روزنامه‌نگاران و دلبر هزار گیسو

هنوز تصویر سیاه و سپیدی که از کهنگی به کاهی می گرایید در ذهن‌ها باقی است، صف‌های بلندی که حوالی ساعت ۵ بعد از ظهر مقابل کیوسک‌های روزنامه‌فروشی کشیده می‌شد، انتظاری گاه یک ساعته که با صدای موتورسیکلت حاوی روزنامه به پایان می‌رسید؛ سکه‌های از یاد رفته ۲۰ ریالی و خرید یک نسخه روزنامه کیهان. کیهان و اطلاعات دو روزنامه‌ای بودند که آخرین خبرها و تحلیل‌ها را از جنگ، قیمت بشکه‌‌های نفت و کوپن‌های باطل شده و نشده به مشتاقان ارایه می‌کردند.
زمان گذشت و به مرور پیشخوان طبع به عناوین تازه‌ای آراسته شد، رسالت، ابرار، جمهوری اسلامی؛ روزنامه‌هایی که کم‌و‌بیش با همان کیفیت چاپ و محتوا، رونقی تازه به بازار خبر بخشیدند و آهسته‌‌ آهسته افزایش عرضه، تقاضا را متعادل کرد و از طول صف‌ها کاست. اما ناگاه با سبز شدن بیلبوردهایی بزرگ با عبارت "بخوان" در جای‌‌جای شهر، علامت تعجب بزرگی بر فراز سر رهگذران ترسیم شد.
کلامی که در نهایت ختم به عبارت "بخوان، ایران بخوان" شد.
و این‌گونه، روزنامه ایران پس از همشهری که بی‌سر و صدا تر از راه رسید با ظاهری متفاوت چشم به جهان گشود. و این نقطه عطفی شد برای تکثیر بذر روزنامه‌هایی با قطع‌های کوچک‌تر و صفحات نیمه‌رنگی و تمام‌رنگی.
این قصه با ورود دلبری هزار گیسو روایت تازه‌ای یافت. دوران بخل خبر و سر و دست شکستن مطبوعاتچی‌ها برای دریافت اخبار پایان پذیرفت و اکنون، دوره انتخاب بود.
اینترنت با ورود غافلگیر کننده‌اش، روزنامه‌نگاران آشفته، پرشور و پرسوال را میخکوب خود کرد و این‌گونه روزنامه‌نگاری سنتی، دستان خوگرفته با شیارهای قلم را در هوا چرخاند وانگشتانش را با کلیک‌های ماوس آشنا کرد.
روزنامه‌نگاری اینترنتی، الکترونیکی و یا سایبر سرفصلی تازه در روند تکامل رکن چهارم دموکراسی در ایران گشود.
● از گرد تا گردو
دکتر حمید ضیایی پرور، استاد دانشگاه و محقق حوزه سایبر ژورنالیسم در تعریف روزنامه‌نگاری سایبر، ابتدا چارچوبی مفهومی ارایه می‌دهد. او می‌گوید: از نظر مفهومی روزنامه‌نگاری الکترونیکی به تغییر نسخه کاغذی به الکترونیکی اطلاق شد.
یعنی روزنامه‌نگاری در رادیو و تلویزیون به عنوان روزنامه‌نگاری الکترونیکی شناخته شد. در گام دوم روزنامه در قالب صفر و یک‌های فضای مجازی متولد شد که دارای قابلیت Search، Paste، Copy و هایپر تکست و هایپر لینک است. دراین مرحله اما، محتوا همان محتوای روزنامه چاپی است که در فضای دیجیتال ارایه می‌شود. با این وصف هنوز روزنامه‌نگاری سایبر به وقوع نپیوسته و فقط روزنامه‌ از لحاظ ساختاری تغییر شکل داده است. اما مرحله نهایی و ظهور سایبر ژورنالیسم، زمانی است که روزنامه با ورود به فضای وب، تغییر محتوایی می‌یابد و دارای محتوا و هویتی مستقل می‌شود. در این حالت است که روزنامه‌نگاری اینترنتی که تمام نسخ پیشین را دربرمی‌گیرد، متبلور می‌شود.
با این وصف، اینکه در حال حاضر عموم روزنامه‌های کاغذی نسخه‌ای دیجیتالی نیز بر روی وب دارند را نمی‌توان روزنامه‌نگاری اینترنتی نامید.
● جاده، دو طرفه می‌شود
دکتر شکرخواه، سردبیر نخستن روزنامه آنلاین در ایران می‌گوید: اگر چه در نشریات اینترنتی نیز از کلمه بهره گرفته می‌شود با این حال مخاطب می‌تواند به جای خواندن یک مصاحبه به صدای آن گوش دهد، فیلم آن را نگاه کند و برخلاف رادیو و تلویزیون این اختیار را دارد که در زمان دلخواه به آن مراجعه کند. این در حالی است که هزینه انتشار نشریات الکترونیکی به مراتب کم‌تر از نشریات کاغذی است و عملا هزینه چاپ، کاغذ و توزیع از گردونه تولید حذف می‌شود.
بنابر تعریف تحلیل‌گران اجتماعی در اواسط آخرین دهه قرن بیستم و وقوع انقلاب اطلاعات، رسانه‌های سنتی به ویژه روزنامه‌نگاران، با تحولی گسترده در حیطه فعالیت‌های حرفه‌ای خود مواجه شدند که یکی از مهم‌ترین پیامد‌های این دگرگونی، در هم شکسته‌شدن انحصار درخبر و اطلاع‌ رسانی بود، به نحوی که مخاطبان رسانه‌های گروهی که تا پیش از این در ارتباطی یک سویه تنها دریافت‌کنندگان اطلاعات بودند اما با توجه به ماهیت اشتراک‌پذیری اینترنت امکان مشارکت در فرآیند تولید و انتشار خبر را یافتند.
شکرخواه در توصیف این ویژگی می‌گوید: حضور مخاطب در روزنامه‌نگاری سایبر به مراتب قدیمی‌تر از روزنامه‌های کلاسیک است؛ چرا که در فضای سایبر مخاطب می‌تواند تعامل داشته باشد و در محتوای برنامه‌های رسانه مد نظرش ایفای نقش کند.
● ۷×۲۴
ضیایی پرور ویژگی دیگر روزنامه‌نگاری سایبر را ۲۴ ساعته و بی‌وقفه بودن آن نام می‌برد و می‌گوید: خبرنگاران سایبر ۲۴ ساعته و در هر مکان درگیر تولید، تکمیل و انتشار خبر هستند. به گفته وی، در زمینه روزنامه‌نگاری آنلاین در ایران سه تجربه موفق به نام‌های جام‌جم آنلاین، همشهری آنلاین و شرق آنلاین داشته‌ایم، اما اشکال دیگری هم از خبرنگاری اینترنتی وجود دارد به نام وبلاگ‌ها، پادکست‌ها، روزنت‌ها و خبرگزاری‌ها که نگاهی به آمار‌های مربوط به آنها نشان می‌دهد این ژانر از روزنامه‌نگاری در کشور ما با رشد و استقبال چشمگیر مواجه شده است.
وجود یک و نیم میلیون وبلاگ ثبت شده، ۱۲۰ هزار وبلاگ فعال، بیش از ۳۰۰ وب سایت خبری، ۱۵ خبرگزاری آنلاین فعال و ۸۰ تقاضای دریافت مجوز گواه این ادعاست. در مجموع می‌توان گفت روزنامه‌نگاری آنلاین فضای گسترده‌تری نسبت به نوع سنتی آن برای علاقه‌مندان و خبرنگاران حرفه‌ای فراهم کرده است.
● دوئل
با این وجود، با شکل‌گیری روزنامه‌نگاری اینترنتی و مواجهه آن با روزنامه‌نگاری سنتی، تحلیلگران اجتماعی نظرات متفاوتی نسبت به این رویارویی ابراز داشته‌اند. برخی این دو را مقابل هم و به خصوص روزنامه‌نگاری آنلاین را خطری برای نوع سنتی آن قلمداد کرده‌اند. اما با وجود این دیدگاه، دکتر علی‌گرانمایه‌پور، مدرس رشته ارتباطات معتقد است: این گونه نیست. وی می‌گوید: در ابتدای وقوع روزنامه‌نگاری سایبر بحثی مطرح شد مبنی بر اینکه اکنون با ورود روزنامه‌نگاری سایبر، نسل روزنامه‌نگاری سنتی منقرض خواهد شد، که البته این ایده برگرفته از این دیدگاه است که با ورود تکنولوژی جدید عمر شیوه‌های قدیمی به پایان می‌رسد. در حالی که تجربه تاریخی ورود پیاپی رادیو، تلویزیون، ویدیو و ماهواره که هیچ‌کدام نتوانست به حذف دیگری منجر شود و هر یک جایگاه و کارکرد و مخاطب خود را یافت، دلیل بر این ادعاست و این ویژگی درباره روزنامه‌نگاری اینترنتی نیز صدق می‌کند.
گرانمایه‌پور در شرح تفاوت‌های دو گونه روزنامه‌نگاری کاغذی و آنلاین می‌گوید: در روزنامه‌نگاری آنلاین اساس کار مبتنی بر ارایه لحظه‌به لحظه خبرهای فوری و کوتاه است؛ در حالی که در روزنامه‌نگاری کاغذی خبرها تحلیل، تفسیر و واکاوی می‌شود.
وی می‌افزاید: در حال حاضر در کشورمان امکان دسترسی اقشار مختلف جامعه به روزنامه‌ چاپی بیش‌تر است و رشد و فراگیری روزنامه‌‌نگاری آنلاین نیز بستگی به میزان سواد الکترونیکی مردم دارد که آن هم منوط به رشد و بالندگی روزنامه‌های چاپی است.
گرانمایه‌پور، اما مهم‌ترین امتیاز روزنامه‌نگاری آنلاین نسبت به نوع سنتی را مشارکت‌ پذیری روزنامه‌نگاری سایبر و ایجاد امکان پاسخگویی برای مخاطب می‌داند.
دکتر ضیایی پرور هم معتقد است این دو گونه به هیچ وجه مقابل هم قرار نگرفته‌اند بلکه هر یک مخاطب خاص خود را داشته و بر هم تاثیرگذارند.
وی‌ می‌گوید: فضای روزنامه‌نگاری سایبر به دلیل نبود قوانین دست و پاگیر، انعطاف‌پذیری و ماهیت کنترل ناپذیر بودن‌اش، فضایی دموکراتیزه است و طبیعتا خطوط قرمز کم‌ر‌نگ‌تری در آن ترسیم می‌شود و میزان سانسور و خودسانسوری نیز کاهش می‌یابد. بر این اساس در کشور ما که ۱۶ میلیون کاربر اینترنتی مخاطب این نوع روزنامه‌نگاری قرار می‌گیرند در نتیجه سطح سلیقه جامعه روزنامه‌خوان نسبت به روزنامه‌های سنتی بالا می‌رود. به عنوان مثال تا چند سال پیش سایت خبری "ایرنا" یک خط خبری ویژه داشت که امکان استفاده از آن خط خبر در دست سردبیر و دبیر سرویس‌ها بود. این روند "خاص کردن" خبرها و انحصار خبر از سال ۷۸ به بعد یعنی پس از تولد سایت خبری ایسنا" کمرنگ و کمرنگ‌تر شد تا به امروز که با وجود فعالیت ‌ده‌ها سایت خبری و فضای رقابتی مطالب روزنامه‌ها قابل مقایسه با سال‌های پیش نیست.
● تنبل نرو به سایه
اما نمی‌توان دراین میان از تاثیری که اینترنت بر برخی خبرنگاران نهاده است بی‌اعتنا گذشت. سهل‌‌الوصول بودن دریافت خبر از طریق رسانه اینترنت امکانی است که منجر به تولد نسل خبرنگاران کم‌کار در تولید خبر و هجوم خبرهای خبرگزاری‌های اینترنتی بر صفحات روزنامه‌های کاغذی شد.
دکتر گرانمایه‌پور در این‌باره می‌گوید: از گذشته تا به حال چالش اساسی روزنامه‌نگاری تولید خبر بوده است. متاسفانه برخی روزنامه‌نگاران در تولید خبر به دلایلی مثل نداشتن انگیزه کافی، فشار کار روزنامه‌نگاری و مواردی از این دست کم‌کاری می‌کنند. این عده قبلا به خبرنگاران تلکس‌چی معروف بودند و امروز به خبرنگار اینترنت‌چی مشهورند. وی می‌افزاید: خبرهای اینترنتی فاقد تحلیل و تفسیر است و این به عهده سردبیران چه روزنامه‌های سنتی و چه الکترونیکی است که هر چه بیش‌تر به سمت خبر تولیدی پیش بروند تا از قافله عقب نمانند.
روزی روزگاری خبرنگار کسی بود که قلم بر دوش یکه و تنها رسالت روزنامه‌نگاری‌اش را به جا می‌آورد. اما امروز با ظهور روزنامه‌نگاری سایبر، جدای از ذوق نوشتاری،‌ روزنامه‌نگاری، تخصص، حال و ابزار خاص خودش را می‌طلبد. دکتر یونس شکرخواه می‌گوید: قطعا کسی که روزنامه‌نگاری آنلاین انجام می‌دهد به خوبی می‌داند که مهارت‌های عرضه مطالب با نوع چاپی تفاوت دارد. بخشی از آموزش‌ها روی مهارت فنی متمرکز است. روزنامه آنلاین از نظر تبدیل کردن رویداد به خبر متفاوت است. روزنامه‌نگار آنلاین در مرحله نخست باید به این موضوع بیندیشد که مطلب‌اش را با چه فرمتی می‌خواهد روی وب عرضه کند. او باید قبل از نوشتن مطلب به این فکر کند که قرار است چه اندازه گرافیک، نقشه، انیمیشن و به چه میزان از متن بهره‌ ببرد یا برای مطلب صدا و تصویر بگذارد. اصل دوم دانستن این نکته است که رابطه خبر و گزارش نوشته شده با سایر مطالب چگونه است؛ یعنی تا چه اندازه می‌توان از لینک استفاده کرد و نکته سوم اینکه مطلب نوشته شده تا چه اندازه قابلیت اسکن شدن دارد که همگی اینها نیاز روزنامه‌نگار به دانش فنی را نمایان‌گر است.
گرانمایه‌پور، استاد دانشگاه نیز در تایید این گفته می‌افزاید: در حال حاضر آموزش روزنامه‌نگاری در دانشگاه‌های ما کاملا سنتی است و با روش‌های به روز دنیا نسبتی ندارد. دانشگاه ارتباطات باید علاوه بر آموزش روزنامه‌نگاری سنتی دانشجویان را برای ورود به فضاهای نوین روزنامه‌نگاری آنلاین و الکترونیکی نیز آماده کند. در حال حاضر به جز برخی استادان که به صورت خودانگیخته، دانشجویان را در زمینه سایبر ژورنالیسم آموزش می‌دهند هیچ‌گونه سیلابس درسی نظام‌مندی دراین مورد ارایه نمی‌شود و سرفصلی تدوین نشده است.
وی می‌افزاید: در وهله نخست استادان باید در حیطه روزنامه‌نگاری الکترونیکی آموزش ببینند تا برای آموزش دادن آماده باشند. همچنین امکانات و ابزار این امر مثل دستگاه‌های رایانه، دسترسی به اینترنت و زیرساخت‌های تکنولوژیکی نیز باید فراهم آید

گزارش: پریسا سجادی

منبع : روزنامه فناوران