راهکارهای اشاعه آزادی‌بیان

آزادی بیان، اصل بنیادین دموکراسی است و در فرایند تحول سیاسی غرب تکوین یافته است و با نظام استبدادی و غیردموکراتیک تضادی وجودی دارد.
برای آنکه آزادی بیان در جوامع در حال توسعه – از جمله ایران – اشاعه یابد و به فرهنگ تبدیل شود، باید دید در این کشورها ساختار سیاسی و شکل حکومت چگونه است و در کدام مرحله از تحول خود قرار دارد. میزان دموکراتیک بودن هرجامعه ای را می توان با نشانه‌هایی چون وجود نهادهای منتخب مردم مانند مجلس و ریاست جمهوری، انتخابات آزاد، مطبوعات آزاد و به طور کلی رسانه‌های آزاد و جامعه مدنی فعال و آزاد و گسترده و بخش خصوصی توسعه یافته سنجید. همه اینها نشانه حضور و مشارکت فعال و موثر مردم در عرصه‌هایی است که سرنوشت آنان رقم زده می‌شود. جوامع از نظر بود و نبود نشانه‌های فوق در طول یک پیوستار قرار می‌گیرند. در یک سوی پیوستار، جوامع دموکراتیک قرار می‌گیرند که در آنها ویژگی‌های فوق در حد کمال وجود دارد و در سوی دیگر جوامعی قرار دارند که به دلیل وجود ساختار سیاسی غیر دموکراتیک و حکومت استبدادی، هیچ کدام از این ویژگی‌ها وجود ندارد. در دنیای واقعی، به جز معدودی از کشورها، اغلب آنان جایی در میانه پیوستار قرار می گیرند. امروزه بیش‌تر جوامع غیر دموکراتیک در حال گذر به سمت دموکراتیک شدن هستند و در آنها، نشانه‌های مذکور به تدریج آشکار می شوند. کشورهای در حال توسعه، از این دسته‌اند و البته از نظر میزان دموکراتیک بودن و برخورداری از ویژگی‌های فوق بایکدیگر تفاوت دارند.با این فرض که در جهان در حال توسعه، ساختار حکومت طبق تعریف فوق، دموکراتیک نیست، برای اشاعه آزادی بیان، نخستین راهکار منطقی که به ذهن می رسد، راهکاری است ساختاری، یعنی تغییر ساختار حکومت از استبدادی به دموکراتیک. ولی حکومت‌های غیر دموکراتیک داوطلبانه و به دست خود به چنین تحولی دست نمی زنند. در نتیجه، این راهکار در کوتاه مدت عملی نیست. راهکارهای فرهنگی عملی‌تر به نظر می رسند و البته آثارشان در درازمدت آشکار می شود. مهم ترین این راهکار‌ها به شرح زیر هستند:
▪ حذف بیسوادی و بالا بردن سطح سواد و آگاهی و شعور سیاسی مردم
▪ رشد سازمان‌ها و تشکل‌های مردمی و غیر دولتی (NGOها)
▪ رشد مطبوعات حتی در شرایطی که از آزادی بیان برخوردار نباشند
▪ توسعه و گسترش زیرساخت پیشرفته ICT با هدف تسهیل دسترسی آزاد و آسان و ارزان مردم در همه گروه‌ها و قشرهای سنی و جنسیتی و اجتماعی به اینترنت و سایر فرصت‌های جامعه اطلاعاتی – معرفتی
▪ تماس بیش‌تر با جهان دموکراتیک و حضور گسترده و فعال جامعه، سازمان‌ها، گروه‌ها و افراد در عرصه‌های فرهنگ، سیاست و اقتصاد جهانی
راهکار دیگری که از اهمیت بالا برخوردار است، تسهیل و تسریع فرایند پارادیم شیفت حاکمان و رهبران سیاسی جامعه است. در کشورهای در حال توسعه اغلب کسانی قدرت و حکومت را در دست دارند که از الگوها و سرمشق‌های ذهنی استبدادخواه و اقتدارگرا و توسعه ستیز برخوردارند. این پارادیم‌ها باید جای خود را به پارادیم‌های آزاداندیشی و آزادی‌خواهی و توسعه‌خواهی بدهد و انگیزه‌های قدرت طلبانه آنان، جایگزین انگیزه خدمت به مردم شود، تا راه را برای آزادی‌بیان به‌عنوان مهم ترین دستاورد جامعه بشری و فضیلتی ارزشمند هموار سازند. این فرایند پارادیم شیفت به خودی خود اتفاق نمی‌افتد و به تدبیرهای خردمندانه مدیریت فرهنگی نیاز دارد.
● چالش‌های آینده این جوامع در صورت بی‌توجهی به آزادی‌بیان:
آزادی‌بیان، نه تنها نشانه توسعه سیاسی است، بلکه پیش شرط توسعه اقتصادی است. در جهان تکنولوژیک شده امروز، توسعه اقتصادی بدون بنیان پیشرفته علمی- تکنولوژیک میسر نیست که در ادبیات معاصر، توسعه دانایی محور و اقتصاد دانایی نامیده می‌شود. اقتصاد دانایی، سه محور اصلی دارد:
۱) زیر ساخت پیشرفته ICT
۲) سرمایه انسانی مجهز به دانش و مهارت مورد نیاز بازار کاری که به سرعت در حال تحول است و دارای قابلیت بالا در پاسخگویی به سرعت پرشتاب منسوخ‌شدن دانش و مهارت‌های رو ز
۳) زیر ساخت پیشرفته تحقیق و توسعه که بتواند پاسخگوی نیاز مبرم بنگاه‌های اقتصادی به نوآوری مستمر و رقابت پذیری سرعت محور باشد .
در شرایط کنونی ،کشورهای در حال توسعه نمی‌توانند برنامه توسعه ملی خود را دانایی محور تعریف نکنند. ایران نیز در برنامه چهارم توسعه خود دانایی محوری را اصل بنیادین این برنامه قرارداده است. هر سه محور مذکور به ویژه زیر ساخت پیشرفته تحقیق و توسعه که باید به تولید تکنولوژی‌های نو بپردازد، به فضای فرهنگی- سیاسی خلاقیت پرور نیاز دارد، یعنی فضایی مساعد برای رشد و ابراز ایده‌های خلاق و نو وبدیع و نامتعارف و حتی سنت شکن که در آن آزادی بیان به ارزش حاکم تبدیل شده باشد. در این معناست که آزادی‌بیان به فضیلت اقتصادی و پیش شرط توسعه اقتصادی تعبیر می شود .در جریان تجربه است که این کشورها می آموزند که نمی توان آزادی بیان را در عرصه سیاسی محدود کرد و انتظار داشت خلاقیت‌های مورد نیاز توسعه اقتصادی دانایی محور شکوفا شوند. این چالش مهم جوامع غیر دموکراتیکی است که در باره نقش آزادی بیان در توسعه اقتصادی تردید دارند. داستان کشورهای دارای حکومت‌های آمرانه ای که به توسعه اقتصادی دست یافته اند، داستان دیگری است و در این بحث کوتاه نمی گنجد.
چالش‌های دیگری نیز بر سر راه سرکوب آزادی بیان وجود دارد، از جمله :
▪ در این کشورها، سرکوب آزادی بیان، توسعه سرمایه انسانی را محدود می سازد و مانع شکوفایی کامل پتانسیل‌های وجودی نسل آینده – کودکان و جوانان امروز- می‌شود. استعداد خلاقیت و نوآوری، استعدادی است محوری که در برخورد با نخستین سدهای آهنین سرکوب آزادی‌بیان – آزادی ابراز عقاید سیاسی و دینی – در کودک و نوجوان کشته می شود و بر رشد سایر استعدادها نیز اثر می گذارد.
▪ بخش مهمی از منابع جامعه صرف مبارزه با آزادی بیان می شود و با حضور افراد فرهیخته و صاحب فکر و صاحب عقیده و نظر در زندان‌ها به جرم ابراز اندیشه و عقیده‌ای متفاوت با نظر و عقیده حکومت، کشور و نظام حاکم، در افکار عمومی جهان و نزد سازمان‌های مدافع حقوق بشر، منفور شناخته می‌شود. در جهان به هم پیوسته کنونی و با وجود سازمان‌های غیردولتی صاحب نفوذ و مدافع حقوق بشر و رسانه‌های پرنفوذ و قدرتمند جهانی و بازارهای حساس به عملکرد سیاسی کشورهای در حال توسعه، کمترین تاثیر این امر، آن است که کشور مزبور از فرصت‌های پر ارزش اقتصادی و فرهنگی جهانی محروم می شود. چند نمونه آن میزبانی رویدادهای ورزشی و سیاسی و فرهنگی جهان مانند میزبانی مسابقات جام جهانی و المپیک و اجلاس‌های سران و نمایشگاه‌هاست .از آن مهم‌تر، فرصت جذب منابع باارزش جهانی – سرمایه و نیروی فکری متخصص و توریسم – را از دست می‌دهد.
▪ زندگی در جامعه ای که مردمش از آزادی بیان محرومند، هویت ملی، غرور ملی و حس عزت نفس را در افراد جامعه مخدوش می کند. مردم این گونه جوامع، دربرابر ملت‌های آزاد سرزمین‌های دموکراتیک ناخودآگاه احساس حقارت می کنند. به ویژه نخبگان و فرزانگان و اندیشمندان و قهرمانان جامعه با احساس تلخ حقارت و عدم امنیتی که از جانب نظام حکومت بر آنها تحمیل شده، نمی توانند در عرصه‌های بین المللی آن گونه که شایسته است عرض اندام کنند و برای درخشیدن و کسب نام، به نیرویی چند برابر حریف نیاز دارند. در چنین فضایی، در عرصه‌های مختلف- ورزش، هنر، علم و تکنولوژی‌- کمتر می‌توان عظمت و قدرت جهانی پایدار آفرید.

دکتر شهیندخت خوارزمی

منبع : روزنامه فناوران