وضعیت اجتماعی و اقتصادی استان خراسان ، استان خراسان

در آبان‌ماه 1375، جمعیت استان خراسان 661‚047‚6 نفر بوده است كه از این تعداد 56/58 درصد در نقاط شهری، و 43/36 درصد در نقاط روستایی سكونت داشته‌اند و بقیه غیرساكن بوده‌اند.
در سال مذكور، از 661‚047‚6 نفر جمعیت استان، 701‚032‚3 نفر مرد و 960‚014‚3 نفر زن بوده‌اند كه در نتیجه، نسبت جنسی برابر 101 به دست می‌‌آید. به عبارت دیگر،‌ در این استان در مقابل هر 100 نفر زن، 101 نفر مرد وجود داشته است.
از جمعیت استان 99/75 درصد را مسلمانان تشكیل می‌داده‌اند. این نسبت در نقاط شهری 99/68 درصد و در نقاط روستایی 99/84 درصد بوده است.
در فاصله سال‌های 1365 تا 1375، 647‚819 نفر به استان وارد شده‌اند، یا در داخل این استان جابه‌جا شده‌اند. محل اقامت قبلی 20/94 درصد مهاجران، سایر استان‌ها؛ 31/96 درصد شهرستان‌های دیگر همین استان، و 45/45 درصد در شهرستان محل سرشماری بوده است. محل اقامت قبلی بقیه‌ افراد، خارج از كشور بوده، یا اظهار نشده بوده است.
مقایسه محل اقامت قبلی مهاجران با محلی كه در آن سرشماری شده‌اند، نشان می‌دهد كه 27/57 درصد از روستا به شهر 43/09 درصد از شهر به شهر، 12/95 درصد از روستا به روستا و 14/74 درصد از شهر به روستا، در طی 10 سال قبل از سرشماری آبان 1375، مهاجرت كرده‌اند.
توزیع مهاجران وارد شده طی سال‌های 1365 تا 1375 به استان، برحسب مدت اقامت در محل سرشماری نشان می‌دهد كه بیش‌ترین تعداد مهاجران وارد شده به استان یا جابه‌جا شده در داخل آن با 19/10 درصد، مربوط به كم‌تر از یك سالِ قبل از سرشماری، و كم‌ترین تعداد آنان با 2/04 درصد مربوط به 9 سال قبل از سرشماری بوده است.
در آبان 1375، از 755‚210‚5 نفر جمعیت 6 ساله و بالاتر استان، 80/91 درصد باسواد بوده‌اند. نسبت باسوادی در گروه سنی 14-6 ساله 95/60 درصد، و در گروه سنی 15 ساله و بالاتر 73/91 درصد بوده است. در بین افراد لازم‌التعلیم (14-6 ساله)، نسبت باسوادی در نقاط شهری 97/37 درصد،‌ و در نقاط روستایی 93/38 درصد بوده است.
در این استان، نسبت باسوادی در بین مردان 85/02 درصد، و در بین زنان 76/81 درصد بوده است. این نسبت در نقاط شهری برای مردان و زنان به ترتیب 91/9 درصد و 85/50 درصد، و در نقاط روستایی 76/45 درصد و 65/55 درصد بوده است.
در سال مذكور،‌ از جمعیت 24-6 ساله استان، 64/55 درصد در حال تحصیل بوده‌اند. این نسبت در نقاط شهری 73/14 درصد، و در نقاط روستایی 53/39 درصد بوده است.
در این استان، 92/41 درصد از كودكان، 81/29 درصد از نوجوانان و 32/66 درصد از جوانان به تحصیل اشتغال داشته‌اند.
در آبان 1375، در این استان،‌ افراد شاغل و افراد بیكار (جویای كار) در مجموع، 37/12 درصد از جمعیت 10 ساله و بالاتر را تشكیل می‌داده‌اند. این نسبت در نقاط شهری، 33/85 درصد و در نقاط روستایی، 41/58 درصد بوده است. از جمعیت فعال این استان، 83/70 درصد را مردان و 16/30 درصد را زنان تشكیل می‌داده‌اند.
بیش‌ترین میزان فعالیت،‌ مربوط به گروه سنی 39-35 ساله با 55/15 درصد، و كم‌ترین میزان مربوط به گروه سنی 14-10 ساله با 6/80 درصد بوده است.
بالاترین میزان فعالیت برای مردان مربوط به گروه سنی 39-35 ساله با 96/39 درصد، و برای زنان مربوط به گروه سنی 24-20 ساله با 18/03 درصد بوده است.
در سال مذكور، از شاغلان 10 ساله و بالاتر استان، 25/59 درصد در گروه عمده كشاورزی، 30/41 درصد در گروه عمده صنعت، 38/31 درصد در گروه عمده خدمات و 1/68 درصد اظهار نشده و نامشخص بوده است.
همین نسبت در مناطق شهری به ترتیب 6/35 درصد در گروه كشاورزی، 31/70 درصد در گروه صنعت، 59/98 درصد در گروه خدمات و 1/97 درصد نامشخص و اظهارنشده؛ و در مناطق روستایی به ترتیب 55/64 درصد در گروه كشاورزی، 29/01 درصد در گروه صنعت، 14 درصد در گروه خدمات و 1/35 درصد نامشخص و اظهارنشده بوده است.
بدین‌ترتیب ملاحظه می‌شود كه در مناطق شهری بخش خدمات، و در مناطق روستایی بخش كشاورزی، به ترتیب با اختصاص حدود 60 و 55/6 درصد، بیش‌ترین تعداد شاغلین را به خود اختصاص داده‌اند.
برطبق آمارنامه عشایری كشور در سال 1365، در استان خراسان، 000‚100 نفر جمعیت عشایری كوچنده و نیم‌‌كوچنده سكونت دارند. محل زیست این عشایر در تابستان‌ها، ارتفاعات هزار مسجد و ارتفاعات اطراف قوچان،‌ بجنورد، شیروان، چناران،‌ درگز تا نواحی سرخس و در زمستان معمولاً مراوه‌‌تپه، گنبدقابوس و حوالی جنوب خراسان می‌باشد. یكی از مهم‌ترین عشایر استان را كردها تشكیل می‌دهند. كردهای خراسان در سال 1010 هـ.ق برای جلوگیری از هجوم تركمانان و ازبكان، به وسیله شاه‌عباس صفوی، به این منطقه انتقال داده شدند و تحت عنوان ایل‌های بزرگ زعفرانلو در قوچان، شادلو و قراچورلو در بجنورد زندگی می‌كنند و هر كدام به تیره‌های متعدد تقسیم شده‌اند.
مناطق جلگه‌ای و كوهستانی قوچان در فصول مختلف،‌ مكان مناسبی برای چرای احشام گله‌داران كرد زعفرانلو است. كردهای خراسان با ورود خود به این منطقه، گله‌های فراوانی از نژاد گوسفندان كردی به همراه آوردند. این گله‌داران از اواخر تابستان تا اواخر پاییز، با ترك مناطق كوهستانی به جلگه قوچان سرازیر می‌شوند. علاوه بر كردها، طوایف و تیره‌های مختلف و كوچكی از قبیل طوایف تیموری، خوافی، سلجوقی و بربری در جنت‌آباد، تربت‌جام، تایباد و فریمان و قسمت‌های دیگر خراسان ساكن شده‌اند. هم‌چنین در حوزه سرخس طوایف عرب بهلولی، سیستانی و بلوچ به سر می‌برند. لازم به ذكر است كه طوایف سیستانی و بلوچ، در زمان ناصرالدین‌شاه، به میل خود به سرخس كوچ كرده‌‌اند.
استان خراسان از نظر سطح زیركشت اراضی با 174‚153‚2 هكتار، دارای بالاترین مقام در كل كشور می‌باشد. این استان با 12/8 درصد تولید گندم، 16/8 درصد تولید جو، 45/8 درصد تولید چغندرقند كشور مقام نخست؛ و با 30/5 درصد تولید پنبه، مقام دوم را در كشور به خود اختصاص داده است. یكی دیگر از اقلام مهم كشاورزی كه از سودبخشی بسیار خوبی برخوردار است، زعفران می‌باشد. این امر سبب گردیده كه هر ساله بر سطح زیركشت زعفران افزوده گردد. استان خراسان به دلیل دارا بودن مقام اول و دوم تولید محصولات كشاورزی استراتژیك نظیر گندم، جو، چغندر‌قند و پنبه،‌ موقعیت ممتازی در كشاورزی ایران دارد.
بخش صنعت كه 38/31 درصد شاغلان را در خود جای داده است، شامل صنایع غذایی، نساجی، برق و الكترونیك، شیمیایی و دارویی، سلولزی، كانی غیرفلزی و فلزی می‌باشد. پراكندگی این صنایع در سطح استان ناهمگون است،‌ و مانند دیگر استان‌ها، این تمركز در مركز استان بیش از سایر شهرستان‌ها می‌باشد. به طوری كه مشاهده می‌شود، 77/6 درصد مجموع سرمایه‌گذاری‌های صنعتی در شهر مشهد، و كم‌تر از یك چهارم كل سرمایه‌‌گذاری‌ها در دیگر شهرستان‌ها صورت گرفته است.
صنایع غذایی استان كه بیش‌ترین میزان شاغلین را در بخش صنایع به خود اختصاص می‌دهد، در مناطقی از استان قرار گرفته است كه كشاورزی هم رونق دارد؛ زیرا این نوع صنعت وابسته به تولید محصولات كشاورزی است. از مهم‌ترین این صنایع می‌‌توان به كارخانه‌های قند اشاره كرد كه سهم عمده‌ای در تولید قند كشور دارند. صنایع دیگر استان عبارت‌اند از : صنایع نساجی، الكترونیك، شیمیایی و ...
صنایع تولید مصالح ساختمانی مقام سوم را در میان صنایع استان به خود اختصاص داده است. استان خراسان به دلیل تنوع محصولات كشاورزی، وجود معادن غنی، نیروی انسانی متخصص و وسعت زیاد، زمینه‌های بسیار مساعدی برای توسعه و گسترش فعالیت‌های صنعتی دارد.
استان خراسان از نظر منابع طبیعی دارای قابلیت‌های درخور توجهی است. ارتفاعات متعدد، دره‌های آباد و بیابان‌های هموار، غارهای طبیعی متعدد، آب و هوای متنوع،‌ از سرد كوهستانی تا گرم بیابانی، رودخانه‌هایی نظیر اترك، كشف‌رود و غیره، پوشش گیاهی هم‌چون جنگل و مرتع، حیات وحش ‌و مناطق حفاظت‌شده از جمله قابلیت‌هایی هستند كه شرایط مطلوبی را برای استفاده جهانگردان فراهم نموده‌‌اند.