نگاهی به جایگاه «کپی رایت» در نشر ایران

از سابقه قوانینی كه از حقوق خالقان آثار ادبی و هنری محافظت می كند، در بسیاری از كشورها به درستی روشن نیست. اما قانونی كه آغاز رعایت این حقوق در سطح بین المللی است، نخستین بار در سال ۱۸۸۶ و در «برن» سوئیس به امضا رسید و به همین دلیل «معاهده برن» نامیده شد.
پیمان برن در سال ۱۸۸۶ در شهر برن، بین كشورهای پادشاهی، منعقد شد. قبل از آن، حقوق قانونی یك اثر متعلق به نویسنده آن بود، اما نویسنده در خارج از كشور مورد نظر، فاقد حقوق قانونی بود و مثلاً در فرانسه، كتاب یك نویسنده انگلیسی بدون اجازه او چاپ می شد و نویسنده حق اعتراض نداشت.
پیمان برن داشتن حق قانونی بر مالكیت یك اثر را در تمام كشورها قابل اجرا دانست. این پیمان تاكنون بارها مورد تجدیدنظر قرار گرفته و از سال ۱۹۶۷ مدیریت آن بر عهده سازمان جهانی حمایت از حقوق مایملك معنوی Word Intellectual Property Organization یا WIPO قرار گرفته است. قانون یاد شده در دوران حیات خود تغییرهای بسیاری را تجربه كرده است تا آنكه سال ۱۹۵۲ شكل امروزی خود را یافته و از سوی بسیاری از كشورهای جهان پذیرفته شده است. بسیاری، از مؤلفان و تولید كنندگان و حتی مصرف كنندگان معتقدند پیوستن به قانون كپی رایت با وجود دشواریهایی كه در ابتدا پدید آمد تأثیرهای مثبت و عمیقی بر نشر ما خواهد گذاشت. بسیاری دیگر نیز به واسطه تحمیل شرایطی كه پذیرش این قانون بر بازار نشر ما دارد، پذیرش این قانون را در شرایط فعلی به صلاح نمی دانند.
كپی رایت نوعی حفاظت قانونی از آثار چاپ شده و چاپ نشده ادبی، علمی و هنری است. این آثار به هر صورت كه عرضه شده باشند، در حالی كه دارای ماهیتی قابل درك باشند- یعنی دیده، شنیده یا لمس شوند، شامل این حمایت خواهند بود.
اگر این اثر یك مقاله، نمایشنامه، ترانه، كد HTML یا گرافیك كامپیوتری كه قابل ثبت بر كاغذ، نوار كاست، CD یا هارد درایو كامپیوتر باشد هم، شامل قانون كپی رایت می شود. قانون كپی رایت به خالق اثر اجازه می دهد تا از حقوق انحصاری تكثیر، اقتباس در شیوه بیان نو (مانند به فیلم تبدیل كردن یك رمان)، پخش و نمایش عمومی اثر استفاده كند.
انحصاری به این معنا است كه تنها خالق اثر، نه كسی كه به نحوی به اثر دسترسی دارد، حق دارد از این حقوق استفاده كند.قانون كپی رایت از زمانی كه اثری در شكلی ملموس به وجود بیاید، شامل آن اثر می شود. برای مثال، یك شاعر ساكن آمریكا، اشعار خود را نوشته، نام خود را امضا كرده و با گذاشتن نشانه Copyright در كنار آن تأكید می كند كه نویسنده اشعار است. سپس نوشته هایش را در پاكتی گذاشته و به آدرس خود پست می كند و این پاكت را دربسته نگه می دارد.
در واقع شاهد او تاریخ مهر پست بر پاكت است. حالا او با در دست داشتن این نامه، اثر خود را در دفتر كپی رایت آمریكا به ثبت می رساند تا از هرگونه سوء استفاده حمایت شود. حتی اگر شخصی قبل از ثبت رسمی اثر از آن استفاده كند، او با در دست داشتن پاكت می تواند مالكیت خود را به اثبات برساند. این مثال درباره آثار دیجیتالی هم صدق می كند، به این صورت هنگام حفظ یك اثر در كامپیوتر، تاریخ و ساعت آن هم حفظ می شود و شما با در دست داشتن فایل اصلی همواره می توانید ثابت كنید كه زودتر از شخصی كه به نحوی (برای مثال از وب سایت) به اثر شما دست یافته، آن را به وجود آورده بودید. اگر این شیوه از نظر شما كاستی هایی دارد می توانید اثر خود را بر روی دیسكت یا CD كپی كرده و به آدرس خود پست كنید. آن را در جای مطمئنی نگه دارید و در موقع لزوم در حضور شاهد، آن را باز كنید.
گاهی اوقات در یك ثبت كپی رایت به چند تاریخ برمی خوریم برای مثال :Copyright ۱۹۹۸، ۱۹۹۹ John Smith" از آنجایی كه یك خالق اثر در طول زمان كار خود را تصحیح، تكمیل یا دوباره نویسی می كند، تمام تاریخهای ثبت شده زمان خلق اثر را در دوره های مختلف مشخص می كنند و نشان دهنده زمان پایان گرفتن كپی رایت نیستند.
تاریخ انقضای كپی رایت، براساس پیمان برن، حداقل شامل طول حیات خالق آن و ۵۰ سال پس از مرگ اوست. این مقدار زمان شامل تمام كشورهای عضو در پیمان برن می شود و هر كشور می تواند زمان بیشتری برای قابل اجرا بودن كپی رایت قایل شود، اما این زمان نمی تواند از مقدار تعیین شده در پیمان كمتر باشد. گاهی اوقات در طی یك وصیت رسمی حقوق یك اثر به بازماندگان صاحب آن تعلق می گیرد كه البته باید به تأیید رسمی رسیده باشد.
ثبت قانون «حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان» در ایران به دی ماه سال ۱۳۴۸ بازمی گردد. از زمان تصویب این قانون بحث پیوستن به قانون جهانی كپی رایت همواره در ایران مطرح بوده و هر چه فعالیت هنرمندان ما از مرزهای كشور فراتر رفته دامنه این بحث نیز گسترده تر شده است.
در كشور ما بسیاری از ناشران گردن نهادن به قانون جهانی كپی رایت را مثبت ارزیابی می كنند، اما همه اجرای آن را بدون اشكال نمی دانند. امروزه این بحث نه تنها به نقطه اوج خود رسیده، بلكه برخی از ناشران ایرانی برای ورود به بازار جهانی نشر می كوشند یا لازم می بینند تا حد امكان این قانون را محترم شمارند.
پیوستن به كپی رایت وابسته به پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی است. این مسأله ای است خارج از حیطه اختیارات ناشران و به سیاستهای دولت مربوط می شود. اما گذشته از جنبه اخلاقی احترام به حقوق ناشران و مؤلفان كشورهای دیگر، به ویژه ناشرانی كه خواهان حضور در عرصه نشر جهان باشند مجبورند بتدریج قوانین مربوط به حقوق مؤلفان را رعایت كنند.
برخی پیوستن به كپی رایت را هزینه ای اضافه بر مخارج تولید كتاب می دانند. آیا این امر به گران شدن كتاب، پایینتر رفتن تیراژ یا كمتر شدن خوانندگان نمی انجامد؟ عده ای از ناشران با توجه به دشواریهای متعدد نشر در ایران رعایت كپی رایت را افزوده شدن مانعی تازه در كار نشر تلقی می كنند. این عده، گردن نهادن به كپی رایت را اضافه شدن خرجی بر مخارج سنگین تولید كتاب می پندارند و معتقدند هزینه خرید حقوق یك اثر خارجی كتاب یا نمونه نشر الكترونیكی آن و یا اثر هنری دیگر را گرانتر و كم خواننده تر می كند.
عبدا... كوثری، نویسنده و مترجم كشورمان می گوید: یكی از مزایای پذیرش این اصل رسمیت بخشیدن به حضور صنعت نشر ما در مجامع بین المللی است و این بی گمان برای این صنعت جایگاهی خاص پدید می آورد. این كه ما اعلام كنیم از این پس به قراردادی احترام می گذاریم و آماده ایم كه در چارچوب آن فعالیت كنیم، به خودی خود امری پسندیده است. وی می گوید: نمی دانم در دنیا چند كشور وجود دارند كه تیراژ كتاب كمتر از شمارگان كتاب در ایران یا برابر آن است. از سوی دیگر ما می دانیم كه این رابطه، رابطه ای یكسویه خواهد بود، پس پرسش این است كه آیا صنعت نشر ضعیف و ضربه پذیر ما كه در وضع فعلی نیز باری گران بر دوش دارد می تواند از پس تعهدات مالی و غیرمالی این تعهدات برآید.
كوثری اضافه می كند: در اوضاع و احوالی كه تیراژ ۳ هزار تایی ما در بسیاری از موارد به دو هزار تبدیل می شود و برگشت سرمایه ناشر روز به روز به زمانی بیشتر نیاز دارد، چگونه می توانیم باری بیشتر به آنچه هست بیفزاییم. از سوی دیگر تاكنون آنچه بیشتر مورد اعتراض ناشران خارجی بوده است باز تولید كتابهایشان از طریق افست بوده نه ترجمه و انتشار آن به زبان فارسی.
چون در فرایند ترجمه در واقع می توان گفت كه كاری بر روی كالای آنها صورت گرفته و آن را از حالت شكل دهی خود خارج كرده و این خود ارزش دیگری بر كالا افزوده است. من در شرایط فعلی تحمیل هر بار اضافی را بر صنعت بیمار نشر خودمان به صلاح نمی دانم، اما اگر اجرای این قانون برای ما فقط به صورت كسب اجازه و حداكثر پرداخت مبلغ ناچیزی به صورت نمادین باشد، پذیرش قانون كپی رایت را دست كم زیانبار نمی دانم.
چندی پیش صفار هرندی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در پاسخ به سؤالی گفته بود: «اگر بتوانیم كپی رایت و حق مؤلف را در داخل كشور قاعده مند و ساماندهی كنیم استعداد و تجربه برخورد و حضور در عرصه های جهانی را نیز پیدا خواهیم كرد. «این گفته را بویژه آنكه از سوی یكی از بالاترین مقامات فرهنگی كشور بیان می شود باید جدی گرفت. اما به راستی قانونمندی و ساماندهی حقوق مؤلف در كشور چه زمان به سرانجام می رسد و برای تحقق این هدف چه راهی را باید پیمود.
دكتر مظفر شجاعی نویسنده و عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی در این خصوص خاطرنشان می كند: تردیدی نیست كه با پذیرش این قانون وضع ترجمه سامانی بهتر از قبل پیدا خواهد كرد و از سویی وضعیت ناشران و نیز كیفیت آثار تألیفی بهبود خواهد یافت.
وی اضافه می كند: ناشران كم توان و رنجور كشور ما در حال حاضر هیچ گونه شانسی را برای رقابت و رویارویی با ناشران توانمند خارجی ندارند، بنابراین هرگونه اقدامی برای قبول این قانون با شرایط فعلی معقول نیست. وی اضافه می كند: برای پیوستن به این قانون باید تجربه این مهم را در سطحی محلی تجربه كنیم تا ناشران، مؤلفان و مصرف كنندگان خود را در این معركه محك بزنند ممكن است این تجربه قدری به درازا بكشد، اما قطعاً می تواند وجهه مثبتی را از ما در ذهن دیگران باقی بگذارد.
در سال ۱۳۴۹ هجری شمسی كه حزب كمونیست بر چین حاكم شد، صنعت چاپ و نشر در این كشور محدود شد و در اختیار این حزب قرار گرفت و در نتیجه بخش خصوصی از صحنه خارج شد. اما بعد از اصلاحاتی كه در سال ۱۳۷۹ در این كشور ایجاد شد، فكر و اندیشه جدیدی شكل گرفت و برنامه ریزی برای اصلاحات فرهنگی شروع شد، بعد از پیوستن چین به سازمان تجارت جهانی (WTO) این كشور مجبور به آزادسازی حوزه های نشر چون؛ مطبوعات و كتاب شد. در سال ۲۰۰۴ بیش از ۲۰۰ هزار عنوان كتاب با شمارگان ۵میلیارد نسخه منتشر شده است. در این كشور حدود ۷۰ هزار كتاب فروشی وجود دارد و نیمی از این كتاب فروشی ها متعلق به مؤسسه انتشاراتی «Shinkohbook» است.بازار بین المللی چین بعد از اصلاحات در فرهنگ راههای متعددی را برای نشر جهانی فراهم كرده است.
شعار اصحاب فرهنگ این كشور كه می گوید: «بگذار صد گل بشكفد» نمایانگر توجه جدی به این صنعت است و نمایشگاه بین المللی كتاب پكن یكی از این گلهای شكوفا شده است.
در نمایشگاه بین المللی پكن برخلاف نمایشگاه بین المللی تهران، كتاب به فروش نمی رسد، هدف اصلی در این نمایشگاه خرید و فروش كپی رایت است. در نمایشگاه بین المللی پكن ۲۰۰۴ حدود ۱۷ میلیون دلار كپی رایت خرید و فروش شد. ۱۲ هزار عنوان كپی رایت از خارجی ها خریداری شد و بقیه توسط چینی ها به فروش رسید.مدیر نشر الكترونیكی مبنا معتقد است: اجرای قانون كپی رایت می تواند زمینه ساز بروز امنیت و تسهیل در روند جهانی شدن نشر ایران شود. در حوزه نشر الكترونیكی ناشران كارهای خوبی انجام داده اند و ما در سالهای اخیر شاهد رشد این صنعت در كشور خود بوده ایم، به گونه ای كه این نشر به عنوان مكمل نشر سنتی و بازوی توانمند آن در عرضه و پخش كتاب مطرح است.
فرزین اضافه می كند: متأسفانه از سوی دولت هیچ اقدام ستادی در خصوص حمایت از نشر الكترونیك صورت نگرفته است و كاستی های موجود در قانون كپی رایت و عدم اجرای آن، نشر الكترونیك را به امری مخاطره آمیز تبدیل كرده است. البته ماهیت این نشر كه دارای ماهیت اشتراكی محلی و جهانی است، راه خود را به سوی توسعه در سطح بین المللی پیدا می كند. در صورتی كه از سوی آموزش و پرورش و رسانه ملی و كانونهای فرهنگی اهمیت بیشتری به مطالعه داده شود، میزان استقبال اقشار مختلف جامعه از كتاب افزایش می یابد.
برخلاف تصور گروهی كه رسانه های تصویری و صوتی را مانع توسعه نشر سنتی می دانند، باید گفت علت اصلی دوری جوانان از كتاب، بی انگیزگی آنها و پایین بودن سطح تألیف و تحقیق در ایران است. تا زمانی كه در میان ایرانیان ضرورت تحقیق و مطالعه احساس نمی شود و مشكلات اقتصادی آنان را به صرف وقت طولانی برای تهیه نیازهای اولیه زندگی وا می دارد فرهنگ كتابخوانی در سطحی نازل باقی خواهد ماند. حمایت از نشر پشتیبانی از فرهنگ و دانش ایرانی است. نشر الكترونیك ایران نسبت به نشر سنتی پیشرفت بیشتری داشته و دلیل این امر را باید در اتكای آن بر تلاش و پشتكار ناشران این حوزه جستجو كرد.
همیاری و تعامل ناشران بزرگترین حامی فعالیت آنها در عرصه جهانی است و توسعه صادرات نشر الكترونیك را موجب می شود. وی اضافه می كند: برخی از محصولات نشر الكترونیكی ما به خصوص در حوزه ترجمه آن لاین، توانسته اند علاوه بر جذب مخاطب ایرانی مورد توجه فارسی زبانان كشورهای دیگر قرار بگیرند.
اسماعیل قادری نویسنده و مترجم كشورمان می گوید: مقوله كپی رایت بین المللی و رعایت مقررات آن فی نفسه امری مثبت است و من شخصاً با پیوستن كشورمان به معاهدات جهانی حق تكثیر موافق ام. اما فراموش نكنیم كه برای پیوستن به این معاهده كپی رایت مقدماتی لازم است كه باید صبورانه و كارشناسانه این مقدمات را فراهم كرد.
قانون كپی رایت ملی، قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان مصوب سال ۱۳۴۸، باید با كاری كارشناسی در گروههایی كه ناشران و اهل قلم و حقوقدانان تشكیل می دهند، در پیوند با معاهدات بین المللی حق تكثیر به روز و اصلاح شود و پس از تصویب در مجلس شورای اسلامی طی چند سال در اجرا محك بخورد تا نواقص احتمالی آن برطرف شود، تازه بعد از این مرحله است كه می توان به طور جدی در مورد عضویت در كنوانسیونهای «كپی رایت» بین المللی اقدام كرد. با این حال امیدوارم این طرح قبل از اجرا توسط نهادهای صنفی ناشران و اهل قلم و با كمك حقوقدانان دقیقاً كارشناسی شود تا شاید بتوانند به عنوان یك مرحله یا مقدمه ای به امر عضویت رسمی دولت ایران در معاهدات جهانی كمك كند.
منوچهر حسن زاده، مدیر نشر مروارید می گوید: تأثیرات برگزاری نمایشگاه كتاب تهران در نشر ایران و منطقه غیرقابل انكار است و البته این مدت، فرصتی برای تجربه اندوزی ناشران ایرانی است. كپی رایت امری است كه نكات مثبت و منفی زیادی دارد، اما برای كشورهایی مانند ایران اصلاً نفعی ندارد و باعث می شود، نشر ایران دچار افت شود و برخی از افراد وارد كارهای جعل و چاپ غیرقانونی كتابها شوند بحث در مورد كپی رایت بسیار پیچیده است و باید قبل از پیوستن به این پیمان همه جوانب آن بررسی شود.
مدیر نشر گلستان ادب هم می گوید: اجرا نشدن قانون كپی رایت در ایران مشكلات بسیاری را برای ناشران واقعی فراهم كرده است، زیرا موجب صرف هزینه یك ناشر فرهنگی و استفاده ناشران بازاری می شود.
بالا رفتن آمار ترجمه های غیرعلمی در ایران نتیجه طبیعی بی نظمی و اجرا نشدن قانون كپی رایت در كشور ما است. این ناشر اضافه می كند با این كه ویرایش، یكی از بازوهای یاری رسان به تألیف و ترجمه است، ولی رقابتی كه هر روز ناشران برای عرضه سریعتر ترجمه خود به بازار دارند، مانع پرداختن به ویرایش و مدیریت هنری می شود. تا زمانی كه روند فعلی در تولید و پخش كتاب ادامه دارد نمی توانیم به بهبود كیفیت آثار نشر خود امیدوار شویم.
دكتر سید امیرحسن منجمی، استادیار گروه كامپیوتر دانشكده مهندسی دانشگاه اصفهان نیز در همین خصوص می گوید: یكی از بزرگترین مشكلات فناوری اطلاعات (IT) در حوزه نرم افزار رعایت نكردن قانون كپی رایت در كشور است كه باعث شده سرمایه گذاری كافی در تولید نرم افزار در كشور صورت نگیرد.وی اضافه می كند: متأسفانه این رویكرد باعث شده تا دانشجویان و متخصصان كشور در حوزه نرم افزار رغبت وارد شدن به این عرصه را نداشته باشند.
منجمی در خصوص معضلات حوزه فناوری اطلاعات كشور نیز می گوید: حجم بالای برنامه های موجود در بازار باعث شده تا كاربران بر روی یك نرم افزار، تخصص كافی پیدا نكنند.
وی معتقد است: یكی دیگر از جنبه های كمك كننده به حوزه فناوری اطلاعات بحث ضریب نفوذ اینترنت است كه باید برای گسترش بیشتر آن برنامه ریزی لازم انجام شود. وی در ادامه با اشاره به اینكه تعداد فارغ التحصیلان رشته نرم افزار و سخت افزار كامپیوتر، IT و دیگر رشته های مرتبط با آن افزایش یافته است، می گوید: دانشگاهها باید همان طور كه افزایش كیفیت را جدی می گیرند، كمیت را مدنظر قرار دهند و دانشجویان را به علم روز دنیا آشنا سازند.
تابان خواجه نصیری، كارشناس رایانه نیز معتقد است: قوانین مرتبط با حقوق مؤلف به نویسندگان كتب و مقالات، حقوق منحصر به فرد و انحصاری در مورد كتب و مقالاتی كه پدید آورده اند می دهد. نحوه تدوین و برخورد با این قوانین انحصاری در كشورهای مختلف، متفاوت است، اما آنچه مسلم است این است كه این قوانین تقریباً در همه جا به صورتی گسترده و بخصوص آنجا كه صحبت از تهیه نسخه هایی از اثر (به صورت چاپی یا در عصر كنونی به صورت الكترونیكی) و توزیع گسترده آن به میان می آید رعایت می شود. وی می گوید: «این قوانین برای حمایت از آثار ادبی (مقولات متنی چون كتب، مقالات، اشعار و برنامه های نرم افزاری)، آثار هنری (عكس، تصویر، ترسیمات، نقاشی ها و آثار گرافیكی)، آثار موسیقی (ترانه ها و آهنگ ها، ملودی ها، سمفونی ها)، آثار و هنرهای نمایشی (نمایشنامه ها و فیلم نامه ها) و نیز برای ضبط صدا و فیلمها به وجود آمده است.
به نظر می رسد راهكارهای چندی را می توان برای مقابله با بحث نقض حقوق تولیدكنندگان محتوا در كشور مورد ملاحظه قرار داد كه از ۲ جنبه قابل بررسی است:
۱) جنبه قانون گذاری:
قوه قضاییه و گروههای فعال در این زمینه باید بر مبنای نیازهای قانونی كشور در این زمینه، قانونی منسجم و جامع برای برخورد با متخلفان را آماده و پس از تصویب، به دستگاههای اجرایی و انتظامی كشور ابلاغ كنند. در این راه، آگاه كردن عمومی از جنبه های نقض حقوق كپی و برخورد با مجرمان، مسأله ای است كه بعد آموزشی و اطلاع رسانی قانون گذاری را طلب می كند.
۲) جنبه اجرایی:
جنبه اجرایی قضیه نیز به اندازه بعد قانون گذاری بسیار مهم است. اگر متخلف بداند و اطمینان پیدا كند كه مسأله نقض حق كپی، باعث اعاده خسارتهای میلیونی و حبسهای طولانی مدت نمی شود، آن وقت برای گسترش برنامه های نقض حق كپی و كسب سود بیشتر، هر كاری را در دستور كار خود قرار می دهد.

جواد صبوحی

منبع : روزنامه قدس