شهر خوسف خراسان جنوبی، دیار گل‌های نرگس

شهر خوسف در خراسان جنوبی كه‌ در ۳۶ كیلومتری غرب بیرجند و در حاشیه كویر قرار گرفته دارای آثار تاریخی و مناطق گردشگری زیبایی است، آرامگاه ابن حسام خوسفی، مسجد جامع خوسف، روستای خور و خانه تاجور از زیباترین بناهای تاریخی دیار گل‌های نرگس هستند.
به گزارش خبرگزاری فارس از بیرجند، آثار تاریخی و گردشگری شهر خوسف به مانند دیگر آثار تاریخی خراسان جنوبی تاكنون دستخوش تغییرات چندانی نشده‌اند و اكثر بنا‌های تاریخی دیار گل‌های نرگس به دوران قاجار بر می‌گردند.
▪ آرامگاه ابن حسام
آرامگاه شاعر برجسته ابن حسام، مربوط به دوره صفویه با فرم كلی ۸ ضلعی با گنبدی شبیه كلاه فرنگی كه در اصل نور‌گیر مقبره محسوب می‌شود، احداث شده است و مسیر دسترسی به آرامگاه در پای تپه از طریق یك رشته پلكان صورت می‌گیرد كه بازدید‌كننده را به كنار مقبره هدایت می‌كند.
فضای ورودی آرامگاه دارای پله بوده كه در نمای جنوبی ساختمان قرار گرفته و به لحاظ فرم مانند پیش‌ طاقی است كه سقف آن دارای فرم قوسی شكل به صورت ۳ بخشی كند است و در نمای خارجی مقبره در ۳ طرف‌، نورگیر یا پنجره كار گذاشته شده است كه نور فضای داخلی را تأمین می‌كنند.
همچنین علاوه بر پنجره‌ها طاق‌نماهایی در نمای خارجی بنا به وجود آمده است كه فرم كلی بنا از این طاق نماها كه به صورت پیش طاق‌های عریض و تقریباً عمیق ساخته شده‌اند، نشأت می‌گیرد.
▪ روستای خور
بافت تاریخی روستای خور متأثر از شرایط اقلیمی و جغرافیایی محیط خود است. خانه‌های گلی‌، پوشش گنبدی‌، حیاط مركزی‌، بادگیرها‌، اطاق‌های دور تا دور حیاط‌، هشتی‌ها و دهلیزها‌، دیوارهای قطور، حوض و باغچه وسط حیاط به صورت هماهنگ و یكنواخت از ویژگی‌های معماری خانه‌های روستای خور بوده كه مطابق با اقلیم منطقه به وجود آمده است.
‌تراكم خانه‌ها و كوچه‌های پرپیچ و خم و همچنین بادگیرها از شاخص‌های عمده روستایی خور بوده كه جهت مقابله با اوضاع اقلیمی منطقه به وجود آمده است، در بافت خور بناهایی همچون قلعه‌، آب انبار‌، مسجد‌، حسینیه‌، حمام و خانه‌های قدیمی وجود دارد كه اكثراً متعلق به دوره صفویه است.
▪ مسجد جامع خوسف
این مسجد دارای سر در ورودی بلند با طاق جناغی و تزئینات رسمی بندی، صحن‌، شبستان زمستانی به نام‌های ملا علی‌اكبر و حاج عبدالخالق‌، یك شبستان تابستانی و شبستان‌های مهتابی و خلیلان است؛ ورودی بنا و شبستان‌های مهتابی و خلیلان در دوره‌های معاصر بازسازی شده‌اند.
در جریان مرمت شبستان مسجد به آثار و بقایای مربوط به دو دوره مختلف برخورد شده و احتمالاً زمان ساخت اولیه این بنا در قرون اولیه اسلامی قرون ۲ و ۳ هجری بوده كه در دوره‌های بعدی از جمله قاجار به فراخور نیاز مرمت شده و گسترش یافته است.
▪ خانه تاجور
این بنا مربوط به دوره قاجاریه بوده و از ویژگی‌های معماری آن داشتن دو در ورودی است یكی از ورودی‌ها دارای تزئینات آجركاری دوره پهلوی و دیگری دارای تزئینات رسمی بندی بوده و از لحاظ معماری اصیل‌تر است.
تزئینات بنا شامل رسمی بندی و آجركاری‌های ورودی، كار‌بندی‌های ایوان و پنجره‌های مشبك است،
از دیگر خانه‌های تاریخی خوسف می‌توان به خانه خلیلی و خانه علوی اشاره كرد كه در بافت تاریخی خوسف قرار دارند.
مؤلف كتاب ناشناخته حدود العالم من المشرق الی المغرب كه در سال ۳۷۹ هجری قمری تألیف شده از خوسف خسب یاد كرده و حمدالله مستوفی در سال ۷۴۰ هجری در كتاب نزهه القلوب‌ درباره خوسف چنین می‌گوید‌: «خوسف شهر كوچكی است و چند موضع توابع دارد و آب آن از رودخانه باشد و دی‌ها را آب از كاریز باشد و در آنجا همه نوع انتفاعی حاصل آید.»
حافظ نیز در مورد تعداد مزارع و موقعیت شهر خوسف چنین بیان می‌‌دارد‌: «‌۲۰ قریه و ۱۰۰ مزرعه از توابع خوسف بوده كه در كنار بیابان است و در آن طرف بیابان حدود كرمان بوده، خبیص نواحی آن است و آن بیابان را لوت خوانند و در تابستان از آن موضع نمی‌توان گذشت ۴۰ فرسنگ در آن راه آب ندارد.
عوامل متعددی در نحوه شكل‌گیری و گسترش كالبدی بافت‌های تاریخی مؤثر می‌باشند شناخت كامل و احاطه بر این عوامل تأثیر زیادی در بررسی، تجزیه و تحلیل عملكرد بافت دارد، عواملی مانند میزان خشكی یا رطوبت هوا‌، درجه حرارت‌، میزان و نوع بارش‌های جوی، نوع‌، جهت و سرعت وزش بادها
عوامل اجتماعی از قبیل مذهب‌، اعتقادات‌، آداب و رسوم‌، روابط اجتماعی‌، نوع شغل‌، میزان درآمد و نوع طبقات اجتماعی نیز در این مورد تأثیر‌گذارند.
بافت قدیمی خوسف نیز كه در طول حیات چند ۱۰۰ ساله خود‌، فراز و نشیب‌های زیادی را طی كرده از این امر مستثنی نبوده و در جریان شكل‌گیری و رشد خود بسیار از این عوامل متأثر شده است.»
▪ موقعیت جغرافیایی خوسف
شهر خوسف‌ در ۳۸ و ۵۳ طول شرقی و ۴۶ و ۳۲ عرض شمالی و ارتفاع یك‌هزار و ۲۹۰ متر از سطح دریا قرار دارد و دارای اقلیم مناطق بیابانی با ویژگی‌های خاص آن بوده، از جمله این ویژگی‌ها تابستان‌های گرم و خشك و زمستان‌های نسبتاً سرد است.
حداكثر نزولات آسمانی در ۳ ماه اسفند‌، فروردین و اردیبهشت بوده و كمی نزولات آسمانی باعث شده هیچ‌گونه رودخانه دائمی در اطراف آن جریان نیابد؛ ریزش‌های جوی كم، ۱۶۶ میلی متر درجه حرارت بالا در فصول گرم‌، اختلاف درجه حرارت شدید ۴۰ درجه و طولانی بودن دوران خشكی بیش از ۷ ماه از سال از ویژگی‌های عمده آب و هوای این منطقه است.
وزش بادها با توجه به جهت وزش، سرعت و خشك یا مرطوب بودن آن‌ها از عواملی است كه در اقلیم و آب و هوای‌ یك منطقه تأثیر به سزایی دارند، خوسف نیز از این امر مستثنی نبوده و در آن چندین نوع باد كه دارای ویژگی‌های متفاوت هستند، می‌وزد.
در منابع تاریخی از خوسف با عناوین زیر یاد شده است‌: ‌جوسف‌، جسف‌، خسف، خسب و خوسف؛ خسف به معنای زمین گود و خوسف به معنای پوشیده بودن كه هر دو معنی برای خوسف صادق است در كتب تاریخی متعدد نامی از خوسف هر چند به صورت‌های مختلف برده شده است كه دلالت بر اهمیت و اعتبار این شهر در دوره‌های مختلف دارد.
مردم شهر خوسف مردمی مهمان‌نواز و دلگرم هستند و آماده‌اند تا در سفر‌های نوروزی از گردشگران و مسافران نوروزی پذیرایی كنند.

منبع : خبرگزاری فارس