نگاهی به زندگی و مبارزات آیت‌الله سید رضا فیروزآبادی

● تولد و تحصیلات
سید رضا فیروزآبادی در سال ۱۲۵۳ هـ . ش در قریه فیروزآباد شهر ری به دنیا آمد . پدربزرگ وی سید عبدالکریم فرزند سید محمد ، از فضلا و اهل تقوای عصر خویش بود که از کاشان به فیروزآباد در نزدیکی شهر ری مهاجرت کرده بود . از سید عبدالکریم فرزندی به نام سید هاشم به دنیا آمد که در طی زندگی خود ، دارای پنج پسر شد . دومین فرزندش سید رضا فیروزآبادی بود .
سید رضا ، تحصیلات ابتدایی را در زادگاهش شروع و پس از چندی به قصد ادامه تحصیل به تهران رفت و در مدرسه آصفیه نزدیک مسجد جامع تهران اقامت گزید و به تحصیل پرداخت . با وجود فوت پدرش و مسئوولیت اداره خانواده‌اش ، به علت علاقه‌ای که به تحصیل علم داشت ، کوشش بسیار نمود تا در فقه و اصول ، اطلاعات لازم و معلومات کافی را به دست آورد . در این مدت با زراعتی که در فیروز‌آباد داشت ، امرار معاش می‌کرد . ایام هفته ، دو شبانه‌ روز از عصر چهارشنبه تا عصر جمعه در موطن خویش به کارهای زراعتی می‌پرداخت و پنج شبانه‌روز دیگر هفته را در تهران به سر می‌برد و به تحصیل و فعالیت‌های اجتماعی مشغول بود . (۱) وی پس از خواندن مقدمات در محضر استادان بزرگی چون "حجت‌الاسلام حاج شیخ مسیح طالقانی" و "آیت‌الله سید ریحان‌الله کشفی بروجردی" شروع به تحصیل سطوح فقه و اصول کرد . پس از آن راهی نجف شد و از محضر "آیت‌الله محمدکاظم آخوند خراسانی" ، "آیت‌الله سید محمدکاظم" و "آیت‌الله شریعت اصفهانی" استفاده کرد(۲) .
● آغاز فعالیتهای سیاسی
آیت‌الله فیروزآبادی چون سیاست را ملازم روحانیت می‌دانست ، گهگاهی در مواقع فراغت از تحصیل به بحث و مطالعه در امور مملکتی می‌پرداخت. در جریان انقلاب مشروطه از هواخواهان مشروطه بود و به نفع مشروطه خواهان فعالیت می‌کرد . (۳)
آخرین جلسه مجلس دوم شورای ملی در ۲۹ ذی الحجه ۱۳۲۹ تشکیل شد و با اولتیماتوم روس‌ها ، عمر این مجلس به پایان رسید . پس از آن به مدت دو سال و ۱۱ ماه مجلس تعطیل بود . (۴) مجلس سوم قبل از پایان انتخابات ، در تاریخ ۱۶ محرم ۱۳۳۳ ق / ۱۴ آذر ۱۲۹۳ هـ . ش به طور رسمی با حضور فقط ۶۸ نماینده منتخب که به تهران رسیده بودند ، پس از نطق احمد شاه گشایش یافت . مجموعا ۷۹ جلسه در عمر کوتاه مجلس سوم برگزار شد و در تاریخ ۲۹ ذی‌الحجه ۱۳۳۳ ق / ۲۱ آبان ۱۲۹۴ هـ . ش این مجلس نیز با گسترش جنگ جهانی اول و حمایت دموکراتهای مجلس از آلمان و عثمانی و حرکت قوای روس به سوی تهران منحل شد . (۵)
انتخابات اطراف تهران ، شامل ورامین ، غار ، فشابویه ، ساوجبلاغ و حضرت عبدالعظیم در ۱۶ جمادی‌الاول ۱۳۳۲ هـ . ق شروع شد . در این دوره سید رضا فیروزآبادی با کسب ۶۹۱ رأی از حضرت عبدالعظیم به مجلس سوم شورای ملی راه یافت . (۶)
پس از انتخاب آیت‌الله فیروزآبادی به نمایندگی مجلس ، حاج معین الواعظین از حضرت عبدالعظیم به فیروزآباد شتافت و مژده نمایندگی ایشان را داد و از ایشان مژدگانی خواست . آیت‌الله فیروزآبادی اظهار داشت ، مژده را باید موکلین من بدهند که چنین وکیلی پیدا نموده‌اند ، که در هر حال حفظ حقوقشان را از وظایف حتمی خود می‌داند . (۷)
آیت‌الله فیروز‌آبادی در مجلس ، همیشه طرفداری و حمایت از ضعفا و مستمندان را وجهه همت خود ساخت و در نطق‌ها و بیانات خود در مجلس به این مسأله توجه داشت . به طور مثال در جلسه ۶۹ مجلس سوم که در ۲۱ ذیعقده ۱۳۳۳ برگزار شد ، هنگام بحث درباره کلیات طرح سردار معظم خراسانی راجع به اختصاص مبلغی برای تعمیر و نگهداری مقبره نادرشاه ، اظهار داشت :
« بنده با اصل پیشنهاد مخالفم ... البته ما باید پاس حقوق کسانی که خدمت به این مملکت کرده‌اند ، داشته باشیم ، اما نه به این ترتیب که مالیات نوافل(۸) را در مشهد به آن سختی از هر بیچاره که یک بار سوخت می‌آورد ، پنج شاهی بگیرند و آن هم به مصرف دولت برسد یا نرسد . آن وقت ده یا بیست هزار تومان آن را خرج مقبره نادر کنیم .
در صورتی که تمام ادارات ما کار نمی‌کنند و اگر هم کار بکنند ، چون حقوق مرتب به آنها نمی‌رسد ، مثل این ا ست که مسئولیت ندارند و باید مملکت به این شکل باشد و آن وقت بیست هزار تومان یا سی هزار تومان خرج مقبره نادر بکنیم . بنده به عقیده خودم این را اول خیانت به این مملکت و ملت می‌دانم » . (۹)
● مخالفت با جمهوری خواهی رضا خان
یکی از مهمترین تلاش‌های روشنفکران و تجددگرایان هوادار رضا خان ، برای تغییر نظام سیاسی مشروطه به نفع رضاخان ، طرح مسأله ریاست جمهوری بود . انتخابات مجلس پنجم شورای ملی (۱۳۰۴-۱۳۰۲ هـ . ش ) با تقلب گسترده انجام شد و رضا خان موفق شد با به کارگیری ارتش ، اکثریتی مؤثر از حزب سوسیالیست و حزب تجدد را وارد مجلس کند . جناح اکثریت هم مجدانه می‌کوشید تا به هر شکل ممکن مجلس را رسمیت بخشد و موضوع جمهوریت را مطرح کند و به تصویب برساند . ظاهرا همه چیز بر طبق یک برنامه حساب شده پیش می‌رفت و نیرویی که بتواند مانع از تحقق این طرح شود ، دیده نمی‌شد . اما عده‌ای از نمایندگان وجیه‌المله و حقیقی که از جریان خطرناک پشت پرده و نقشه‌ها و دسیسه‌های جمهوری‌خواهان کاملا آگاه بودند . به رهبری آیت‌الله مدرس به مخالفت با جنبش جمهوری‌خواهی
پرداختند . (۱۰)
سید رضا فیروزآبادی چون در آن سال ، چند نفر در جریان انتخابات نماینده ورامین در مجلس کشته شده بودند ، معتقد بود که فعلا جمهوریت به درد مردمی که برای انتخاب نماینده مجلس چند نفر را می‌کشند ، نمی‌خورد . به این دلیل در صف یاران سید حسن مدرس که قهرمان مبارزه با جمهوریت بود ، قرار گرفت و با هیچ تطمیع و تهدیدی حاضر به ترک رویه خود نشد . علاوه بر آن انجمنی هم از کلیه اصناف تهران تشکیل داد که در منزلشان اقداماتی علیه جمهوریت داشتند . (۱۱)
● تبعید به کلات نادری
پس از ناکامی رضا خان در برقراری جمهوری که در پی تلاش‌های مدرس و یارانش صورت گرفت ، ماجرای قتل ماژور ایمبری ، کنسولیار سفارت آمریکا در تیر ماه ۱۳۰۳ ، بهانه‌ای به دست رضا خان داد تا با استفاده از این فضا ، به اعلام حکومت نظامی و ایجاد کانون‌ها و محافل خود بپردازد. (۱۲) این موضوع صرف نظر از پیامدهای خارجی آن ، به دولت رضاخان امکان داد برای تخریب چهره مخالفان خود در عرصه داخلی و بین‌المللی به تبلیغات گسترده‌ای دست زند و آنان را عناصر متحجر ، واپس‌گرا و مخالفان نوسازی و پیشرفت ایران معرفی کند و همه حرکت‌های خشونت‌بار اعم از ترورها و ناامنی‌ها را یکسره به آنان نسبت دهد . (۱۳)
حکومت نظامی به ریاست سرتیپ مرتضی خان ( یزدان‌پناه ) برقرار شد و به گرفتن معاریف محلاف و بازار و سیاسیون شروع کردند .(۱۴) نخست عده‌ای از طرفداران جدی اقلیت مجلس و مدرس را دستگیر کردند که از آن جمله عبدالحسین خرازی و سید رضا فیروآبادی بودند . (۱۵)
در شب دوم دستگیری ، آیت‌الله فیروزآبادی ، به کلات نادری تبعید شد و به وسیله گاری به آنجا فرستاده شد . در راه ، مأمورین مراقب ایشان ، صدمات روحی بسیاری به وی وارد می‌کردند . لیکن ایشان با بردباری تحمل می‌نمود . چون مأمورین در بعضی نقاط به زور آذوقه تهیه می‌کردند ، ایشان از خوردن آن خودداری می‌کرد و با پولی که همراه داشت و مقداری که قرض نمود ، غذا تهیه می‌کرد . این مسافرت تا شریف‌آباد در نزدیکی مشهد ادامه یافت . در آنجا مأمورین تغییر یافتند و گاری تبدیل به اسب و قاطر و الاغ شد . بین راه در اثر اصابت لگد اسب پای ایشان شکست و چون رئیس مأمورین در این قسمت ، سروان قائم مقامی ، از افراد شریف بود و به آیت‌الله فیروزآبادی ارادت داشت ، دستور اطراق می‌دهد و پس از تفحص ، شکسته‌بندی را از ده مجاور پیدا نموده و پای آیت‌الله فیروزآبادی را مداوا می‌کند . (۱۶)
پس از رسیدن به کلات نادری ، از محبوسین سؤال می‌شود که چه تقاضایی دارند . آیت‌الله فیروزآبادی درخواست می‌کند که برای نماز به او اجازه داده شود تا به همراه مأموری به مسجد برود و نمازش را در آنجا ادا کند . اهالی کلات نیز به زندان آمد و تعهد می‌کنند که تا زمان حضور آنها در کلات ، هر روز و شب ، غذای آنها را تأمین کنند . (۱۷)
● آزادی و بازگشت به تهران
در دهه عاشورای ۱۳۰۳ ، رضا خان در تکیه میدان سپه ، روضه‌خوانی دایر می‌نمود . عده‌ای از اهالی فیروز‌آباد و حضرت عبدالعظیم ، دسته سینه‌زنی ترتیب داده و به آنجا مراجعه می‌نمایند . بعد از سینه‌زنی ، طاقه شالی برایشان آوردند . آنها اظهار کردند که ما برای آزادی حاج سید رضا فیروزآبادی آمده‌ایم . "مدیرالاسلام بروجردی" و "قائم مقام الملک" که حضور داشتند کمک کردند و تلگرافا دستور آزادی آیت‌الله فیروزآبادی صادر شد . پس از ۲۲ روز حبس در کلات نادری ، یک روز رئیس زندان ایشان را احضار و تلگراف را به ایشان ارائه می‌کند .
ایشان سؤال ‌می‌کند ، برای رفقای هم محبس من نیز چنین دستوری رسیده است ؟
به ایشان می‌گویند ، خیر .
آیت‌الله فیروزآبادی می‌گوید : پس این تلگراف را فعلا افشا ننماید تا شاید دستور آزادی آنان هم برسد.
دو سه روز می‌گذرد و با این که ایشان آزاد بود و می‌توانست از محبس خارج شود ولی در حبس ماند ، تا این که رئیس زندان می‌گوید این وضع برای من ایجاد مسئولیت می‌کند و آیت‌الله فیروز‌آبادی مجبور شد بدون رفقای خود به مشهد برود تا در آنجا برای آزادی آنها تلاش کند . ایشان با بدرقه شایانی که از طرف اهالی کلات به عمل آمد ، عازم مشهد شد .
در مشهد با این که آقای توکلیان به دستور آقای سلامت ، محلی برای اقامت ایشان آماده کرده بود ، آیت‌الله آشتیانی ، رئیس وقت حوزه علمیه مشهد ، به آقای توکلیان اظهار داشت که آیت‌الله فیروزآبادی باید به منزل من وارد شود . آیت‌الله فیروزآبادی نیز برای فراهم نمودن شرایط آزادی رفقای محبوبش در کلات نادری ، ترجیح داد در منزل آیت‌الله آشتیانی اقامت کند . یکی دو شب بعد سرلشکر خزاعی که آن زمان عهده‌دار لشکر مشهد بود در منزل آیت‌الله آشتیانی قبول می‌کند که برای رهایی رفقای آیت‌الله فیروزآبادی اقدام نماید . پس از یک هفته ، این تلاش‌ها نتیجه داد و آیت‌الله فیروزآبادی به همراه رفقایش به تهران
بازگشت. (۱۸)
● انتخاب به نمایندگی مجلس ششم شورای ملی
انتخابات مجلس شورای ملی ( دوره ششم ) که در کابینه فروغی شروع شده بود ، در زمان نخست‌وزیری مستوفی‌الممالک در ۵ تیر ماه ۱۳۰۵ خاتمه یافت . آرزوی رضا خان از زمانی که تاج بر سر گذاشت این بود که یکی از بزرگان خوشنام همچون مستوفی‌الممالک ، مشیرالدوله یا مؤتمن‌الملک را به عنوان صدراعظم خود به رخ مردم بکشد ، اما از آنان انتظار حضور در تاجگذاری و خواندن قصیده‌های غرا و تعظیم نمی‌رفت . پس ، انجام این آرزو به پس از تاجگذاری ماند . از سوی دیگر آیت‌الله مدرس و اقلیت همراهش که می‌دیدند سرانجام ، آن قزاق به کمک عوامل قرارداد ۱۹۱۹ تاج شاهی گرفت ، تدبیر را در این دیدند که با فرستادن نخست‌وزیری قدرتمند و صاحب نام به صحنه ، در همان شروع کار ، شاه را عادت دهند که در امور کشور چندان دخالت نکند . سرانجام مدرس و دیگران مستوفی‌الممالک را راضی کردند که نخست‌وزیری را بپذیرد . مقایسه این انتخابات ، با انتخابات مجلس مؤسسان و انتخابات دوره‌های هفتم تا سیزدهم که در دوران رضا شاه صورت گرفت ، نشان می‌دهد که حضور مستوفی تا چه اندازه مؤثر بود. با شرایطی که به وجود آمد رضاخان مجبور شد مداخله کمتری در انتخابات کند . در نتیجه از لیست آیت‌الله مدرس ۹ تن و از لیست دربار تنها ، سه نفر انتخاب شدند . (۱۹)
سید رضا فیروزآبادی در بین دوازده نفری که از تهران انتخاب شدند و به مجلس راه یافتند ، پس از مدرس ، مستوفی ، دکتر مصدق ، وثوق‌الدوله و آشتیانی قرار گرفت و با ۶۰۸۵ رأی به مجلس راه یافت . (۲۰)
آیت‌الله فیروزآبادی در مجلس ششم نیز عقاید خود را نسبت به مصالح مملکت و حفظ حقوق شرعی و عرفی ملت ایران و هموطنان عزیز بدون واهمه ابراز می‌‌کرد و همگام با آیت‌الله مدرس به مخالفت با سیاستهای فرهنگی رژیم پهلوی می‌پرداخت . از جمله این مخالفتها ، همراهی او با آیت‌الله مدرس و برخی روحانیون تهران در مخالفت با یکی از اقدامات تجددگرایانه بود .
در تاریخ ۱۷ تیر ماه ۱۳۰۵ ، " جمعیت تمدن نسوان " به بهانه ترویج معارف و بسط افکار و تهذیب اخلاق عالم نسوان و ترقی آنها ، درصدد بود تئاتری تحت عنوان " تمدن نسوان " برای عموم زنان به معرض نمایش گذارد . چنین اقداماتی در راستای ترویج بی‌حجابی و سست کردن اعتقادات مذهبی صورت می‌گرفت . مدرس در ۱۳ تیر ماه نامه‌ای به مستوفی‌الممالک نوشت که :
«ورقه منتشر شده از برای تیارت دادن نسوان به دعوت عمومی در شب ۲۸ ذی‌الحجه ، چون سابقه نداشته ، اوضاع هم اقتضا ندارد ، خصوص در این موقع زمامداری ، مناسب است جلوگیری شود . (۲۱)»
پس از استیضاح دولت مستوفی‌الممالک در ۲۹ دی ۱۳۰۵ ، آیت‌الله فیروزآبادی نیز به همراه آیت‌الله مدرس و عده‌ای دیگر از موافقین دولت او بود و در مجلس از او حمایت می‌کرد . اما سرانجام دولت مستوفی‌الممالک در ۶ خرداد ۱۳۰۶ استعفا داد و مورد قبول شاه واقع شد . (۲۲)
▪ از جمله مسائلی که در مجلس ششم ، آیت‌الله فیروزآبادی درباره آنها موضع‌گیری و اظهاراتی داشت می‌توان به :
ـ مخالفت با نمایندگی یاسایی (نماینده سمنان ) (۲۳) ،
ـ اعتراض به عدم کشف مسببین ترور شهید مدرس (۲۴) ،
ـ پیشنهاد درباره تقلیل مستمری ورثه حاج شیخ عبدالنبی نوری و سید محمدخان نصر (۲۵) ،
ـ اعتراض به خرج بدون تأمل و ضرورت استخدام از اتباع ایرانی(۲۶) ،
ـ پیشنهاد درباره تقلیل مدت استخدام مأمور گمرک از خارج از کشور(۲۷) ،
ـ اشاره به تاریخچه بانک در ایران و ضرورت جلوگیری از حیف و میل اموال مردم(۲۸) و ... اشاره کرد .
دوره هفتم مجلس شورای ملی نیز ، آیت‌الله فیروزآبادی از تهران به نمایندگی انتخاب شد و در این دوره بود که حقوق نمایندگی‌اش را که در صندوق مجلس انباشته بود در جهت امور عام‌المنفعه مورد استفاده قرار داد . پسر آیت‌الله فیروزآبادی در این باره می‌گوید :
« ... تمام حقوق پدرم در دوران وکالتش ۲۴ هزار تومان بود که تصمیم گرفت آن را برای ساخت بیمارستان مصرف کند . با ۷ هزار تومان "باغ حرمت‌الدوله" را خرید ، که مال آقای سپهبدی ، سفیر ایران در سوئیس ، بود. تلگرافی به ایشان اطلاع داد و او هم پذیرفت . ۵۲ هزار متر مربع را با ۷ هزار تومان در سال ۱۳۰۷ خرید . البته پدرم سی سال بعد با مالک باغ دیدار کرد .
سپهبدی هر چند یکبار به خانقاه ملک‌نیا در شهر ری می‌آمد . در این خانقاه دیدار حاصل شد .
پدرم هر روز مزد کارگران را می‌داد و بر سر در بیمارستان نوشت :
«این مریض‌خانه وقف است بر فقرا و رعایا و غربا و بیچارگان ، لعنت بر کسی که تخلف نماید » .
تا پدرم زنده بود ، همه بیماران مجانی معالجه می‌شدند ، حتی یک سال پدرم پولی را جمع کرده بود تا به سیل‌زدگان خرمشهر بدهد ، وقتی آنجا رفت ، نامه‌ای به من و برادرم نوشت که شب‌ها حتما به همه بیماران سر بزنیم . اگر کسی پول خرید دارو نداشت به او کمک کنیم .
بیمارستان ۴۲ موقوفه دارد . حتی حکیم‌الملک ، نخست‌وزیر شاه هم ملکی را وقف کرده بود .(۲۹)
بیمارستان در دوم آذر ۱۳۱۳ رسما افتتاح شد و آیت‌الله فیروزآبادی همواره در توسعه و بهبود آن تلاش می‌کرد .
● نمایندگی در مجلس چهاردهم شورای ملی
انتخابات مجلس چهاردهم طولانی‌ترین ، رقابتی‌ترین و بنابراین با اهمیت‌ترین انتخابات در ایران معاصر بود . مبارزات انتخاباتی که از خرداد ۱۳۲۲ ، شش ماه پیش از پایان مجلس سیزدهم آغاز شده بود ، در برخی حوزه‌ها تا روزهای نخست اردیبهشت ۱۳۲۳ یعنی سه ماه پس از گشایش مجلس چهاردهم ادامه داشت . در این انتخابات بیش از ۸۰۰ نامزد انتخاباتی بر سر ۱۳۶ کرسی رقابت می‌کردند . (۳۰)
سید رضا فیروز‌آبادی در این دوره نیز به نمایندگی از مردم تهران ، به مجلس چهاردهم شورای ملی راه یافت . این دوره آخرین نمایندگی فیروزآبادی در مجلس بود . مجلس چهاردهم در ۲۰ اسفند ۱۳۲۴ به پایان رسید .
● فعالیت‌های پس از دوران نمایندگی
آیت‌الله فیروزآبادی پس از دوران نمایندگی و با توجه آن که سنش از ۷۰ سالگی گذشته بود ، همچنان به فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی خود ادامه داد . در ۲۲ دی ماه ۱۳۲۵ در تحصن دکتر محمد مصدق و یارانش در دربار برای تأمین آزادی انتخابات مجلس پانزدهم شرکت کرد و در ۲۴ شهریور ۱۳۲۸ در اعتراض به عدم آزادی انتخابات مجلس شانزدهم ، در تحصنی که در دربار برگزار شد ، مشارکت داشت .(۳۱)
در سالگرد قیام سی تیر ۱۳۳۰ ، آیت‌الله فیروزآبادی ضمن صدور اعلامیه تسلیت این واقعه ، مردم را به حضور در مراسم بزرگداشت شهدای قیام ملی سی‌ام تیر که در روز جمعه ۲ ذیعقده در صحن حضرت عبدالعظیم (ع) برگزار می‌شد ، دعوت کرد . (۳۲)
در جریان انتخابات مجلس هجدهم نیز به همراه جمعی از علما و رجال کشور از جمله "علی‌اکبر دهخدا" ، "دکتر عبدالله معظمی" ، "اللهیارصالح" ، "دکتر محمد قریب" و ... نسبت به دخالت عمال بیگانه در انتخابات به مردم هشدار داد . (۳۳)
از فعالیت‌های آیت‌الله فیروزآبادی در سال ۱۳۳۲ ، می‌توان به دعوت ملت و مسئولین کشور به وحدت و پشتیبانی از دکتر محمد مصدق ، تأسیس جمعیت تأمین آزادی انتخابات پس از کودتای انگلیسی – آمریکایی ۲۸ مرداد ، کوشش برای انجام انتخابات آزاد و دفاع از نهضت ملی با صدور اطلاعیه‌ای همراه با جمعی از رجال کشور و صدور بیانیه‌ای به همراه عده‌ای از شخصیتهای ملی ، سیاسی و اسلامی خطاب به مجلسین شورا و سنا راجع به قرارداد کنسرسیوم نفت ، اشاره کرد . (۳۴)
در سال ۱۳۳۹ ، جبهه ملی دوم با حضور آیت‌الله فیروزآبادی شروع به فعالیت کرد و سال بعد ، جمعیت نهضت آزادی ایران با حضور ایشان تأسیس شد . از دیگر فعالیتهای ایشان در سالهای آخر عمر ، افتتاح بنیاد فیروزآبادی در اول آذر ۱۳۴۲ بود . (۳۵)
آیت‌الله فیروزآبادی سرانجام پس از گذشت حدود ۹۰ سال از زندگی‌اش و سالها فعالیت سیاسی و اجتماعی در جهت تأمین و حفظ منافع مردم ، در ۱۴ مرداد ۱۳۴۴ هـ . ش به دیار باقی شتافت .

پژوهشگر: حسین کاوشی
پی‌نوشتها:
۱- یادنامه آیت‌الله سید رضا فیروز‌آبادی ، به کوشش محمد ترکمان ، تهران : انتشارات کویر ، ۱۳۷۶ ، ص ۱۵-۱۳
۲- همشهری محله ( ضمیمه روزنامه همشهری ) ، ۸/۳/۸۵
۳- یادنامه آیت‌الله سید رضا فیروزآبادی ، ص ۱۵
۴- منصوره اتحادیه ( نظام مافی ) ، احزاب سیاسی در مجلس سوم ، تهران : نشر تاریخ ایران ، ۱۳۷۱ ، ص ۳۵.
۵- همان ، ص ۱۷۱و۸۱
۶- همان ، ص ۲۰۶ و ۷۲ ؛ روزنامه رعد ، شماره ۵۹ ، ۱۶ جمادی‌الثانی ۱۳۳۲ ق .
۷- یادنامه آیت‌الله سید رضا فیروزآبادی ، ص ۱۵
۸- اشاره به ماده اول طرح مذکور به شرح زیر : "دو عشر از عایدات مالیات نواقل شهر مشهد برای خریداری اراضی اطراف قبر نادرشاه و تعمیر مقبره تخصیص می‌شود ."
۹- مذاکرات مجلس سوم شورای ملی ، جلسه ۶۹ ، ۲۱ ذیعقده ۱۳۳۳ .
۱۰- حسین کاوشی ، دلایل مخالفت آیت‌الله مدرس با جمهوری خواهی رضا خان ، روزنامه اعتماد ملی . ۱۰/۸/۱۳۸۶.
۱۱- یادنامه آیت‌الله سید رضا فیروزآبادی ، ص ۱۶ .
۱۲- عبدالله مستوفی ، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه ، ج ۳ ، تهران : انتشارات زوار ، ۱۳۴۳ ، ص ۶۱۹.
۱۳- محمدتقی بهار ( ملک‌الشعرا ) ، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران ، تهران : مؤسسه انتشارات امیرکبیر ، ۱۳۶۳ ، ج ۲ ، ص ۱۱۶-۱۱۴.
۱۴- همان ، ص ۱۲۷.
۱۵- حسین مکی ، تاریخ بیست ساله ایران ، تهران : مؤسسه انتشارات امیرکبیر ، ۱۳۵۷ ، ج ۳ ، ص ۱۰۹.
۱۶- یادنامه آیت‌الله سید رضا فیروزآبادی ، ص ۲۸-۲۵.
۱۷- همان ، ص ۲۸.
۱۸- همان ، ۳۰و۲۹
۱۹- مسعود بهنود ، دولت‌های ایران از اسفند ۱۲۱۹ تا بهمن ۱۳۵۷ ، تهران : سازمان انتشارات جاویدان ، ۱۳۷۰ ، ص ۹۲.
۲۰- حسین مکی ، تاریخ بیست ساله ایران ، تهران : انتشارات علمی ، ۱۳۷۴ ، ج ۴ ، ص ۱۰۸.
۲۱- حمید بصیرت منش : علما و رژیم رضا شاه : نظری بر عملکرد سیاسی – فرهنگی روحانیون در سالهای ۱۳۰۵-۱۳۲۰ ش ، تهران : مؤسسه چاپ و نشر عروج ، ۱۳۷۶ ، ص ۳۳۷.
۲۲- حسین مکی ، همان ، ص ۲۷۱و۲۲۲.
۲۳- مذاکرات مجلس ششم شورای ملی ، جلسه سوم ، ۲۰/۵/۱۳۰۵.
۲۴- همان ، جلسه ۲۸ ، ۱۷/۸/۱۳۰۵.
۲۵- همان .
۲۶- همان ، جلسه ۲۹ ، ۲۲/۸/۱۳۰۵.
۲۷- همان ، جلسه ۳۸ ، ۱۵/۹/۱۳۰۵.
۲۸- همان ، جلسه ۵۸ ، ۶/۱۱/۱۳۰۵.
۲۹- همشهری محله ( ضمیمه روزنامه همشهری ) ، ۸/۳/۸۵
۳۰- یرواند آبراهامیان ، ایران بین دو انقلاب : درآمدی بر جامعه شناسی سیاسی ایران معاصر ، ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی ولی لایی ، تهران : نشر نی ، ۱۳۷۷ ، ص ۲۲۸ .
۳۱- یادنامه آیت‌الله سید رضا فیروزآبادی ، ص ۱۰.
۳۲- همان ، ص ۸۵.
۳۳- همان ، ص ۹۴-۹۱.
۳۴- همان ، ص ۱۰۳و۱۰
۳۵- همان ، ص ۱۰

منبع : مرکز اسناد انقلاب اسلامی