زن در نگاه روشنفکران

از سال‏های آغازین نهضت مشروطه در ایران، كه تحت تأثیر اندیشه‏های فمینیستی و گفتمان حاكم بر جوامع غربی، حوزه مباحث زنان در كشور ما نیز گشوده شد و گفت و گو درباره مسائل و مشكلات زنان، در جلسه ها، انجمن ها، جمعیت ها، روزنامه‏ها و مجله‏های زنانه آغاز گردید،ر.ك: محمد حسین خسرو پناه، هدف‏ها ومبارزه زن ایرانی از انقلاب مشروطه تا سلطنت پهلوی، ص ۱۴۷ ـ ۲۵۶ تا امروز كه به مدد پیروزی انقلاب اسلامی، فضای گسترده‏ای برای طرح مباحث زنان در كشور ما فراهم شده است، رویكردها و دیدگاه‏های مختلفی در سه زمینه تحلیل و تبیین شخصیت و حقوق زن، ریشه یابی مسائل و مشكلات زنان و سیاست گذاری و برنامه ریزی برای حل مسائل و مشكلات آنان شكل گرفته است. رویكردها و دیدگاه‏هایی كه گاه مشكل می‏توان میان آن‏ها توافق و هماهنگی ایجاد كرد. در دهه‏های اخیر، نویسندگان و پژوهش گران متعددی به تحلیل و ریشه یابی این رویكردها و دیدگاه‏ها پرداخته و تقسیم بندی‏های متفاوتی نیز از آن‏ها ارائه داده‏اند. نخستین بار در اواسط دهه چهل، استاد شهید مرتضی مطهری به هنگام نگارش مقالاتی كه در آن‏ها به نقد دیدگاه طرفداران تغییر مقررات قانون مدنی در زمینه حقوق خانواده می‏پرداخت، این مجموعه مقالات، در طول سال‏های ۱۳۴۵ تا ۱۳۴۶ در مجله زن روز منتشر شد و در سال ۱۳۵۳ به عنوان نظام حقوق زن در اسلام به صورت كتاب انتشار یافت. دیدگاه‏ها و رویكردهایی را كه در آن زمان، در زمینه تحلیل مسائل اجتماعی به طور عام و مسائل زنان به طور خاص وجود داشت، به دو دسته «جامدها» و «جاهلها» تقسیم و آن‏ها را این گونه توصیف كرد: «جامد از هر چه نو است، متنفر است و جز با كهنه خو نمی گیرد و جاهل هر پدیده نوظهوری را به نام مقتضیات زمان، به نام تجدد و ترقی موجه می‏شمارد.
جامد هر تازه‏ای را فساد و انحراف می‏خواند و جاهل همه را یك جا به حساب تمدن و توسعه علم و دانش می‏گذارد.» مرتضی مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، ص ۹۶ در دهه‏های بعد، نویسندگان دیگری، از دیدگاه‏ها و رویكردهایی كه در آثار استاد شهید نقد و بررسی شده بودند، با عنوان «تحجرگرایی» و «تجددمآبی» یاد كردند. ر. ك: سید ضیاء مرتضوی، «زنان و خروج از برزخ تجدد و تحجر»، روزنامه انتخاب، ش ۱۶۶، ۸/۸/۱۳۷۷ برخی از نویسندگان نیز جریان‏های مختلفی را كه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با هدف دفاع از حقوق زنان ایران شكل گرفتند، به سه جریان سیاسی، سكولار(غیردینی) و دینی(اعم از تجدیدنظرطلب و اصول گرا) تقسیم كردند. ر.ك: ابراهیم شفیعی سروستانی، جریان شناسی دفاع از حقوق زنان در ایران برخی دیگر نیز با تمركز بر دیدگاه‏های مطرح شده از سوی اندیشمندان مسلمان، رویكردهای مهم در حوزه مطالعات زنان را شامل سه رویكرد سنت گرایی، تجددگرایی و تمدن گرایی دانستند.
ر.ك محمد تقی سبحانی، الگوی جامع شخصیت زن مسلمان، ص ۱۳ ـ ۱۴ در هر حال، به نظر می‏رسد كه شناخت دقیق رویكردها و دیدگاه‏هایی كه به ویژه در سال‏های اخیر، در زمینه تحلیل مباحث زنان یا دفاع از حقوق آنان در كشور، شكل گرفته، برای رسیدن به الگویی جامع كه به دور از هرگونه افراط و تفریط و بر اساس موازین اسلامی، به ارائه راهكار برای حل مسائل و مشكلات گوناگون زنان ایران اسلامی، در حوزه‏های مختلف فرهنگی، سیاسی و اقتصادی بپردازد، ضرورتی انكارناپذیر است و قطعا آثاری كه در این زمینه تدوین می‏شوند بسیار مغتنم و ارزشمند خواهند بود. البته مشروط بر آن كه از سر انصاف و با نگاهی جامع و عمیق به بررسی این موضوع پرداخته باشند.
كتاب زن در نگاه روشنفكران از جمله آثار ارزشمندی است كه در سال‏های اخیردر زمینه بررسی یكی از رویكردهای موجود در حوزه مباحث زنان به رشته تحریر در آمده است. نویسنده كتاب یاد شده، در پیش گفتار آن، كتاب را این گونه توصیف می‏كند:
«اثر حاضر پیش درآمدی برشناخت مسائل زنان از دریچه نگاه روشنفكران، به ویژه از دیدگاه روشنفكران دینی ایران است. تا آن جا كه می‏دانیم، تا كنون هیچ اثر مستقلی در این باره نگارش نیافته است و اساسا گفتمان روشنفكر دینی در این باب، از سابقه و پیشینه چندانی برخوردار نیست. نكات زیر، رویكرد نویسنده را در این پژوهش آشكار می‏سازد:
۱) با پیدایش دوران جدید غرب، جریانی به نام «روشنفكری» ظهور كرد و به تدریج در دیگر نقاط جهان نیز شكل گرفت. می‏توان چالش میان دین و تجدد را از مهم ترین پیامدهای حضور روشنفكران در كشورهای اسلامی به شمار آورد. چالش میان دین و تجدد در ایران نیز عمیق ترین چالش فرهنگی است كه سابقه آن به سده پیشین باز می‏گردد. این نزاع، كه در دهه‏های اخیر به اوج خود رسیده است، تضادها و تعاملات گسترده‏ای را در میان روشنفكران و اندیشمندان مسلمان به وجود آورده و دیدگاه‏های متعدد و متنوعی را در باب رابطه دین و ابعاد گوناگون حیات فردی و اجتماعی مطرح ساخته است. مباحث و مسائل زنان، همواره در عرصه این چالش‏ها حضوری چشمگیر داشته است. در نگاه روشنفكران، وضعیت زنان، از مهم ترین شاخصه‏های بسط مدرنیته و معیار آزمون رشد و توسعه در هر كشور است. به هر روی، با توجه به اهمیت و گسترش روز افزون مسائل و مباحث زنان در ایران، بررسی و شناخت عناصر فكری و اندیشه‏های روشنفكران، به عنوان حاملان اصلی فرهنگ مدرن، جایگاه ویژه‏ای دارد.
۲) مسأله شناسی و آسیب شناسی زنان در ایران و ارائه راهكارهایی برای حل آن، مهم ترین دل مشغولی همه كسانی است كه برای ارتقای وضعیت زنان می‏كوشند، هر چند انگاره‏ها و انگیزه‏هایی متفاوت دارند. به دیگر سخن، نقش ویژه زنان در سرنوشت جامعه بشری سبب شده است تا این قشر، همواره در كانون توجه جریانات فكری قرار گرفته و جامعه زنان، هر روز با تفسیری نو از جایگاه، الگو و آرمان‏های خویش روبه رو شوند، گاه تفسیری مطابق با واقع و حقیقت، گاه تفسیری شیء مآبانه، گاه تفسیری زن گرایانه و مردستیز و غیره. تردیدی نیست كه رسالت امروز زن مسلمان، شناخت موشكافانه این تفسیرها، برای رسیدن به تفسیری ناب و حقیقی است. بازشناسی و تحلیل دیدگاه‏های روشنفكران در ایران به عنوان یكی از جریان‏هایی كه خود را از مدعیان جدی مسائل زنان می‏داند، می‏تواند ما را در دست یابی به تحلیل واقعی و ارائه رویكردی درست در این عرصه یاری دهد
۳) رسوخ اندیشه‏ها و ارزش‏های مدرنیته در لایه‏های مختلف فرهنگ كشور، مرزهای اندیشه ناب دینی و غیر آن را چنان در هم آمیخته كه پدیده بحران هویت فرهنگی را در پی داشته است. بدیهی است كه خروج از این بحران، بدون تفكیك اساسی و اصولی فرهنگ و آموزه‏های اسلامی، از دیگر مؤلفه‏های فرهنگی، امكان پذیر نیست. بنابراین، از یك سو باید چارچوب‏ها و مبانی دینی را به خوبی شناخت و از سوی دیگر، به بازشناسی عناصر و مبانی فكری بیگانه همت گماشت. روشنفكران در بسیاری از جوامع، نقش هشدار دهندگی والهام بخشی را برای سیاستمداران و اندیشمندان داشته‏اند؛ اما به علت خاستگاه فكری و ارزشی آنان، كه ریشه در فرهنگ غرب دارد، عملاٌ عامل انتقال اندیشه‏ها و ارزش‏های بیگانه بوده‏اند. نوشتار حاضر، تا حدودی می‏تواند زمینه بازشناسی عناصر و فرهنگ مدرنیته را در حوزه مباحث زنان فراهم آورد.
۴) شناخت جامع و اصولی جریان روشنفكری قطعا باید با دو رویكرد تاریخی و فكری انجام پذیرد؛ یعنی در كنار بازشناسی عناصر و بنیان‏های فكری، تحولات تاریخی و بستر رویش این جریان نیز نیازمند بررسی است. از آن جا كه پرداختن به هر دو رویكرد، مجالی گسترده می‏طلبد، این نوشتار، تنها باگذری كوتاه بر جریان روشنفكری در غرب و ایران، به تبیین مبانی فكری و دیدگاه‏های رایج این جریان، درباره مسائل زنان پرداخته تا شاید گامی در جهت شناخت عمیق تر و همه جانبه تر این جریان و تحلیل مسائل زنان از دیدگاه آنان برداشته باشد.
۵) تحلیل و نقد و ارزیابی مواضع و دیدگاه‏های روشنفكران در زمینه مسائل زنان، نیازمند بررسی همه جانبه، گسترده و كارشناسانه است. این نوشتار، تنها به نقد و تحلیل موارد مهم و كلیدی دیدگاه‏های آنان پرداخته و تنها دریچه‏ای را به سوی بازاندیشی و بازنگری در مبانی فكری روشنفكران می‏گشاید و به آن بخش از مبانی نظری روشنفكران اشاره دارد كه به گونه‏ای با مسائل زنان درآمیخته و بر تبیین و تفسیر آن‏ها تأثیر می‏گذارد.
▪ كتاب زن در نگاه روشنفكران، در سه بخش به شرح زیر سامان یافته است:
۱) پیشینه روشنفكری در مسائل زنان.
۲) مبانی نظری روشنفكران در مسائل زنان.
۳) مسائل زنان از چشم انداز روشنفكران
● پیشینه روشنفكری در مسائل زنان:
نویسنده در این بخش، پس از اشاره به پیشینه جریان روشنفكری در مغرب زمین، تاریخ پیدایش و تحول روشنفكری در ایران را به طور گذرا بررسی كرده و به بیان گرایش‏های روشنفكری در مسائل زنان پرداخته است. در ادامه این بخش، شاهد مباحثی چون بازشناسی مفهوم روشنفكری، روشنفكری دینی و غیر دینی، نگاهی به بنیان‏های فلسفی مدرنیسم هستیم كه به نظر نمی رسد ارتباطی منطقی با مباحث پیشین داشته باشد.پس از این عناوین، عناوین دیگری چون علل طرح مسائل زنان از سوی روشنفكران ایرانی و برخوردهای روشنفكران با مسائل زنان جلب توجه می‏كند.
▪ مبانی نظری روشنفكران در مسائل زنان:
در این بخش، كه محوری ترین بخش‏های كتاب است، مبانی روش شناختی، دین شناختی و فلسفی روشنفكران در برخورد با مسائل زنان بررسی شده است. نویسنده در پایان این بخش می‏نویسد: «اگر چه در بخش مبانی نظری، به ویژه مبانی روش شناختی، بیش تر به بنیان‏های فكری روشنفكران دینی پرداختیم، اما ناگفته پیدا است كه خاستگاه و پایگاه فكری روشنفكران غیر دینی، در بسیاری از مبانی، با روشنفكران دینی فاصله چندانی ندارد».
▪ مسائل زنان از چشم انداز روشنفكران:
نویسنده در این بخش، كوشیده است با بهره گیری از آثار روشنفكران وطنی، اعم از كسانی كه در داخل كشور، مشغول فعالیتند و كسانی كه در آن سوی مرزها در دفاع از حقوق زنان ایران سخن می‏گویند یا قلم می‏زنند، تصویر نسبتاً جامعی از دیدگاه این جماعت، در سه زمینه مسائل «فرهنگی، آموزشی، تربیتی»، مسائل «سیاسی، اجتماعی، اقتصادی» و مسائل «فقهی، حقوقی» ارائه دهد.
ـ در پایان كتاب نیز نویسنده با عنوان «سخن پایانی» به جمع بندی مباحث مطرح شده در بخش‏های كتاب و نتیجه گیری از آن‏ها پرداخته است. در بخشی از سخن پایانی، آمده است:
در یك ارزیابی اجمالی می‏توان مهمترین ویژگیهای كتاب یاد شده را به این شرح برشمرد:
۱) تلاش در جهت نشان دادن تأثیر مبانی نظری روشنفكران در تحلیل و بررسی مسائل زنان.
۲) تتبع فراوان در آثار روشنفكران، با هدف به دست آوردن دیدگاه‏های آنان در زمینه مهم ترین مسائل زنان.

زهرا تشكری
ابراهیم شفیعی سروستانی
دفتر مطالعات و تحقیقات زنان

منبع : نشریه حورا