اوقات فراغت و آزادی از اضطرار

تامین رفاه اجتماعی از حقوق شناخته شدهء شهروندان است که اشکال مختلفی را دربرمی‌گیرد. یکی از مهم‌ترین اشکال آن، برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت است.
اوقات فراغت به معنی بیکاری، اوقات غیرموظف، ساعت‌های بدون برنامه، اوقات غیررسمی و ... تلقی شده است. (عبدالعظیم کریمی، آسیب‌شناسی اوقات فراغت: ۴۸) بنابراین اوقات فراغت، فرصتی است که در آن، انسان عهده‌دار هیچ نوع کاری نیست. یعنی فرد فارغ از قید زمان و تعهدات حرفه‌ای به آن‌چه دلخواهش است، می‌پردازد. بنابراین فراغت مساوی آزادی از اضطرار، فرصتی برای انتخاب و زمانی فراتر از اوقات کار است. (فریده هاشمیان، اوقات فراغت رشد یا انحطاط: ۴۵) به این دلیل بسیاری از اندیشمندان اوقات فراغت را منشا خلاقیت‌ها، باروری افکار، شکل‌دهی شخصیت، تامین انرژی و بازیابی قوای حیات، کشف و اختراع، نوآوری و ابتکار، بازاندیشی و اصلاح افکار می‌دانند. زیرا ذهن، هنگامی به جوشش و خلاقیت می‌افتد که منشا تحریک آن، تمایلات درونی و خودانگیخته باشد و فرد فارغ از انتظارات بیرونی، فعالانه در شکل دادن افکار، اندیشه‌ها و اعمال خود دخالت کند. (عبدالعظیم کریمی، پیشین: ۴۹۹۵۰) از سوی دیگر در اوقات فراغت از آنجا که نظارت اجتماعی کاهش می‌یابد امکان بروز ناهنجاری نیز فراهم می‌شود (فریده هاشمیان، پیشین: ۴۵) به این ترتیب می‌توان گفت اوقات فراغت مانند شمشیر دولبه هم می‌تواند مفید باشد و هم مضر. یعنی به راحتی نمی‌توان با خوب یا بد نامیدن آن به ارزیابی‌اش پرداخت. ارزیابی اوقات فراغت، بستگی به کیفیت گذران آن دارد. به این شکل که اگر اوقات فراغت با برنامه‌ریزی در جهت علایق فرد باشد، ‌موجب رشد و اگر بدون برنامه و هدف و فقط به منظور سپری شدن وقت به آن نگاه شود، ‌موجب انحطاط فرد خواهد شد. اما آیا می‌توان در جوامع توسعه‌نیافته که هنوز بسیاری از شاخص‌های رفاه اجتماعی را فراهم نکرده‌اند، از اوقات فراغت سخن گفت؟!اوقات فراغت در پی مکانیزه شدن زندگی و کاهش ساعات کار و افزایش درآمدها مطرح شد. در جوامع پیشرفته، ‌افراد به دلیل نیاز درونی و پیامدهای منفی دوران مدرن به فکر تفریح و ساعات فراغت افتادند. بنابراین برای داشتن ساعت فراغت، باید وقت و درآمدی برای گذران آن باشد. در ایران به قول دکتر ادیب، انگیزهء اصلی روی آوردن به تفریح گریز از واقعیت و خسته شدن از آن است. جدی بودن زندگی روزمره باعث می‌شود که افراد از هر چیزی که آن‌ها را از واقعیت غیرمنعطف زندگی روزمره دور کند، استقبال کنند. به این دلیل، نمی‌توان بر سازنده و مفید بودن اوقات فراغت تاکید کرد.
از سویی هزینه‌های بالای زندگی و نبود درآمد کافی باعث شده، افراد در چند نوبت و کارهای مختلف شرکت کنند تا بتوانند آیندهء خود و خانواده‌شان را تامین کنند. در خانواده‌ها دیگر خبری از جمع شدن افراد و صحبت‌های خانوادگی نیست. زیرا تقریبا بیش‌تر اعضای خانواده، بیش‌تر اوقات روز را بیرون از خانه برای کار یا آموختن حرفه‌ای برای داشتن شغل سپری می‌کنند. داشتن شغل آن قدر اهمیت پیدا کرده که افراد هر کاری با هر نوع ساعت کاری را می‌پذیرند. بنابراین نمی‌توان مانند جوامع پیشرفته از اوقات فراغت سخن گفت البته ممکن است، عده‌ای تعطیلات تابستانی و تعطیلات رسمی کشور را نشانه گرفته و از وقت فراغت زیاد در کشور انتقاد کنند. اما همان‌طور که می‌دانیم این تعطیلات برای کسانی است که شغل دولتی دارند یا مشغول تحصیل‌اند. هر چند برای این دسته از افراد هم، نه تنها فراغت فرصتی برای رشد فراهم نکرده، بلکه گاه موجب انحراف آن‌ها نیز شده است. هنگام بیان کارکردهای اوقات فراغت، کارکرد متعالی و اصلاحی، شکوفایی خلاقیت، بهداشت روانی و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی عنوان می‌شود. (فریدهء هاشمیان، پیشین: ۴۷۷۴۸)
از طرف دیگر، در بررسی پیامدهای اوقات فراغت نیز به پرخاشگری و ستیزه‌جویی تزریق خشونت، استرس، انزوا، جدایی از حقیقت و آسیب‌های اجتماعی آن اشاره می‌شود. یعنی اوقات فراغت هم زمینه‌ساز جرم است و هم بازدارنده از آن.
اگر برای آن دسته از افراد که هنوز از نظر عقلی، به رشد کاملی دست نیافته‌اند -نوجوانان و جوانان- نتوان فلسفهء اوقات فراغت را به خوبی تشریح کرد و امکانات لازم را برای استفادهء بهینهء آن‌ها فراهم کرد، نمی‌توان به سازنده بودن این اوقات امیدوار بود.در حال حاضر غالب جوان‌ها، اوقات فراغت خود را پای برنامه‌های تلویزیونی، ماهواره‌ای و رایانه‌ای می‌گذرانند که خود این مساله، غیر از انزوا و فردگرایی افراد، می‌تواند منجر به انواع انحراف‌ها شود. خشونت‌های رایج در بازی‌های کامپیوتری، استفادهء غیراخلاقی از اینترنت و چت، بر ذهن و روان جوانان تاثیرگذاشته و نه تنها فراغت مفیدی را برای آن‌ها به ارمغان نخواهد آورد، بلکه بر فعالیت‌های بعد از تعطیلات آن‌ها، یعنی آموزش و تحصیلاتشان نیز اثر منفی خواهد گذاشت.در مقابل نباید در اوقات فراغت جوانان را مجبور به انجام کار یا شرکت در کلاس کرد زیرا در صورت نبود علاقه، نمی‌توان امیدی به مفید بودن این ساعات داشت. بنابراین جهت‌دهی جوانان به سمت استفادهء سازنده از اوقات فراغت، کار بسیار ظریفی است که فقط با چند فرهنگسرا و برنامه‌ریزی مدارس، نمی‌توان امیدی به نتیجهء آن داشت.
اوقات فراغت باید برحسب تفاوت‌های ارزشی، فرهنگی، نگرش‌ها، تجربیات، شرایط و موقعیت‌های مادی و معنوی هر فرد تعریف شود. (عبدالعظیم کریمی، پیشین: ۵۳) به طوری که همهء اقشار جامعه بتوانند به بهترین شکل، از آن برخوردار شوند.برای خانواده‌های کم‌درآمد، حداقل می‌توان برنامه‌های تلویزیونی جذابی فراهم کرد تا آن‌ها نیز بدون پرداخت هزینه، بتوانند اوقات خوبی را سپری کنند. البته در چند سال اخیر، برنامه‌های آموزشی تلویزیون، افزایش یافته اما تنوع چندانی ندارد. در یک رسانهء همگانی، برنامه‌های سرگرم‌کننده و آموزشی باید آن چنان متنوع باشند که همهء اقشار و همهء گروه‌های سنی بتوانند از آن استفاده کنند.برای خانواده‌هایی که اعضای آن به علت پایین بودن میزان دستمزد در چند نوبت کار می‌کنند، باید شرایطی فراهم شود که آن‌ها ساعات بیش‌تری را به هم اختصاص دهند. دور شدن فیزیکی اعضا از یکدیگر، دور شدن عاطفی و احساسی آن‌ها را به همراه خواهد داشت که خود این کمبود عاطفه، آسیب‌های جدی در پی خواهد داشت. با افزایش میزان دستمزد قشرهای محروم و جلوگیری از داشتن چند شغل، آن‌هایی که فرصتی برای پرداختن به خود ندارند، نیز می‌توانند در زمرهء کسانی که دارای اوقات فراغت هستند قرار بگیرند.در این صورت، این خانواده‌ها که نمی‌توانند برای اوقات فرزندان خود، هزینه‌های کلانی را صرف کلاس‌های آموزشی و تفریحی کنند با نظارت بر دوستان فرزندان خود و برقراری رابطه‌های خانوادگی با آن‌ها، علاوه بر گذران وقت با دیگران و یادگیری بسیاری از مسایل از آن‌ها، می‌توانند فرزندان خود را نیز زیرنظر داشته باشند تا آن‌ها سراغ موادمخدر و مزاحمت برای دیگران نروند. (فریدهء هاشمیان، پیشین: ۵۰)شهرداری‌ها با گسترش مراکز تفریحی و فرهنگی ارزان قیمت، می‌توانند از تجمع جوانان در خیابان‌ها و ایجاد دردسر برای نیروی انتظامی جلوگیری کنند. برنامه‌های جذاب و متنوع فرهنگسراها در کنار تبلیغات وسیع و هزینه‌های کم، نه تنها از انحراف و بطالت وقت نسل آینده کشور جلوگیری می‌کند بلکه می‌تواند با آموزش حرفه و هنر، جوانان را در جهت علایق‌شان سوق دهد به طوری که آن‌ها خیلی سریع به استعداد خود پی برده تا بتوانند برای آیندهء خود برنامه‌ریزی بهتری داشته باشند.مدارس و دانشگاه‌ها هنگام تعطیلات می‌توانند اهرم مناسبی برای نظارت بر اوقات فراغت دانش‌آموزان و دانشجویان باشند به طوری که دانش‌آموزان و دانشجویان، بتوانند در اوقات فراغت هم از امکانات محیط‌های آموزشی استفاده کنند و با همکاری استادان و معلمان خود در حرفه‌های تخصصی‌شان، محصول کارآیی، خلاقیت و اثرگذاری خود را احساس کنند.
معلمان و استادان همچنین می‌توانند زمینه‌ای را فراهم کنند تا شاگردانشان، فرصت کاوش، تفکر و تامل دربارهء خود، طبیعت و حرفه و رشتهء خود را داشته باشند.
در نهایت خانواده‌ها از بدو تولد، باید فرزندان خود را طوری پرورش دهند که آن‌ها از هدر رفتن وقت و به بطالت گذراندن اوقات، بیزار شوند به طوری که در سنین بالاتر، خودشان در پی داشتن اوقات فراغت سازنده حرکت کنند و نیازی به اجبار نباشد و این مهم میسر نمی‌شود مگر این‌که، خود پدر و مادر از وقت‌شان به بهترین نحو استفاده کنند و در سطح کلان‌تر، یعنی جامعه، هدر رفتن اوقات فراغت به شدت سرکوب شود و به مثابه یک ضدارزش مهم تلقی شود.

مریم رحیمی سجاسی
منابع:
۱- آسیب‌شناسی اوقات فراغت، دکتر عبدالعظیم کریمی، نشریه ماهنامه آموزشی تربیتی پیوند
۲- اوقات فراغت، رشد یا انحطاط، دکتر فریده هاشمیان، نشریه ماهنامه آموزشی تربیتی پیوند، تابستان ۱۳۸۲

منبع : روزنامه سرمایه