion, p. ۶۲.
۵۹. برای آشنایی با برخی ملاحظات درباره رهیافت اخلاقی آیین كاتولیك به سقط جنین، رك: به اسلامی، سید حسن «سقط جنین از منظراخلاق، فقه و قانون»، پیام زن، بهمن ۱۳۸۳، شماره ۱۵۵، ص۲۲۵.
۶۰. Evangelium Vitae, no. ۳۶.
۶۱. World Day of Peace
۶۲. Human Cloning vs. Human Dignity, Richard Doerflinger, available at: www.usccb.org.
۶۳. Final communiqué on "the dignity of human procreation and reproductive technologies. Anthropological and ethical aspects", Pontifical Academy for Life, tenth general assembly, February ۲۰۰۴, available at: www.vatican.va.
۶۴. Declaration on the Use of Human Embryonic Stem Cells, Pontifical Academy for Life, Vatican, August ۲۵, ۲۰۰۰, available at: www.vatican.va.
۶۵. Ibid.
۶۶. When Do Human Beings Begin? "Scientific" Myths and Scientific Facts, Dianne N. Irving, available at: www.۱۴۱.org.
۶۷. it
۶۸. Ibid.
۶۹. Pre-embryo
۷۰. embryo
۷۱. Cloning: the disappearance of direct parenthood and denial of the family.
۷۲. Ibid.۷۳. Ibid.
۷۴. Mass of Cells
۷۵. What is Human Cloning, available at: www.usccb.org. (United States Conference of Catholic Bishops)
۷۶. Cloning: the disappearance of direct parenthood and denial of the family.
۷۷. Ibid.
۷۸. Instruction on the respect for life in its origin and on the dignity of procreation replies to certain questions of the day.
۷۹. "Therapeutic" cloning seen as "doubly immoral".
۸۰. Doubly immoral
۸۱. Cloning: the disappearance of direct parenthood and denial of the family.
۸۲. Vatican condemns reported cloning of human embryo, November ۲۶, ۲۰۰۱, available at: www.detnews.com.
۸۳. دیس یا بشقاب پتری (Petri dish) از ابزارهای آزمایشگاهی كه از آن در تكنیك‏های مختلف باروری استفاده می‏شود.
۸۴. Stem cell initiative `can not be justified,&#۰۳۹; Calif. Bishops say, Michelle Gahee, September ۱۷, in questions of the day ۲۰۰۴, available at: www.the-tidings.com.
۸۵. Donum Vitae
۸۶. Human Cloning vs. Human Dignity.
۸۷. Biblical
۸۸. Evangelium Vitae, no. ۷.
۸۹. infanticide
۹۰. Ibid, no. ۱۴.
۹۱. embryo splitting
۹۲. nuclear transfer cloning
۹۳. Vatican&#۰۳۹;s Mission to the United Nations, "the Views of the Holy See on Human Cloning".
۹۴. Notes on cloning.
۹۵. Pope renews condemnation of cloning, August ۲۳, ۲۰۰۴, available at: www.cwnews.com.
۹۶. Ibid.
۹۷. Vatican&#۰۳۹;s Mission to the United Nations, "the Views of the Holy See on Human Cloning".
۹۸. Pope renews condemnation of cloning.
۹۹. inhuman method
۱۰۰. Statement by the Vatican on Cloned Human Embryo.
۱۰۱. euthanasia
۱۰۲. Pope denounces human cloning, January ۱۳, ۲۰۰۳, available at: www.cnnews.canoe.ca.
۱۰۳. Human Cloning: A position paper Florida Catholic Conference.
۱۰۴. Cloning: the disappearance of direct parenthood and denial of the family.
۱۰۵. Vatican&#۰۳۹;s statement to the United Nations on cloning, ۲۵ September, ۲۰۰۴, available at: www.thetablet.co.uk.
۱۰۶. كتاب مزامیر یعنی زبور داود، زبور ۱۲۷، آیات ۴ـ۳. از ترجمه رسمی فارسی،ص۹۳۴. در متن اصلی به زبور ۱۲۶ ارجاع داده شده است.
۱۰۷. Final communiquon "the dignity of human procreation and reproductive technologies. Anthropological and ethical aspects".
۱۰۸. Ibid.
۱۰۹. Reflections on cloning.
۱۱۰. Instruction on the respect for life in its origin and on the dignity of procreation replies to certain questions of the day.
۱۱۱. eugenics
۱۱۲. Ibid.
۱۱۳. Ibid.
۱۱۴. Evangelium Vitae, no. ۴۱.
۱۱۵. openness
۱۱۶. Instruction on the respect for life in its origin and on the dignity of procreation replies to certain questions of the day.
۱۱۷. Vatican&#۰۳۹;s Mission to the United Nations, "the Views of the Holy See on Human Cloning".
۱۱۸. Begotten Not Made: A Catholic View of Reproductive Technology, John M. Hass, available at: www.usccb.org.
۱۱۹. induced abortion
۱۲۰. در متن "in vitro" به معنای مصنوعی یا برونْ‏تنی آمده است و در برابر "in vivo" قرار می‏گیرد. مقصود از این تعبیررویان‏های حاصل از لقاح برون رحمی است.
۱۲۱. Instruction on the respect for life in its origin and on the dignity of procreation replies to certain questions of the day
۱۲۲. Playing God by Manipulating Man: The Facts and Frauds of Human Cloning, Dianne N. Irving, available at: www.lifeissues.net.
۱۲۳. plying God
۱۲۴. Pope renews condemnation of cloning.
۱۲۵. The practice of cloning would usurp the role of Creator.
۱۲۶. Vatican&#۰۳۹;s statement to the United Nations on cloning.
۱۲۷. Donald Wuerl
۱۲۸. racism
۱۲۹. sexism
۱۳۰. St. Frances Cabrini Parish, Father Kleppner, January ۲۰, ۲۰۰۲, available at: www. sfcabriniparish.org.
۱۳۱. Cloning: In whose image? Catholic teaching, Father William Maestri, New Orleans April ۱۲, ۲۰۰۱. available at: www.clarioherald.org.
۱۳۲. Catholic Church condemns cloning human beings.
۱۳۳. Begotten Not Made: A Catholic View of Reproductive Technology.
۱۳۴. Evangelium Vitae, no. ۳۴.
۱۳۵. Address to International Congress on Transplants.
۱۳۶. Vatican&#۰۳۹;s Mission to the United Nations, "the Views of the Holy See on Human Cloning".
۱۳۷. Ibid.
۱۳۸. Vatican&#۰۳۹;s statement to the United Nations on cloning.
۱۳۹. Statement by Bishop Wilton D. Gregory on Cloned Human Embryo, available at: www. americancatholic.org.
۱۴۰. Reflections on Cloning.
۱۴۱. Cloning: the disappearance of direct parenthood and denial of the family.
۱۴۲. sonship
۱۴۳. Cloning: the disappearance of direct parenthood and denial of the family.
۱۴۴. Reflections on cloning.
۱۴۵. ART
۱۴۶. Begotten Not Made: A Catholic View of Reproductive Technology.
۱۴۷. Evagelium Vitae, no, ۴۶.
۱۴۸. Instruction on the respect for life in its origin and on the dignity of procreation replies to certain questions of the day.
۱۴۹. Vatican&#۰۳۹;s Mission to the United Nations, "the Views of the Holy See on Human Cloning".
۱۵۰. Statement by Bishop Wilton D. Gregory on Cloned Human Embryo.
۱۵۱. Human Cloning vs. Human Dignity.
۱۵۲. Hans Jonas
۱۵۳. در كتابی به نام «مسئولیت اصلی» با مشخصات زیر:
Das Prinzip Verantwortung, ed. Suhrkamp, Frankfurt, am Main, ۴۸۹۱.
۱۵۴. ignorance
۱۵۵. Cloning: the disappearance of direct parenthood and denial of the family.
۱۵۶. eugenics
۱۵۷. supermen
۱۵۸. Reflections on human cloning.
۱۵۹. Vatican condemns reported cloning of human embryo, Frances D&#۰۳۹;Emilio, Associated Press, November ۲۶, ۲۰۰۱, available at: www.detnews.com.
۱۶۰. Message to French Catholics&#۰۳۹; Social Week, delivered to the conference, "Biology, Medicine and Society: What Will We do with Man?", Vatican City, November ۲۶, ۲۰۰۱, available at: www.vatican.va.
۱۶۱. Ibid.
۱۶۲. genetic diseases
۱۶۳. genetic traits
۱۶۴. Human Genome, C. S. W. Crysdale, in New Catholic Encyclopedia, V. ۷, p. ۱۷۷.
۱۶۵. Ibid.
۱۶۶. depersonalization
۱۶۷. Human Cloning vs. Human Dignity.
۱۶۸. Catechism of the Catholic Church, Vatican City, Veritas, ۱۹۹۴, p. ۴۹۹.
۱۶۹. Reflections on cloning.
۱۷۰. Cloning: The process and its complexities, available at: Nathaniel.org.nz.
۱۷۱. St. Frances Cabrini Parish, Father Kleppner.
۱۷۲. The Cloning Debate: Ethical & Theological Implications and Current Action, Clair Twigg,Georgetown University School of Foreign Service Program in Science, Technology and International Affairs, available at: www.georgetown.edu.
۱۷۳. Begotten Not Made: A Catholic View of Reproductive Technology.
۱۷۴. Cloning: The process and its complexities.

نویسنده:حسن اسلامی
منبع:مجله هفت آسمان،شماره ۲۷

منبع : خبرگزاری فارس