لویتان همیشه حاضر

در جامعه ایی که سرمایه اجتماعی آن رو به کاهش می رود عدم اعتماد به یکدیگرنیز در تمامی عرصه های جامعه پدیدار می شود.
سرمایه اجتماعی امری نیست که با چند روز تلاش حاصل شود. بلکه سرمایه اجتماعی حاصل تلاش بنیادی در تمام عرصه های جامعه است که در دراز مدت اثر خود را نشان می دهد.اعتماد متقابل ثمره آموزشی است که فرد در طول دوران جامعه پذیری خود بدست می آورد و عدم سوء استفاده از این اعتماد نیز درهمین دوران نهادینه می شود. مسیر جامعه ایی که به افزایش سرمایه اجتماعی خود توجه نشان می دهد و ارکان و ابعاد آن برایش ارزشمند است با مسیر جامعه ایی که به غنی شدن این نوع سرمایه توجهی نشان نمی دهد متفاوت است.
عدم اعتماد به نفس و عدم اعتماد به همنوع نیزدرجریان جامعه پذیری و با توجه به شرایط جامعه شکل می گیرد. جامعه ایی که مبنای کار خود را بر تقویت حس اعتماد متقابل پایه ریزی می کند باعث افزایش و یا حتی بوجود آمدن این حس در میان تمام افراد جامعه می شود.
"بی اعتمادی پدیده ایی روانشناختی است که فرد اطمینان به خود را ازدست می دهد. این روند ازنقطه نظر کلان به بی اعتمادی در سطوح ملی می رسد، پدیده بی اعتمادی توان حرکت و خلاقیت را ازفرد می گیرد و او را به موجودی بی تحرک و خنثی تبدیل می کند."*
بروز تقلبها، کلاه برداری ها و عدم مسئولیت پذیری در انجام کار و ... همه و همه به عدم پرورش اعتماد متقابل در جامعه مرتبط است. وقتی همیشه با حضور یک لویتان کارها به خوبی انجام می پذیرد و حتما باید ناظر و بازرسی وجود داشته باشد تا کارها به سرانجام برسد مسلم است که با عدم حضور لویتان هیچ کاری نتیجه مطلوب را نخواهد داد و فقط ترس از لویتان قدرتمند است که افراد را مجبور به پذیرش مسئولیتها و تعهدات می کند. حضور این لویتان در همان اوایل کودکی اثر نا مطلوب خود را بر خود آگاه و نا خود آگاه کودک می گذارد و با رشد فرد این حضورپررنگ تر شده و ثبات می یابد.در اینصورت تا مجبور به انجام کاری نشویم آن را انجام نخواهیم داد و تا حضورفردی قدرتمند رااحساس نکنیم کارها به خوبی صورت نخواهند پذیرفت.
دردوران مدرسه تا حضورمعلم درکلاس احساس می شود، دانش آموزان به موقع حضورمی یابند و با حضورهمین لویتان است که ترس ازتقلب و لو رفتن بروزمی یابد.
درعرصه های دیگرجامعه نیز شاهد همین روند هستیم. اگررئیس حضورنداشته باشد و حضوراو به عنوان فردی که ازهمه چیز با خبرمی شود احساس نشود، کارمندان درحضور به موقع و انجام کارها به راحتی تعلل می کنند. این روند درتمام مراتب شغلی متصوراست. اگر مدیروناظم برکارمعلمان نظارت نکنند، معلمان نیز به موقع سرکلاس حاضرنخواهند شد. گویی ا ین چرخه را پایانی نیست! دراینگونه جوامع است که حضور یک لویتان لازم به نظر می رسد.
به طور حتم آموزش اعتماد متقابل و مسئولیت پذیری امری نیست که یک شبه محقق شود، بلکه باید با برنامه ریزی در نهادهای اصلی و گروههای نخستین (گروه نخستین کولی ) به این امر پرداخته شود. اگرکودک درخانواده خود که روابط مبتنی بر احساسات و عواطف است، یاد بگیرد درهر صورتی چه بازرس و مراقبی حضور داشته باشد، چه نداشته باشد، وظایف خود را به درستی انجام دهد درآینده نیز بدون حضور لویتان وظایف خود را به نحو احسن به اتمام خواهد رسانید. دراینصورت در بسیاری ازمشاغل نیروهای مفید انسانی وقت خود را بیهوده تلف نمی‌کنند. بازرسان فقط جهت کنترل و بررسی نتیجه امورحضورمی یابند و معلمان فقط به آموزش می پردازند و رئیسان نگران کم کاری کارندان خود نخواهند بود.
هر چه نظارت سفت وسخت تر باشد نتیجه ایی معکوس در پی خواهد داشت.اگر مبنای کاربراعتماد متقابل است، باید به نحوی رفتار کرد که فرد احساس عدم اعتماد به نفس نکند و طبق ضوابط آموزش داده شده وظایف خود را انجام دهد.
در تمام نهادها و قسمتهای اجرایی جهت جلوگیری از بروز سوء تفاهم در امور کاری باید آموزشهایی را برای کارمندان درنظر گرفت. حتی به نظر می رسد در مدارس نیزلازم است قبل از شروع سال تحصیلی نکات مهم را برای دانش آموزان و اولیاء آنها و همچنین برای معلمان متذکر شد و انتظارات خود را برای آنها مشخص کرد.
هر چند توصیف جامعه ایی با حس اعتماد به نفس و اعتماد متقابل در میان تمامی اقشار یاد آورمدینه فاضله فارابی است و امکان تحقق این امردرتمام سطوح جامعه پذیرفتنی نیست. اما می توان درافزایش اعتماد اجتماعی که یکی از ارکان سرمایه اجتماعی است تلاش کرد. به طورحتم نهادینه کردن ترس و اظطراب برعدم مسئولیت پذیری تاثیر گذاراست و رواج حس لزوم حضور لویتان باعث کاهش سرمایه اجتماعی می شود.

سمیه افشار
* ستوده ، هدایت الله (۱۳۸۱ ) ، آسیب شناسی اجتماعی ، انتشارات آوای نور، چاپ نهم ، تهران