همگون سازی و ناهمگون سازی یا مماله در زبان فارسی دری

همگون سازی شبیه و همسان ساختن واج هاست در هجاهای متعاقب [هم جوار و پیاپی] واژه ها. ناهمگون سازی به حادثه متقابل آن اطلاق می شود؛ یعنی، با این حادثه، در هجاهای متعاقب واژه ها، واج ها از همسانی و شبیه بودن به ناهمگونی و غیر متشابه بودن تمایل پیدا می کند.
در پژوهش های زبان شناختی سنتی و کلاسیک، این قبیل تحولات صوتی را مماله یا اماله می نامیدند. این اصطلاح صرفی را نخستین بار دستورنویسان عرب به کار برده اند و، به پیروی از آنان، دانشمندان زبان فارسی دری نیز دانش واژه متذکره [= اصطلاح علمی مذکور] را مورد استعمال قرار دادند. مماله، به ضم اول، در لغت، برگردانیدن = مایل کردن و خم دادن (المعجم، چاپ دانشگاه، ص ۲۳۴، به نقل از لغت نامه دهخدا)؛ چسباندن، میل کردن و میل دادن چیزی از جای او به سوی دیگر (قوانین و دستگیری) است و مترادف آن، یعنی اماله، در اصل باب افعال است به معنای مایل کردن چیزی از جانبی به جانب دیگر و منحرف گردانیدن چیزی از جهتی به جهت دیگر (آصف اللغات).
و اما مماله، در اصطلاح دستور سنتی عرب، تمایل فتحه به کسره /i<a/، یا میل کردن الف یا (آ) به یای مجهول و ابدال برخی از مصوت هاست در تکواژها با مصوت های دیگر. این حادثه در زمینه های مشخص و معین صورت می گیرد ...

محمدحسین یمین

منبع : پایگاه اطلاعات علمی