معرفی باغ دولت‌آباد یزد

باغ دولت‌آباد یزد كه یكی از باغهای بزرگ ایران و از آثار دوره زندیه می‌باشد دارای مرتفع‌ترین بادگیر شناسایی شده در ایران است. مساحت زمینهای باغ در اسناد مختلف تاریخی ۲۰۰۰ جریب ذكر گردیده است. مساحت كل عرصه و اعیان این باغ كه محصور است حدود ۴۰۰۰۰ متر مربع می باشد. چند هكتار زمین نیز در ضلع غربی باغ به عنوان موقوفات باغ دولت‌آباد وجود دارند.
عناصر تشكیل دهنده باغ دولت‌آباد عبارتند از چند عمارت شامل: عمارت تالار آیینه، عمارت سردر، عمارت بهشت آیین، عمارت بادگیر، عمارت حرمخانه یا حرمسرا، عمارت تهرانی، عمارت مستخدمین یا خانه‌ی خدم و حشم و آشپزخانه‌ها و دیوانخانه به شكل مثمن، ساباط، آب انبار، درشكه خانه، اصطبل تابستانه و زمستانه و همچنین دارای قنات، حوض‌ها و جداول آب متعدد در فضای باغ است.
قنات تاریخی عظیم و مهم دولت‌آباد با قدمتی بیش از دویست سال از بهم پیوستن پنج رشته قنات تشكیل شده كه از ارتفاعات مهریز سرچشمه می‌گرفته و پس از مشروب نمودن بخشی از اراضی مهریز و به كار انداختن چند آسیاب آبی و پس از طی بیش از ۵۰ كیلومتــر به یزد می‌رسیده و آبادی‌هایی چند در اطراف یزد چون آبشاهی، خــرمشاه و باغ دولت‌آباد را آبیاری می‌‌كرده است.
اما این باغ در حال حاضر توسط چاه نیمه عمیق مجاور باغ آبیاری می‌شود. در باغ دولت آباد یزد كه بنایی در بالای باغ با یك بادگیر، و بعد از آن یك هشتی و سه اتاق در بالا و طرفین آن، و یك بنا در سمت راست و یك بنا در سمت چپ و یك سردر دارد، معمار با بازی وصف ناپذیری بارها آب را به درون زمین برده و بیرون آورده است. ابتدا آب را در زیر بادگیر در یك حوض یكپارچه مرمر بوده كه می‌جوشد و در آن بالا می‌آید. بعد آب وارد حوضی در وسط هشتی می‌شود.
از وسط هشتی به سه حوض كشیده دراز در سه شاه‌نشین می‌رود. در مقابل ((ارسی)) اتاقها سه ((سینه كبكی)) است از سنگ مرمر كه آن را به شكلی می‌تراشیدند تا موج ایجاد كند و آب را وقتی كه كم است بیشتر نشان دهد. آب از هرسینه كبكی وارد یك حوض كلگی می‌شود، و از آنجا در جویهایی در دو طرف میان كرت جاری می‌شود و به سردر می‌رسد؛ گاه آب در این مرحله وارد آبگردانی بسیار زیبا می‌شد كه در باغ دولت آباد یزد به كلی از بین رفته است.
بعد از آن آب از زیر سردر عمارت بیرون می‌رفت و به یك استخر بزرگ ۱۲ ضلعی می‌رسید و به استخر دیگر در سه طرفشان. آب از این استخرها به خیابانها و آبادیها می‌رفت و سرانجام به مصرف كشت و زرع می‌رسید.
سازنده باغ دولت‌آباد در وقفنامه‌اش نوشته است خدا لعنت كند آن كسی را كه قبل از بیرون آمدن آب از این باغ، حتی به اندازه سیراب كردن گنجشكی از آن استفاده كند. محصول اینجا وقف بارگاه مولا در نجف است. متاسفانه بعدها قنات را از بالا بستند و نگذاشتند به شهر بیاید و برای تامین آب باغ، از چاه آب می‌كشیدند و حوضهایش را پر می‌كردند؛ كه دیگر این باغ هرگز آن صفا و زیبایی گذشته را باز نیافت.
از مصالح شاخصی كه در بناهای این باغ بكار رفته سنگ مرمر است كه تماماً از شهر مراغه آورده شده است. در این امر جای تعجب است زیرا سنگ مرمر یزد خود مرغوب بوده و همیشه شهرت داشته است. عمارت‌های باغ عبارت‌انداز عمارت بیرونی كه در طرف شرق واقع و دارای حوضخانه و بادگیر بلندی است، عمارت واقع در جهت غربی اندرونی و عمارت سردركه همان ایوان‌خانه بوده است. بادگیر باغ دولت‌آباد كه به شكل منشوری ساخته شده است با ارتفاع ۳۳ متر و ۸۰ سانتیمتر مرتفع‌ترین بادگیری است كه تا به حال در ایران شناخته شده است.
عمارت هشتی و بادگیر از مهمترین بخشهای مجموعه به شمار می‌روند كه در آن، تلفیق جریان هوا و آب به زیباترین شكل صورت گرفته است. كاربندیهای بسیار ظریف سقف هشتی اثر استاد حاجی علی اكبر آخوند است كه با سیم گل و دمگیری گچی به طرزی بسیار ماهرانه اجرا شده است. در ارسی مشبك به شیشه‌های رنگی نیز كه مرمت شده است به زیبایی بنا اضافه نموده است.
باغ از ردیف‌‌كاری درختان مختلف برخوردار است كه عمده‌ترین آنها را سرو و كاج تشكیل می‌دهد. درختان مثمر باغ شامل انگور و انار است كه داخل كرتها كاشته شده‌اند. در این باغ بوته‌های گل سرخ نیز به فراوانی یافت می‌گردد كه به صورت ردیفی كاشته شده‌اند. باغ دولت‌آباد به لحاظ هنر باغ‌آرایی و توزیع آب و همچنین معماری استادانه از مجموعه‌های دیدنی كشور محسوب می‌شود.

منبع : پایگاه اطلاع‌رسانی باغ ایرانی