تظاهرات دیجیتالی جامعه اطلاعاتی ایران

پس از پایان دهه ۹۰ و آغاز هزاره سوم دنیا وارد مرحله جدیدی از تکامل تکنولوژیک خود به نام عصر اطلاعات شد. عصر اطلاعات ساختارها و ملزومات خود را با فناور های موجود منطبق ساخت و بر اساس نیاز های حاصل شده زمینه زایش فناورهای جدیدی را فراهم کرد. گره خوردگی ابزارهای ارتباطی و اطلاعاتی در این دوره به طرز غیر قابل باوری ضمن توسعه درونی بر پیشرفت دیگری نیز تاثیر گذار بود به گونه ای که فناوری های ارتباطی به طور کامل در خدمت سیستم های اطلاعاتی قرار گرفته تا زمینه بسط هر چه بیشتر و بهتر اطلاعات را در کمیت و کیفیت مطلوب تر فراهم آورند. اینترنت به عنوان بزرگترین و موثر ترین مولود گره خوردگی ابزارهای ارتباطی و اطلاعاتی ظرف چند ساله اخیررشد بسیاری یافته است و موجبات شگفتی بسیاری از صاحبنظران و اندیشمندان علوم اجتماعی را فراهم کرده است. اینترنت به عنوان یک جامعه بزرگ بدون مرز مجازی در واقع شمایی از مدینه فاضله ایی است که درآن افراد بدون توجه به جنسیت، ملیت، رنگ پوست، نژارد و اخلاق می توانند از تمامی مواهب موجود به صورت مساوی بهره مند شوند و خود نیز آنچه را که جامعه ممی خواهد با دیگران به اشتراک گذارند.
امروزه اینترنت یا به عبارت بهتر ضریب نفوذ اینترنت به عنوان یکی از مهمترین شاخصه های توسعه محسوب می شود. البته این شاخص در جوامعی قابل بررسی است که برنامه توسعه ای خود را بر مبنای دانایی محوری بنا نهاده اند. توسعه دانایی محور به عنوان سیستم مطلوب توسعه ای در جوامع اطلاعاتی سعی دارند تا کلیه فرآیندهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و حتی سیاسی را در قالب دانش محوری و حول محور دانایی تفسیر و توجیه کند و از این طریق به چهارچوب ها و استانداردهای معینی برای تعریف جامعه ای نوین با عنوان جامعه اطلاعاتی دست یابند. با این توضیحات باید اشاره کرد که امروزه جامعه شناسان در ارائه تئوری های خود مسئله انقلاب دیجیتال را بسیار دقیق مورد بررسی و اشاره قرار می دهند و از لوازم و ظرفیت های آن برای تعیین و سنجش میزان و سطح توسعه یافتگی جوامع استفاده می کنند. همانطور که می دانیم کشورهای مختلف جهان بر اساس شاخص های گوناگون عصر حاضر در زمینه توسعه فناوری اطلاعات به پنج گروه مختلف به شرح زیر تقسیم می شوند
۱-کشورهای پیشتاز:که ۱۳ درصد کشورهای جهان را شامل می شوند این کشورها با سیاست گذاری های کلان توانسته اند خود را به جایگاه فعلی برسانند از جمله آنها می توان به آمریکا و آلمان، سنگاپور اشاره کرد.
۲- کشورهای تند رو: که با اندکی تاخیر و با برنامه ریزی های دقیق به دنبال کشورهای پیشتاز در حال حرکتند. این کشورها شامل ایتالیا، مجارستان، کویت و... هستند.
۳- کشورهای پیش رو: کشورهایی همچون آفریقا، روسیه، شیلی که با شناخت و ضعیت موجود فناوری اطلاعات و اهمیت آن اقدامات لازم را با برنامه ریزی های گسترده شروع کرده اند.
۴- کشورهای آغازگر: همچون ایران، چین، مصر که در ابتدای راه حرکت به سمت توسعه فناوری اطلاعات هستند.
کشورهای عقب مانده که هنوز دیدگاه و اقدام روشنی برای کاربرد فناوری اطلاعات ندارند.
بدون شک رسیدن و قرار گرفتن کشورها به هریک از این جایگاه ها متاثر از دست یابی به استانداردها،عوامل و شاخص های مختلفی در زمینه هایی همچون فرهنگ، آموزش، اقتصاد، مدیریت و ... می باشد.
نگرش جامع دولتها به موضوع فناوری اطلاعات برای دست یابی به تعاریف و تفاسیر و استانداردهای بومی شده توسعه فناوری اطلاعات می تواند زمینه لازم را برای ایجاد چهارچوب های علمی و عملی جامعه اطلاعاتی فراهم کند.
همسو کردن فعالیت های آموزشی، سرمایه گذاری های اقتصادی، فرهنگ سازی و از همه مهمتر نظارت و مدیریت صحیح بر این عوامل با استانداردهای تعیین شده که مبتنی بر فناوری های روز ارتباطی و اطلاعاتی هستند از ملزومان پایه ریزی ساختار جوامع اطلاعاتی هستند. به طور قطع هر چه سرمایه گذاری بر روی فناوری اطلاعات گسترش یابد و مردم بیشتر با حقوق و جایگاه خود در دنیای مجازی آشنا شوند نیازهای خویش را بیش از پیش خواهند شناخت و به طبع امکانات بهتری را نیز از دولت ها طلب خواهند کرد. به روز رسانی مفاهیم جدیدی همچون دموکراسی دیجیتال، رای گیری الکترونیکی، شهروند الکترنیکی، شهر الکترونیکی، دولت الکترونیکی و... نتیجه ظهور و توسعه استانداردهای جامعه اطلاعاتی هستند. هویت الکترونیکی و حقوق الکترونیکی نیز از جمله مواردی هستند که برای شهروندان دنیای مجازی حوزه ها و رویکردهای جدیدی را ایجاد کرده اند.
اینترنت و وب به عنوان بستر به اشتراک گذاری دانش و اطلاعات امروزه نقش مهمی در شکل گیری هویت مجازی ویا هویت شبکه ای برای مردم کشورهای مختلف دارد. آنها با حضور در این دنیای مجازی با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند و به تبادل آرا و نظرات خود می پردازند. بسیاری از روابط معمولی انسانی در این حوزه رنگ و بوی دیجیتال به خود گرفته اند تما م این اتفاقات چه در حالت خود آگاه و چه در حالت ناخودآگاه توسط افرادی صورت می گیرد که از نظر سطح دانش و موقعیت اجتماعی در سرایط مختلفی قرار دارند و برحسب نیاز و توان خود اقدام به دریافت و یا نشر اطلاعات می کنند و با این کار در شکل گیری و تکوین پایه های جامعه اطلاعاتی تاثیر به سزایی دارند. دانشجویان، اساتید، بازاریان، مدیران و... با حضور در این کانون مجازی دانایی محور به عنوان نمایندگان قشر اجتماعی خود اقدام به توسعه و ترویج علوم و فنون حوزه کاری خود می کنند و خواسته و نا خواسته زمینه آموزش و آگاهی همکاران و هم فکران خود را فراهم می آورند. ظهور و توسعه هزاران سایت و وبلاگ فارسی زبان صرف نظر از کیفیت ظرف چند سال اخیر حکایت از تحولی اساسی در دیدگاه مردم و به موضوع اطلاعات و اطلاع رسانی دارد. در سالهایی نه چندان دور که اینترنت به تازگی در کشور ما رسوخ کرده بود. استفاده از آن به غیر از هزینه های بالا بسیار محدود و در اختیار اشخاص و ارگان های خاصی بود اما این روزها توجه عمومی و دولتی به موضوع توسعه اینترنت به حدی است که برنامه های زیادی برای آموزش آن از سنین پایین در حال پیاده سازی است. ضمن اینکه با پیشرفت های کمی و کیفی در زمینه سرویس های اینترنتی روز به روز امکانات بهتر با هزینه های کمتری قابل استفاده می گردد. بحث توسعه اینترنت روستاها به عنوان کانون بزرگی از جمعیت کشور که همواره به دلایل گوناگون از جریان های توسعه امکانات و ابزار اطلاع رسانی و در نتیجه از اطلاعات عقب بوده اند بارقه هایی از امید برای سرعت گرفتن و سامان یافتن این عرصه در زمینه دستیابی به سطح دانش مطلوب ایجاد کرده است با این دیدگاه می توان به جبران عقب ماندگی ها و رسیدن به تعادل اطلاعاتی حذف طبقات اطلاعاتی میان اقشار شهری و روستایی همت گماشت.دست یابی و دسترسی یکسان همگان به اطلاعات و شکل گیری جریان آزاد تولید و توزیع اطلاعات می تواند در شکل گیری هویت فردی و اجتماعی در جامعه اطلاعاتی و تحقق دموکراسی دیجتال منجر شود.
با توجه به اینکه اینترنت به عنوان مهمترین ابزارها اطلاع رسانی چند بعدی می تواند اخبار و اطلاعات را در کوتاه ترین زمان ممکن در چندین زبان مختلف به صورت مکتوب، تصویری و صوتی در حجم بالایی و در سطح جهان منترش کند. نمی توان به سادگی اهمیت و نقش آن را انکار و حذف کرد.با این توضیح و با آگاهی از اینکه پایه های جامعه اطلاعاتی ایران به صورت درون جوش در بطن جامعه و توسط کارشناسان و علاقه مندان به این حوزه ریخته شده و پس از آن دولت به فکر انجام برنامه ریزی های کلان در این زمینه افتاد و به نظر می رسد پتانسیل لازم برای افزایش روند حرکتی توسعه دراین بخش وجود دارد و در صورت تعامل بهتر و بیشتر دولت با بخش خصوصی می توان به نتایج و اتفاقات مثبتی امیدوار بود. نگاه به تعاری و جایگاه مسائلی همچون قوانین و جرائم، فرهنگ سازی، خصوصی سازی، برنامه ریزی دولت و... در بحث کلانی همچون فناوری اطلاعات باید با نگرش ها و دیدگاههای جدیدی همراه باشد چرا که فناوری اطلاعات با توجه به همه پذیر بودن و چند بعدی بودن دارای ظرفیت های فراوان و گاه بسیار حساسی است که بهره گیری درست و مناسب از تمام آنها در بهینه شدن امور ضرورت دارد.مرور تحولات و اتفاقات صورت گرفته در زمینه توسعه آموزش های غیر آکادمیک، توسعه اینترنت، افزایش کمی و کیفی وب سایتهای فارسی زبان، رونق بازار داخلی سخت افزار و نرم افزار و... نشان از آن دارد که در حوزه عمومی و تجربی نیرو ها و استعداد های فراوانی وجود دارند که با استفاده از اندک روزنه ها و امکانات فراهم شده توانسته اند خود را با اطلاعات و دانش روز هماهنگ سازند.تمام این وقایع نشان از ظهور و رشد نسلی دارد که خود را عدات داده است با ابزارهای تکنولوژیک ارتباطی و اطلاعاتی با درایت و دقت برخورد کند و مطابق نیاز های خود از آن بهره برداری کند. این گروه اجتماعی که اکثر آن را جوانان تشکیل می دهند به دلیل بسیاری از مسائل و معضلات اطلاع رسانی و ارتباطی جامعه، اینترنت را کانون توجه و همگرایی خود قرار داده و با استفاده از ظرفیت های آن سعی داشته ضمن حذف فاصله علمی و اطلاعاتی خود با دنیای صاحب فناوری، کمبودهای ناشی از در هریک از رسانه های تلویزیون، ماهواره، روزنامه، کتاب و... را جبران کند. گو اینکه در بهره برداری از همین به ظاهر امکانات اندک نیز گاه با عدم حمایت دولتها مواجه بوده است. نمود این آتش زیر خاکستر و این توده عظیم مشتاقان پیوستن به دنیای مجازی و این شهروندان جدید دنیای وب از سالهای گذشته و با ظهور شبکه های BBS در ایران آغاز شد. افرادی که با این شبکه های مجازی بسیار ابتدایی و ساده کار کرده اند به یاد دارند که چگونه فعالیت های محدودی همچون تبادل عکس یا گپ زنی را در زمان های محدود تعیین شده از جانب مدیران شبکه انجام می دادند و با افراد مختلفی که تا آن زمان شناختی نداشتند اشنا می شدند. شبکه های مجازی BBS خیلی زود در جمع محدود آشنایان و علاقه مندان به این گونه فعالیت ها رواج یافت تا جایی که در برخی از قرارهای این شبکه ها تعداد زیادی از جوانان در کوهها و رستوران ها و کافی شاپ ها گرد هم جمع می شدند. که این قرارها نیز به خاطر تبعات اجتماعی معمولاً به صورت زیر زمینی راه اندازی و اداره می شدند که از طریق این جلسات گروهی افراد می توانستند سایر اعضا شبکه را ببینند و با هم به تبادل نظر بپردازند.نکته جالب توجه این است که درصد بسیاری بالایی از این شبکه ها در محدوده جغرافیایی شهری رواج می یافت. پس از مدتی با توسعه سرویس های اینترنتی این امکان برای ساکنان BBS ها فراهم شد تا به اتاق های گپ زنی معروفی همچون یاهو،ام اس ان، پالتاک و... کوچ کنند و تجربیات ارتباطات زیر زمینی و شبکه ای خود را در محیطی پویا تر و جدید تر دنبال کنند این اتفاق در عرض مدت کوتاهی محبوبیت شبکه های BBS را به دست فراموشی سپرد. بسیاری از گروندگان و گردانندگان اتاق های گپ زنی همان افرادی بودند که در شبکه های BBS فعال بودند و قشر جوانی را نیز تشکیل می دادند. همزمان با گسترش گرایش به نرم افزارهای گپ زنی تحت وب آشنایی و بهره گیری از سرویس های رایگان پست الکترونیک یاهو نیز مورد توجه جامعه ایرانیان قرار گرفت و اینگونه بود که در آن سالها هر کس سعی می کرد در هنگام معرفی خود و یا ارائه کارت ویزیت ایمیلی از یاهو یا هات میل را نیز بر روی آن بنویسد. هر چند که اتاق های چت و ایمیل های یاهو در ابتدای ترویج کاربردشان در ایران بیشتر مورد توجه جوانانی قرار گرفت که به علت برخی فشارها و کمبودهای اجتماعی به دنبال راهی مناسب و مخفی برای ارتباط با گروههای همسال خود می گشتند. روند گپ زنی ها و برقراری ارتباطات گروه-شبکه ای با استفاده گسترده جوانان ایرانی از سرویس یاهو گروپ و با شکل گیری گروههای مختلفی که حول موضوعات مختلفی اقدام به نشر مطلب برای خود می کردند تقویت شد و شکل جدیدی به خود گرفت و پس از مدتی گرایش مردم به حضور در جامعه شبکه ای ایران با آشنایی و بهره برداری از سایت های موجود در وب از یک سو و ظهور و توسعه سایت های فارسی زبان ارائه دهنده خدمات گپ و گفتگو از سوی دیگر سرعت بیشتری به خود گرفت یعنی ضمن اینکه روز به روز به تعداد اعضاء این جامعه افزوده می شد امکانات و تخصص های فنی آنها نیز مدام در حال توسعه بود تقریبا‍ً از همین زمان ها بود که در شهر های بزرگ و پس از آن در شهرهای کوچک دفاتر و یا مغازه هایی تحت عنوان کافی نت فعالیت خود را آغاز کردند و با ارائه امکانات سخت افزاری و نرم افزاری خود به مردمی که قادر به خرید رایانه های شخصی نبودند زمینه را برای گرایش هرچه بیشتر مردم به حضور در دنیای وب و رایانه فراهم کردند. بعدها کافی نت ها خدمات جدیدی را نیز به مردم ارائه دادند و آن سرویس تلفن اینترنتی بود که به مردم امکان می داد به هزینه های کم با خارج از کشور تماس برقرار کنند. با این توصیف نمی توان از نقش و کارکرد کافی نت ها در توسعه جامعه شبکه ایران غافل شد اقدامات و تحولات ذکر شده همچنان ادامه داشت و زمانی بیشتر اشکار شد که کمپانی گوگل در راه اندازی سرویس های پست الکترونیک خود و سایت اورکات بستری را به وجود آورد تا تمامی افراد از طریق دعوت نامه هایی که از دوستان خود دریافت می کنند جزو دارندگان Gmail شوند و یا به عضویت سایت اورکات درآیند.همزمان با بالا گرفتن تب داشتن ایمیل های یک گیگا بایتی Gmail و عضویت در جوامع مجازی اورکات در دنیا بسیاری از وبگردهای ایرانی که پیش از این هر کدام با ایمیل های سایت یاهو یا... فعالیت می کردند و یا در سایت ها و وبلاگ های فردی و جمعی اقدام به نوشتن می کردند بستری را یافتند تا از طریق آن باز هم به صورت نا خواسته یا به عبارت دیگر نادانسته مهر تایید دیگری بر وجود و ظهور اولین نسل جامعه اطلاعاتی- دیجیتالی ایران بزنند. ایرانی ها به سرعت از فرصت های (به خصوص رایگان) بوجود آمده استفاده کردند و دوستان و سایر علاقه مندان را برای در اختیار گرفتن Gmail و یا عضویت در سایت اورکات دعوت کردند. طبق گزارش های آماری سایت اورکات ایرانی ها ظرف مدت کمتر از یک ماه رتبه سوم جمعیتی را در شهر مجازی اورکات به دست آورند و جز فعال ترین اعضا جوامع مختلف اورکاتی شدند. این در حالی بود که کشور صاحب فناوری ایالات متحده آمریکا و رتبه دوم به کشور پرجمعیت برزیل اختصاص داشت. گذشته از تحلیل های جامعه شناسانه ای که می توان بر نتایج فوق داشت در نگاهی خوش بینانه می توان از جایگاه و اهمیت و تاثیر عمیق فناوری اطلاعات و جامعه اطلاعاتی در میان ایرانیان که قشر عظیمی از آنان را جوانان تشکیل می دهند یاد کرد....صرفنظر از خرده گیری هایی که ممکن است بر ماهیت اورکات به عنوان یک کلوپ تفننی ارائه شود(که در مجموع درصد بسیار اندکی از این جمعیت را می توان در اینگونه تعاریف گنجاند) باید اذعان داشت که علی رغم عمر کوتاه شهر مجازی اورکات شهروندان ایرانی آن به خوبی توانسته اند با زیر و بم آن اشنا شوند و اقدام به تبادل اطلاعات و برقراری روابط کاری کنند. نمونه این گونه جوامع شبکه ای در نشانی های دیگری همچون www.hi۵.com و www.business۲۴.com و www.gazzag.comو... نیز تشکیل شده و در آنها نیز ایرانیان حضور و ظهور جدی پیدا کرده اند. در بعد دیگری از جامعه مجازی ایران می توان به خیل عظیمی از وبلاگ نویسان اشاره کرد که هر یک بر اساس رشته تحصیلی یا شاخه علمی و ادبی یا حرفه ای مورد علاقه خود اقدام به راه اندازی وبلاگ نموده اند. استفاده ایرانیان از سه سرویس دهنده بزرگ و مشهور وبلاگ یعنی:
۱- persianblog.com
۲- blogsky
۳- blogspot
از اهمیت و جایگاه ویژه ای در محافل اینترنتی و جامعه اطلاعاتی داخل و خارج برخوردار است. همچنین در اثر این استقبال و توجه باور نکردنی سرویس دهنده های جدید وبلاگ فارسی پیدا شدند و طرفدارانی را گرد خود جمع کردند. که عبارتند از :
۱- blogfa.com
۲- Mihanblog.com
۳- parsiblog.com
حضور و موضع گیری های پر رنگ و فعالانه و پی گیرانه شبکه وبلاگ های فارسی زبان در مسائل و موضوعات گوناگون اتفاقی است که به ندرت نمونه های مشابهی از آن یافت می شود از همه مهمتر عدم هدایت و راهبری واحد این تعداد وبلاگ است که علی رغم این موضوع وحدت رویه و انسجام اطلاعاتی در پوشش ابعاد گوناگون یک موضوع اهمیت جایگاه وبلاگ ها و جامعه شبکه ای وبلاگ نویسان را بیش از پیش نمایان می سازد. ملموس ترین نمونه فعالیت این جامعه را می توان در موضع گیری بسیاری از وبلاگ نویسان در برابر اقدام موسسه نشنال جغرافیک در تغییر نام خلیج فارس به خلیج عربی نسبت داد.
شاهد بودیم که افراد مختلف با اندیشه ها و فعالیت های گوناگون اقدام به نشر مطالب مشابهی علیه اقدام این موسسه کردند و توانستند ظرف مدت کوتاهی عبارت Arabian Golf را بمباران گوگلی کنند. اکثر وبلاگ نویسان ایرانی را جوانان و به خصوص جوانان دانشگاهی تشکیل می دهند و مطالعه محتوای هر یک از این وبلاگ ها در شاخه های مختلف نشان از مطالعات و دانش خوب این گروه دارد.
در منظری دیگر به جامعه گردانندگان وب سایت های اینترنتی فارسی زبان می پردازیم که همگام با رشد کاربری اینترنت در میان عموم از رشد قابل توجهی برخوردار شده است. البته جنبه تفنن و کثرت آن در قیاس با وبلاگ ها کمتر است و شاید مهمترین دلیل آن را بتوان در بار مالی راه اندازی، نگهداری و توسعه وب سایت ها دانست.اما به هر حال تا چند سال اخیر تعداد سایت های معتبر فارسی زبان به تعداد انگشتان دو دست هم نمی رسید این در حالی است که افراد بسیاری با سرمایه گذاری های شخصی اقدام به راه اندازی سایت های اینترنتی با کاربری های متفاوتی کرده اند و از این طریق نقش مهمی در اطلاع رسانی شبکه ای به عهده خود گرفته اند. نکته قابل توجه در تمام این موارد در این است که اکثر اعضا و افراد فعال در این جوامع شبکه ای خواسته و ناخواسته بدون هیچگونه چشم داشتی اقدام به آموزش، اطلاع رسانی، سرویس دهی و حمایت از کاربران خود می کردند و منابع اطلاعاتی و دانشی خود را به اشتراک می گذارند.نمونه این کار را وفور وبلاگ ها و وب سایت هایی می توان دید که با هزینه شخصی اقدام به راه اندازی و تامین پایگاههای آموزشی اطلاعات تخصصی می کنند. و یا کوچکترین اخبار و رویداد های علمی و فرهنگی و اقتصادی و حتی سیاسی را ظرف کوتاه ترین زمان از منابع مختلف جمع آوری می کنند و از طری وبلاگ و یا وب سایت خوا انتقال می دهند.با تمام این توضیحات در می یابیم که در حدود یکی دو سالی است که در آن سوی مرزهای جامعه واقعی ایران و در پس شیشه ها ی مانیتور ها و کوچه پس کوچه های وب قوانین نا نوشته ای در حال تدوین و شکل گیری هستند که موجبات پیوند مردم از گروهها و اقشار مختلف اجتماعی را پدید می آورند و به تبع آن گونه ای خاص از فرهنگ نوین را در جامعه ای اطلاعاتی ایران پیاده سازی می کنند و این قضیه مصداق کاملی از دیدگاه و باور کارشناسان امور فرهنگی است که باورها و فرهنگ خلق شده از بطن جامعه را پایا تر و موثر تر می دانند تا اصول و قواعد تزریقی دولتها به مردم، به خصوص که تمام این اتفاقات و تعاملات در محیط وب صورت می گیرد که تا حدود بسیاری از فشارها و نظارت های دولتی خارج است.حاصل اینکه جامعه شبکه ای دانش محور یا جامعه مجازی اطلاعاتی ایران با پتانسیل و ظرفیت بالای علمی و کاری قوت و شکل غیر رسمی خود را یافته است.به دور از هرگونه حب و بغض فکری و عقیدتی می توان جامعه شبکه ای ایران را که البته هنوز به استاندارد قابل تعریف و مرز روشن لازم دست نیافته نمود و تصویری از جامعه مطلوبی توصیف کرد که در آن جریان آزاد اطلاعات زمینه ایجاد دمکراسی اطلاعاتی-دیجیتالی که بر بستر ازادی بیان و اندیشه شکل گرفته معرفی کرد. جامعه ای که در آن افراد مختلف می توانند با کنار گذاشتن نا برابری های اجتماعی با یکدیگر به گفتگو بپردازند و تبادل اطلاعات کنند. حقیقت این نکته وقتی بیشتر قابل اعتنا می شود که متوجه شویم وب و محیط دیجیتال توانسته با هوان گره گشای بسیاری از نقاط کور و یا ضعیف اطلاعاتی نیز عمل کند به عنوان نمونه مسائل و مباحث سیاسی و یا جنسی که به دلایل مختلف در جامعه قابل طرح نیستند قابل ذکر است و شاید یکی از دلایل رشد کمی و کیفی و گرایش قابل توجه کاربران به اینگونه سایت ها و وبلاگ ها در این مسئله نهفته باشد.تمام تحولات و تلاش های صورت گرفته شده توسط مردم برای حضور و فعالیت در جامعه مجازی شبکه ای ایران در سالهای آغازین دهه ۸۰ و همچنین تغییرات و تاثیرات گسترده توسعه فناوری اطلاعات در کشورهای مخلف آسیایی، اروپایی و آمریکایی باعث شد تا توجه دولت به مسئله فناوری اطلاعات افزایش چشم گیری پیدا کند و تشکیلات و گروههای ویژه ای حتی تا سطح دفتر ریاست جمهوری شکل گیرد تا به بررسی راهکارها و زمینه های بهره برداری و توسعه فناوری اطلاعات در کشور بپردازد.مهمترین گام عملی که از جانب دولت برای توسعه فناوری اطلاعات در کشور برداشته شده با راه اندازی شورای عالی اطلاع رسانی و طرح تکفا همراه بود که در سال ۱۳۸۱ شمسی شروع به کار کرد و برنامه ریزی ها و سرمایه گذاری های کلانی را نیز به همراه داشت و تقریباً در تمام ابعاد و شاخه های فناوری اطلاعات به تعاریف و مفاهیمی متناسب با سازمان ها و ارگان های مختلف دست یافت. سرمایه گذاری های دولتی در این بخش از کمیت قابل توجهی برخوردار ود و با هدف رسیدن به یک جامعه اطلاعاتی با رویکرد توسعه دانایی محور در محافل علمی و دانشگاهی کشور نیز مورد توجه و اقبال قرار گرفت و دانشگاهها و ارگان های مختلف مربوط با تشکیل و راه اندازی سمینار ها و کنفرانس های ملی و بین المللی و با دعوت از کارشناسان و متخصصان فن از خارج کشور سعی در بالا بردن و ارتقا سطح علمی کشور داشتند. تمام فعالیتهای صورت گرفته شده در ابعاد عمومی، دولتی و دانشگاهی حاصل تلاش و عزم جدی کشور برای جبران عقب افتادگی و مشکلات ناشی از عدم توسعه فناوری اطلاعات در کشور بود. امروزه در دنیا برای بررسی میزان توسعه کشورها در زمینه فناوری اطلاعات از شاخص ها و پارامترهای مختلفی استفاده می شود که یکی از ابتدایی ترین شاخص ها آمادگی الکترونیکی یاE-readiness نام دارد.
عوامل و شاخص های مختلفی که در این شاخص مورد ارزیابی قرار می گیرند شامل موارد زیر می شود.
۱- زیرساخت
۲- منابع انسانی
۳- بودجه و توانمندی مالی
۴- دولت
۵- قوانین
رسیدن به استانداردهای جامعه اطلاعاتی با دستیابی به سطح مطلوبی از توان و امکانات در هر یک از پارامتر های ذکر شده ارتباط دارد.براساس برنامه توسعه تعیین شده از جانب سازمان ملل متحد برای تجزیه و تحلیل توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در کشورهای مختلف چهار شاخص کلی مورد توجه و بررسی قرار می گیرد. این شاخصها شامل موارد زیر می باشند:
۱- شاخص قابلیت اتصال
۲- شاخص دسترسی
۳- شاخص کاربری
۴- شاخص آزادسازی
هر یک از شاخصهای مذکور دارای ابزارها و ابعاد گوناگونی می باشند که با تجزیه و تحلیل و بررسی هریک ازآنها می توان به میزان توسعه فناوری ارتباطات و اطلاعات در یک کشور پی برد و از آنجا که فناوری اطلاعات به عنوان کاتالیزور و موتور حرکتی شکل گیری و توسعه جامعه اطلاعاتی مطرح است می تواند زمینه لازم برای دست یابی به استاندارد های بین المللی را فراهم سازد. این ابعاد عبارتند از :
شاخص قابلیت اتصال شامل وضعیت زیر ساختهای فیزیکی برای ICT ازقبیل:
۱-پهنای باند اتصال به اینترنت،
۲ -تعداد رایانه های شخصی،
۳ -ضریب نفوذتلفن ثابت و همراه.
شاخص دسترسی شامل مشخصه های دسترسی از قبیل:
۱-تعداد کاربران اینترنت
۲-متوسط دریافت
۳-هزینه تماس و غیره.
شاخص کاربری شامل محاسبه تبادل اطلاعات از طریق مخابرات و مراکز تبادل اطلاعات اینترنتی
شاخصهای آزاد سازی شامل انجام دگرگونی های ساختاری برای انطباق و جذب ICT و با توجه به تبادلات و رقابت های اینترنتی در بخش مخابرات و ارتباطات کشور.
بر اساس شاخص های ذکر شده کشورهای جهان به سه گروه: کشورهای در پی توسعه (مثل ایران، پرو، سوریه)،کشورهای در حال توسعه(مثل امارات متحده عربی) وکشورهای توسعه یافته یا پیشتاز درفناوری ارتباطات و اطلاعات(مثل نروژ،آمریکا،ایسلند) تقسیم بندی می شوند. در این بخش سعی می شود با نگاهی تحلیلی شاخص های توسعه ICT در ایران مورد بررسی قرار گیرند.
۱- تعداد شناسه(Domain) اینترنتی ثبت شده
تعداد سایتهای اینترنتی راه اندازی شده در کشور می تواند یکی از شاخصهای توسعه کاربرد ابزارهای اطلاع رسانی باشد. کشور ما با جمعیت جوانی که دارد در دو ساله گذشته سیر رشد بسیار بالا و باور نکردنی ای را در ثبت شناسه های اینترنتی داشته است. اغلب ارگان ها و سازمان های دولتی، اکثر شرکتهای خصوصی و بسیاری از افراد حقیقی اقدام به استفاده از سرویس های اینترنتی در جهت ثبت شناسه و اجاره فضا کرده اند و برنامه های اطلاع رسانی خود را از این طریق دنبال می کنند. متاسفانه یا خوشبختانه هنوز آمار دقیق و روشنی از شناسه های ثبت شده برای ایرانیان به علت حجم روز افزون ثبت در اختیار نیست. ولی آنچه مسلم است حجم اطلاعات فارسی زبان در وب به طرز عجیبی رشد پیدا کرده همچنین حجم زیادی از اطلاعات سایر زبان ها به فارسی برگردانده و در وب منتشر گشته و یا اطلاعات فارسی به انگلیسی برگردانده شده و در وب قرار گرفته است. این مسئله ضمن تقویت جایگاه وب سایت ها ی فارسی زبان در وب بر تعداد کاربران فارسی زبان اینترنت نیز افزوده است.
۲- تعداد رایانه های شخصی
میزان اقبال عمومی به استفاده از رایانه در کارهای شخصی و افزایش تعدادPC در میان مردم و در تمام سطوح سنی وموقعیتهای مختلف جغرافیایی می تواند به عنوان یکی از شاخصه های کاربردی شدن ICT مورد توجه قرار گیرد. طبق آخرین آمار موجود در کشور ما با جمعیتی در حدود هفتاد میلیون نفر تعداد ده میلیون دستگاه رایانه وجود دارد. یکی دیگر از ابعاد این شاخص را می توان به میزان واردات رایانه های شخصی به کشور اختصاص داد. که قطعاُ کشور ما در این مورد درصد بالایی را بخود اختصاص خواهد داد هرچند که در چند ساله اخیر سیرایجاد خطوط مونتاژ رشد چشمگیری داشته است.
افزایش تعداد رایانه های شخصی هر چند که در ابتدای امر برای استفاده های معمولی و غیر حرفه ای باشد ولی در نهایت نتیجه ارزشمندی برای مصرف کنندگان خواهد داشت چرا که در واقع باعث ارتقا سطح سواد تکنولوژیک در جامعه خواهد شد و این مسئله در بالا رفتن درجه پذیرش و کاربری اطلاعات و فناوری اطلاعات موثر خواهد بود.
۳- تعداد خطوط تلفن ثابت
این عامل کاملاً به عنوان یک عامل محدود کننده برای اتصال و دسترسی به اینترنت محسوب می شود. از سوی دیگر می توان ظرفیت توسعه خطوط اینترنت را بر این اساس برآورد نمود. عموماُ ایجاد شبکه های تلفن به هزینه های بالایی نیاز دارد به طوری که مقدار این عامل ارتباط مستقیم با درآمد سرانه ملی و منابع دولتی دارد. توزیع جغرافیایی در خصوص مقدار این عامل بسار اهمیت دارند. در حال حاضر ایران دارای بیش از ۱۴ میلیون و ۲۴۰ هزار تلفن ثابت با ضریب نفوذ ۵/۲۱ است که برنامه های فعلی نشان از توجه جدی به گسترش مناسب این ارقام دارد همچنین ۲۹۳ شهر و ۳۸ هزار و ۲۸۹ روستای کشور از امکان ارتباط تلفنی برخوردار هستند و حدود ۱۶ هزار کیلومتر فیبر نوری بستر مناسبی را برای تقویت شبکه مخابراتی کشور ایجاد شده است.
۴- تعداد کاربران اینترنت
در خصوص تعداد کاربران اینترنت تعداد کاربرانی که از یک اشتراک اینترنت استفاده می کنند مورد توجه قرار می گیرد. اما در کشور درحال توسعه ای چون ایران انواع دیگری غیر از اشتراک مثل استفاده از کافی نتها و نیز دسترسی های شراکتی در محاسبات لحاظ می شوند.
طبق بررسی های موجود در حال حاضر قریب به ۱۰ میلیون نفر در ایران از اینترنت در کمیت و کیفیت های مختلف استفاده می کنند که پیش بینی می شود تا سال ۸۵ این رقم تا ۱۹ میلیون نفر افزایش یابد.
۵- نرخ مکالمات تلفنی محلی
نرخ مکالمات تلفنی عامل مهمی برای دسترسی کاربران است. بدیهی است در صورت بالا بودن نرخ مکالمات تلفنی استفاده از اینترنت برای عموم مردم مقرون به صرفه نخواهد بود.و این در حالی است که کاربران اینترنت در قبال اتصال به شبکه باید دو هزینه تلفن و هزینه دسترسی به شبکه را بپردازند. با این حال تمهیداتی مثل کاهش نرخ خدمات تلفن و کارتهای اینترنتی در بعضی ساعات شب می تواند عامل موثری در جذب کاربران به استفاده از شبکه باشد.
۵- تولید ناخالص ملی
سرانه درآمد مردم یک عامل تعیین کننده در استفاده از اینترنت محسوب می شود. قدرت خرید سخت افزار و استطاعت مالی فرد برای پرداخت هزینه ارتباط مشخص کننده امکان برقراری ارتباط اینترنتی می باشد.
۶- رقابت در عرصه مخابرات
در بسیاری از کشورها که بخش خصوصی، مسئول ارائه خدمات مخابراتی می باشد. شرکتهای مختلف با کم کردن قیمتها، ارائه سرویس های ویژه برآنند تا به طورموثرتر در بازار حاضر شوند. به عبارت دیگرعدم وجود فضای رقابتی منتج به گران شدن و پر هزینه ماندن خدمات فناوری ارتباطات و اطلاعات می شود و مانع توسعه ICT میشود. کشور ما نیز با توجه به حضور قدرتمند و غالباُ انجصاری بخش دولتی با مشکلات زیادی در زمینه خدمات فناوری ارتباطات و اطلاعات مواجه است. که نیاز به تدوین و تعیین چهارچوب های قانونی برای انتقال بخش های خدماتی ICT به بخش خصوصی را تقویت می کند.
۷- تعداد شرکت های خدمات رسان سرویس دهنده وِب ((ISP ورقابت بین آنها
تعداد شرکتهای سرویس دهنده وِب(ISP ) در هر کشوری به عنوان یکی از شاخص های توسعه یافتگی ICT در آن کشور به شمار می رود. که رقابت و تلاش این شرکتها برای کسب سهم بیشتری از بازار می تواند به ارزان شدن قیمتها، بهبود کیفیت، ارتقا سرعت منتهی شود. در چند سال گذشته علاوه بر تهران شاهد رشد بسیار خوبی درافزایش تعداد ISP ها در شهرستان ها بودیم که نکته نوید بخش در این قضیه اقبال بخش خصوصی به سرمایه گذاری در راه اندازی ISP بود که نتیجه آن کاهش مناسب هزینه های اشتراک در مورد کارتهای اینترنتی و اشتراک های زمانی به همراه افزایش کیفیت خطوط اینترنت از سوی برخی ISP ها بودیم. این امر حتی بر روی خدمات کافی نت های سطح شهرها نیز تاثیر داشته است.
در حال حاضر حدودآ ۴۰۰ شرکت خدمات دسترسی به اینترنت (ISP) را فراهم می کنند و ۳۰ شرکت (ICP) نیز به فعالیت مشغول هستند.
۸- استفاده از اینترنت یا کاربری
در خصوص شاخص کاربری حجم داده های مخابره شده از نظر تجاری اهمیت دارد.به عبارت دیگر حجم داده های ارسال و دریافت شده در فعالیت ISP ها مهم به شمار می آید. که این شاخص با محاسبه شاخص مخابرههای راه دور به دست می آید.جمع ظرفیت بین المللی اینترنت ۵۲۰ مگابایت در ثانیه و جمع ظرفیت دیتا داخل کشور ۵ گیگابایت در ثانیه است.هم اکنون ۲۲۰ شهر ایران به اینترنت دسترسی دارند که این رقم تا سال ۲۰۰۵ به ۳۶۱ شهر افزایش خواهد یافت. شمار کاربران اینترنت در سال ۱۹۹۴ از ۲۵۰ نفر فراتر نمی رفت، در حالی که هم اکنون بیش از ۵/۲ میلیون ایرانی به صورت دائم و ۵/۳ میلیون نفر نیز به صورت کاربر غیر دائم از اینترنت استفاده می کنند. به این ترتیب ضریب نفوذ اینترنت از صفر در سال ۱۹۹۴ به ۳/۵ در سال ۲۰۰۳ افزایش یافته است و طبق برآوردهای صورت گرفته شمار کاربران اینترنت تا سال ۲۰۰۴به ۵ میلیون و ۶۰۰ هزار نفر و در سال ۲۰۰۵ به ۱۵ میلیون و در سال ۲۰۰۷به ۳۵ میلیون نفر افزایش یاب
۹- تعداد تلفن های همراه و همگانی و کمیت و کیفیت سرویس های جانبی از دیگر شاخص های قابل اعتنا در زمینه توسعه فناوری اطلاعات افزایش ضریب نفوذ تلفن همراه و تلفن های همگانی است که در حال حاضر قریب به ۵ میلیون تلفن همراه در کشور توزیع شده و در آینده نزدیک به ۱۰ میلیون نیز خواهد رسید.بر اساس شاخص دسترسی دیجیتال ، ایران در رده ۸۶ جهان در میان کشورهای با دسترسی متوسط طبقه بندی می شود(۴۳/۰). در این طبقه بندی کشورهایی همچون مصر(۴۰/۰)، تونس(۴۱/۰) و اندونزی (۳۴/۰) در رده های پایین تر از ایران قرار دارند و لبنان(۴۸/۰)، ترکیه(۴۸/۰) و اردن(۴۵/۰) رده های بالاتر را به خود اختصاص داده اند.با آگاهی از شاخص های توسعهICT بر اساس استانداردهای جهانی در کشور ایران به نظر می رسد که برای دستیابی هرچه بهتر و سریعتر به شاخص ها و ابزارهای توسعه ارتباطات و اطلاعات منطبق بر استانداردهای جهانی کشور نیاز مبرمی به نگرش کلان ،اصولی و غیر نمایشی به پدیده ICT دارد.با از بین بردن بسیاری از موانع موجود ازطریق تعریف و تدوین موازین قانونی در راه انتقال خدمات به بخش خصوصی، ارائه خدمات گسترده و حتی رایگان آموزش عمومیICT،افزایش سرانه استفاده از رایانه و اینترنت، نهادینه کردن و اجرایی کردن مفاهیم دولت الکترونیکی و تجارت الکترونیکی در کشور می توان به دستیابی ایران به عنوان کشوری در حال توسعه ICT و حتی توسعه یافته در ICT امیدوار بود که از لوازم توسعه پایدار برای هر کشوری می باشد.در بعد منابع انسانی نیز کشور به علت پذیرش بالای بازار کار چه از طریق سطوح مختلف آموزش های دانشگاهی و چه از طریق کلاس های مختلف آموزشی که توسط شرکت ها و موسسات گوناگون در قالب موضوعات و دوره های متنوع فناوری اطلاعات برگزار شده شاهد رشد چشمگیری بوده ایم به نحوی که هم اکنون درصد بالایی از متخصصان و دانش آموختگان علوم فناوری اطلاعات در سازمان ها و شرکت ها و ارگان های مختلف جذب شده اند و به فعالیت مشغولند.این نکته را نیز نباید فراموش کرد که با توسعه سرمایه گذاری و توجه ملی به فناوری اطلاعات در ایران بسیاری از کارشناسان و متخصصان ایرانی مقیم کشورهای خارجی وقتی شرایطی را برای فعالیت و حتی سرمایه گذاری مطلوب دیدند به کشور بازگشتند و در بخش های مختلف به کار مشغول بشوند.با این تفاسیر می توان اذعان داشت کشور در حال حاضر از پتانسیل بسیار بالایی در زمینه نیروی انسانی متخصص، ماهر، نیمه ماهر و آشنا و علاقه مند به موضوعات و سطوح مختلف علوم فناوری اطلاعات برخوردار است.در شاخص بودجه بندی و توان مالی کشور همانطور که پیشتر اشاره شد دولت به عنوان متولی سرمایه گذاری در زمینه فناوری اطلاعات در دو بخش عمده فعالیت کرده است.
۱- بخش دولتی که با تشکیل شوراهای راهبردی طرح تکفا در وزارتخانه های مختلف امکان سرمایه گذاری بر روی طرح ها و پروژه های مختلف را فراهم کرده است.
۲- با ایجاد امکان اعتای وام به شرکت های خصوصی زمینه رشد و پیشرفت توان مالی و اقتصادی شرکت های خصوصی را فراهم کرده است.در بعد فعالیت های مربوط به تدوین قوانین نیز کشور شاهد حرکت هایی از جانب قوه قضائیه، دولت و مجلس بوده است ولی با توجه به نوپا بودن چهارچوب های فعلی جامعه اطلاعاتی-دیجیتالی ایران و ضعف های اساسی در دانش عمومی و سیستم های خدمات رسان هنوز در دست یابی به تعاریف و مفاهیم قانونی جدیدی که با ساختارها و امکانات امروز منطبق و مطابق باشد موفق عمل نکرده ایم و از این رو بسیاری از تحولات قابل انجام در محاق ضعف ها و کمبودهای قانونی قرار گرفته اند و یا هنوز بازخورد مناسب قوانین تدوین شده به دست نیامده است.اما نکته ای که حائز اهمیت است توجه جدی و توامان مردم و دولت به پدیده فناوری اطلاعات است که به انحاء گوناگون و در سطوح مختلف در تلاش برای بهره گیری و توسعه ابزارها و امکانات آن هستند.تمام تلاش های مردم و دولت در نهایت به شکل گیری چهارچوبی مشخص و شفاف از حوزه های عمل در عرصه جامعه اطلاعاتی-دیجیتالی ایران منجر خواهد شد و خواسته و ناخواسته مسیر و سرعت توسعه آن را با آهنگ رشد فناوری اطلاعات در سطح بین الملل هماهنگ می سازد

منبع : وبلاگ مديريت فناورى اطلاعات