اعجاز در ترکیب

ارتباط و تناسب آیات قرآن كریم، شاخه‌ای از علوم قرآنی است.براساس اعتقاد به این ایده، قسمتی از آیات سوره قسمتی دیگر را تفسیر می‌‌كند. «یفسر بعضه ببعض» و بعضی با بعض دیگر سخن می‌‌گوید «ینطق بعضه ببعض» و آیات مبهم و متشابه به وسیله آیات محكم از پرده ابهام درمی‌آید و آیاتی كه تكراری یا بدون ارتباط و تناسب به نظر می‌‌رسند، وقتی در مجموعه آیات سوره مربوط در نظر گرفته شود، معانی خاص هركدام مشخص می‌‌گردد.
در حقیقت مهمترین وجه از اعجاز قرآن همین تركیب بجا و متناسب آیات است و بی‌توجهی به تركیب خاص آیات و یا دستچین كردن و گذاشتن آنها در قالبی خاص، آن را از كلام الهی و اعجاز و نطق و بیان و پیشرفت می‌‌اندازد و به صورت كلمات قصار و پر از تكرار و ابهام در می‌‌آید. ‌
برای درك بهتر پیوستگی آیات قرآن لازم است نمونه‌ای از این نوع آیات كه ظاهری ساده و باطنی ژرف دارند، ذكر شود. در اینجا به توضیح سه آیه از سوره مائده می‌‌پردازیم.
۱) « یا ایها الذین آمنوا اوفوا بالعقود، احلت لكم بهیمه الانعام الا مایتلی علیكم؛ ای كسانی كه ایمان آوردید، به عهد و پیمان‌های خود وفا كنید كه منافع چهارپایان بر شما حلال گردید مگر آنچه را كه بر شما خوانده خواهد شد.»(مائده/۱)
۲) آنگاه پس از اعلام گوشت‌های ناپاك می‌‌فرماید: «الیوم یئس الذین كفرو من دینكم فلا تخشوهم و اخشون، الیوم اكملت لكم دینكم و اتممت علیكم نعمتی و رضیت لكم الاسلام دینا؛ امروز كافران از دینتان مایوس شدند بنابراین از آنان نترسید و از من بیم داشته باشید. امروز دینتان را كامل گرداندم و نعمت خود را بر شما به اكمال رساندم و اسلام را به عنوان آیین زندگی برای شما پسندیدم.»(مائده/۳)
۳) «یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیك من ربك و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله یعصمك من الناس ان‌الله لا یهدی القوم الكافرین؛ ای پیامبر(ص) آنچه را از سوی پروردگارت نازل شد به مردم ابلاغ كن كه اگر چنین نكنی رسالت او را به انجام نرسانده‌ای و خداوند تو را از مردم در امان نگاه می‌‌دارد و خداوند گروه كفرپیشه را هدایت نمی‌كند.»(مائده/۶۷)
در آیه اول «احلت لكم» و «اوفوا بالعقود» در یك آیه هستند، اما ظاهرا هیچ ارتباطی میان آنها به نظر نمی‌رسد. آیه دوم نیز ظاهرا به آیه‌های قبل و بعد آن هیچ ربطی ندارد و جمیع مفسران و علمای شیعه و برخی از علمای اهل سنت برآنند كه «الیوم اكملت لكم دینكم» در روز غدیر خم و در مورد ولایت علی‌بن ابی‌طالب(ع) نازل شده است. آیه سوم نیز به همین صورت. برای درك بهتر این آیات باید ابتدا نگاهی به فضای تاریخی سوره مائده بیندازیم.
قوم موسی(ع) زمانی دارای كتاب و حكومت و نبوت و روزی‌هایی از طیبات و برتری جهانی بودند. اما یهودیان معاصر پیامبر اسلام(ص) كه نسل ناخلف پیشینیان خود بودند، به جای عمل به كتاب آسمانی، به دنیا روی آوردند و دچار روحیه استكبار و برتری قومی شده بودند. یهودیان با نشانی‌هایی كه از پیامبر موعود در كتاب‌هایشان خوانده بودند راهی یثرب شدند تا به وسیله او اقتدار گذشته خود را كسب كنند.
با ورود پیامبر به یثرب استقبال گرمی از او كردند اما هنگامی كه پیامبر میان دو قبیله اوس و خزرج صلح و دوستی برقرار كرد، آنها دیگر سلطه خود را از دست دادند. از طرفی دیگر با تلاش پیامبر(ص) برای با سواد كردن مردم، سلطه فرهنگی و به اصطلاح باسوادی یهودیان نیز به سر رسید.
با تغییر قبله مسلمانان از بیت‌المقدس به مسجدالحرام، آخرین رشته سلطه‌گری از بین رفت و مسلمانان به كلی مستقل شدند. اكنون تنها یك چیز مانده بود. یهود خود را «ملت برگزیده خدا» می‌‌پنداشتند و ولایت الهی و خلافت زمین و كتاب آسمانی را منحصر به خود می‌‌دانستند و انتظار داشتند پیامبر موعود از میان آنها برگزیده شود. هنگامی كه خداوند در سوره بقره پرده از فساد و جنایات یهودیان برداشت و آنان رسوا شدند، دیگر انتظار داشتند دعوت پیامبر اسلام (ص) محدود به مردم بیسواد و امی باشد و به آنان كاری نداشته باشد.
اما این‌گونه نبود. آنان قبلا طبق عهدی كه با خدا بسته بودند می‌‌بایست از پیامبر آینده پیروی و حمایت كنند.
هنگامی كه از پیامبر خواستند به آنها استقلال بدهد، این جواب را شنیدند: «قل یا اهل الكتاب لستم علی شی حتی تقیموا التوراه و الانجیل و ما انزل الكیم من ربكم؛ بگو ای اهل كتاب، شما پایگاهی ندارید مگر آنكه تورات و انجیل و آنچه از جانب پروردگارتان بر شما نازل شده به پای دارید- كه همانا پیروی از پیامبر(ص) موعود است-»(مائده/۶۸)
یهودیان به مجازات عهدشكنی و ستم‌های فراوانی كه می‌‌كردند- اوكلما عاهدو‌ا عهدا نبذ فریق منهم- از مائده آسمانی و نعمت‌های نیكویی كه برای آنان حلال بود، محروم گشته بودند و خداوند آنها را حرام گردانیده بود. مسیحیان نیز به پیروی از رویای پطرس بسیاری از چیزها را بر خود حلال كرده بودند.
یكی از نشانی‌های مكتوب در تورات و انجیل راجع به پیامبراسلام(ص) این بود كه «یحل لهم الطیبات و یحرم علیهم الخبائث و یضع عنهم اصرهم و الاغلال التی كانت علیهم؛ آنچه را پاكیزه است برایشان حلال و آنچه را كه پلید است حرام می‌‌گرداند و بارهای گران و زنجیرهایی كه بر گردن آنها بود، برمی‌دارد.»(اعراف/۱۵۷)
اینك در سوره مائده كه به مثابه قطعنامه‌ای برای اهل كتاب و كفار است، می‌‌فرماید: «یا ایها الذین آمنو اوفو‌ا بالعقود؛ ای كسانی كه ایمان آوردید به عهد خود وفا كنید» - یعنی مثل اهل كتاب نباشید كه عهدشكنی كردند و نعمت‌ها بر آنان حرام گشت- «احلت لكم بهیمه الانعام» منافع چهارپایان بر شما حلال گردید- همان چیزی كه بر یهودیان حرام گردیده بود- و بدانید كه نعمت‌های دنیوی و اخروی الهی در برابر وفای به عهدتان منظور شده است.
یهودیان به كلی از اسلام مایوس شده بودند و آخرین امیدشان این بود كه پیامبر فرزندی ندارد و به اصطلاح خودشان «ابتر» است و پس از مرگش همه چیز تمام می‌‌شود و آنها دوباره می‌‌توانند سلطه خود را به دست آورند.
اما هنگامی كه پیامبر(ص) به فرمان خداوند در روز غدیر خم در دوراهی كه حاجیان یمنی به سوی یمن می‌‌رفتند، همه را جمع كرد و دست پسرعموی خود را گرفت و او را ولی و وصی هر كسی قرار داد كه پیش از آن خود ولی و وصی او بوده است؛ دیگر آخرین امید یهودیان و اهل كتاب به ناامیدی بدل گشت: «الیوم یئس الذین كفروا من دینكم» با این كار یهودیان بسیار عصبانی شدند اما خداوند فرمود: «فلا تخشوهم و اخشون؛ از آنها نهراسید و از من بیم داشته باشید و امروز دیگر دینتان را كامل كردم و این آیین كامل را به عنوان آیین زندگی برای شما پسندیدم: الیوم اكملت لكم دینكم و اتممت علیكم نعمتی و رضیت لكم الاسلام دینا.»
اما آیه سوم- آیه تبلیغ- برای توضیح این آیه ابتدا باید دانست منظور از «فما بلغت رسالتك» چیست و كدام رسالت و ماموریت مدنظر است. سوره مائده آخرین سوره و جامع پیام‌های سوره‌های قرآن و به مثابه‌ قطعنامه قرآن است كه بعضی از آن تكراری است.
اما اكنون با پرده‌برداری از زننده‌ترین چهره‌های یهود خداوند در آیه ۶۷ به پیامبرش فرمان می‌‌دهد آنچه از جانب پروردگارت نازل شده به مردم ابلاغ كن و آنچه بر پیامبر نازل شده عبارت است از آیات افشاكننده چهره‌های كفر، ظلم و فسق و نفاق یهود و عدم لیاقت و صلاحیت آنها برای امامت و ولایت مردم، نسخ پاره‌ای از احكام تورات و انجیل، لغو میثاق عهد ولایت خدا با اهل كتاب نهی شدید از قرار دادن یهود و نصاری، كافر و ظالم و فاسق به عنوان اولیا- آیات ۲۶- ۱۵ سوره مائده، و در آخر انحصار ولایت خدا به پیامبر(ع) و بعد از پیامبرعلی(ص) ادامه‌دهنده هدایت مومنان: انما ولیكم الله و رسوله والذین آمنوا الذین یقیمون الصلاه و یؤتون الزكاه و هم راكعون- آیه ۵۵ سوره مائده- به جز بند آخر دیگر مفاد در سوره‌های دیگر به صورت پراكنده توضیح داده شده‌اند و آنچه اینجا تازگی دارد همان انحصار ولایت به پیامبر و اهل بیت و قطع امید اهل كتاب برای بازگشت ولایت به خود بعد از وفات پیامبر است: «الیوم یئس الذین كفروا من دینكم».
و در حقیقت خداوند خواسته بگوید: ای رسول آن همه رنج و زحمت كه كشیدی و افشاگری‌هایی كه كردیم و این نهضت كه در اندك زمان رشد و نمو كرد، اگر امروز- روز غدیر خم- این رسالت- كه همانا معرفی ولی و جانشین بعد از خود است- را انجام ندهی، گویی رسالتت را انجام نداده‌ای زیرا بعد از وفات تو هر چه تبلیغ كرده بودی بر باد خواهد رفت و سلطه‌گری به دست همان ظالمان و فاسدان پیشین بازخواهد گشت. تنها با پذیرفتن این تعبیر است كه «الیوم یئس الذین كفرو من دینكم» معنا پیدا خواهد كرد.

محمد كاظم خنیفر زاده

منبع : روزنامه همشهری