مهارت های مقابله ای

با گسترش تكنولوژی و شرایط گذار از جامعه سنتی به جامعه صنعتی به حجم دشواری ها و رنج های انسان ها افزوده شده است وعوارضی چون اضطراب، افسردگی، خودكشی، اعتیاد، طلاق، فرار از تحصیل، احساس پوچی و... را بیشتر از گذشته شاهد هستیم. به موازات این دشواری ها روانشناسان و پژوهشگران راه های ارزشمندی را در پیش چشم انسان های خواستار سلامت گشوده اند كه تأمین كننده بهداشت روانی آنها باشد. از نظر جورج آلبی(۱۹۸۲) یكی از مؤلفه های اساسی بهداشت روانی مهارت های مقابله ای است، در این نوشته به بررسی این عامل مهم پرداخته شده است
تعریف
از دیدگاه لازاروس و فولكمن(۱۹۸۴) مقابله عبارت است از: تلاش های فكری، هیجانی و رفتاری فرد كه هنگام روبه رو شدن با فشارهای روانی به منظور غلبه كردن، تحمل كردن و یا به حداقل رساندن عوارض استرس به كار گرفته می شود(دافعی ۱۳۷۶). مقابله، نیازمند بسیج و آماده سازی نیروها و انرژی فرد است كه با آموزش و تلاش به دست می آید، لذا با كارهایی كه به طور اتوماتیك وار انجام می شود تفاوت اساسی دارد.
تدابیر و منابع مقابله ای
تدابیر مقابله ای افكار و رفتارهایی هستند كه پس از روبه رو شدن فرد با رویداد استرس زا به كار گرفته می شوند، در حالی كه منابع مقابله ای ویژگی های خود شخص هستند كه قبل از وقوع استرس وجود دارند، مانند برخورداری از عزت نفس، احساس تسلط بر موقعیت، سبك های شناختی، منبع كنترل، خود اثر بخشی و توانایی حل مسأله(وفایی بوربور ۱۳۷۸). از جمله امور مهم در این رابطه ارزیابی فرد از توانایی های خودش برای رویارویی با مسأله است. این ارزیابی ها ممكن است مطابق با واقعیت و توانایی های واقعی فرد باشد و یا مطابق با واقعیت و توانایی های او نباشد، ولی هر چه هست برداشت های فرد از توانایی ها و قابلیت هایش تعیین كننده اصلی برای مقابله با دشواری ها می باشد. اگر فرد احساس ناتوانی بكند با وجود همه مهارت هایی كه آموخته نخواهد توانست از عهده مشكل برآید. ارزیابی افراد از توانایی خود برای رویارویی با مسائل طی سه مرحله شكل می گیرد كه در شكل دادن به رفتارهای مقابله ای خیلی مؤثر است: ۱- در این مرحله فرد به ارزیابی موقعیت پیش بینی كننده استرس و تهدید می پردازد. مثلاً شخص این سؤال را از خود می پرسد كه آیا موقعیت تهدید كننده است یا خیر؟ ۲- در این مرحله فرد به ارزیابی توانایی خود جهت انجام دادن كاری در ارتباط با موقعیت استرس زا می پردازد، در این باره فرد از خود می پرسد برای حل مسأله پیش آمده چه می توان كرد؟ ۳- در مرحله سوم فرد به ارزیابی مجدد موقعیت می پردازد كه آیا قضاوت او از موقعیت یا منابع موجود برای رویارویی درست بوده است یا نه. او رفتارهای خود را بر این اساس تعدیل و بازسازی می كند.(همان منبع)انواع مقابله: به طور كلی در برخورد با وضعیت های استرس زا دو نوع مقابله از طرف افراد به كار گرفته می شود: ۱- مقابله های كارآمد. ۲- مقابله های ناكارآمد
آنچه تحت عنوان مهارت های مقابله ای مطرح می شود همان روش های برخورد با مسائل است كه از طرف فرد به طور آگاهانه طراحی و به اجرا درمی آید و نتیجه آن حل مسأله و یا افزایش ظرفیت روانشناختی فرد برای از سرگذراندن موفقیت آمیز شرایط بحرانی و دور ماندن از آسیب های ناشی از بحران های روحی پیش آمده است. مقابله های ناكارآمد نیز تلاش هایی هستند كه گرچه برای مقابله با شرایط دشوار به كار گرفته می شوند ولی نوعاً به بدتر شدن اوضاع و پیچیده تر شدن وضعیت منجر می شوند، لذا نمی توان از این دسته مقابله ها به مهارت تعبیر كرد، مثلاً فردی كه برای كاستن از استرس به مواد مخدر روی می آورد. گرچه نوعی مقابله با استرس و هیجان منفی در كوتاه مدت به وقوع می پیوندد ولی باید هزینه این لذت های كوتاه مدت را به صورت تحمل اعتیاد و عوارض شوم آن بپردازد(ریو ،۱۹۹۷ترجمه سید محمدی ۱۳۷۶).انواع مقابله های كارآمد: مقابله های مؤثر و كارآمد كه ما را در برابر استرس ها و شرایط دشوار یاری می دهند به دو دسته تقسیم می شوند:
الف- مقابله متمركز بر مسأله
مقابله های متمركز بر مسأله، عبارت از عملكرد های مستقیم فكری و رفتاری فرد می باشد كه به منظور تغییر و اصلاح شرایط تهدید كننده محیطی انجام می شود.به بیان دیگر مقابله متمركز بر مسأله به تلاش های فرد برای تغییر وضعیت و گلاویزی مستقیم با مشكل مربوط می شود.(پاری ،۱۹۹۱ ترجمه مقدسی ۱۳۷۵).هیچ كس بدون كوشش نمی تواند به چیزی دست یابد، تصمیم گیری در مورد این كه فرد هنگام استرس چه كار باید بكند نیازمند به قضاوت خود او است، كه این قضاوت ها متأسفانه به وسیله هیجانات منفی كه در اثر تجارب منفی گذشته به وجود آمده اند تحت تأثیر قرار می گیرند. مثلاً فردی كه بحران زده است اگر در گذشته به ندرت تجربه ای موفقیت آمیز در تأثیر گذاردن بر دنیا برای تغییر اوضاع داشته و علاوه بر آن افسردگی در او تولید ناامیدی كرده باشد احتمالاً حتی با وجود كارهای فراوانی كه می تواند برای اصلاح وضعیت خود انجام بدهد در صدد مقابله با مسأله برنمی آید. این افراد به جای این كه خود را بازیگر نقش اصلی در زندگی بدانند خود را قربانی اعمال، رفتار و تلقینات دیگران می دانند. ناباوری نسبت به كارایی خود مانع بزرگی برای حل مسأله است، چون در این حالت فرد كمترین تلاشی برای حل مسأله انجام نمی دهد.(همان منبع.)
كامپاز و همكاران(۱۹۸۸) در پژوهشی كه در زمینه چگونگی رویارویی نوجوانان با تنش ها انجام دادند به این نتیجه رسیدند كه افراد در موقعیت هایی كه از روش متمركز بر مسأله استفاده می كنند كنترل بیشتری بر آن موقعیت ها دارند. آنها خاطر نشان كردند كه نوجوانان در رویارویی با رویدادهای تنش زای تحصیلی بیشتر از روش متمركز بر مسأله استفاده می كنند، چون فكر می كنند این تنش ها بیشتر قابل كنترل هستند و بر عكس در رویدادهای تنش زای اجتماعی به این دلیل كه كمتر قابل كنترل هستند عمدتاً روش متمركز بر هیجان به كار گرفته می شود.در پژوهشی كه والینگ و مارتینك(۱۹۹۵) انجام داده اند نتیجه گرفتند افرادی كه دچار استیصال می شوند در فعالیت های بدنی و تحصیلی خود كنترل كمتری بر موقعیت دارند، آنها اضافه كردند دانش آموزانی كه احساس می كنند بر موقعیت تسلط دارند می توانند پیامدهای عملكرد خودشان را نیز كنترل كنند و در برابر فعالیت هایی كه یادگیری آنها مشكل است از روش های حل مسأله استفاده می كنند.(همان منبع).بر اساس بررسی های انجام گرفته روش های مقابله ای متمركز بر مسأله در موقعیت های قابل كنترل مؤثرتر هستند. در صورتی كه برای موقعیت های غیرقابل كنترل(مرگ یكی از عزیزان) عمدتاً مقابله متمركز بر هیجان مناسب تر است(دافعی ۱۳۷۶).در مقابله متمركز بر مسأله افراد تدابیری را به كار می گیرند كه به چند مورد از این تدابیر اشاره می نماییم:
۱- مقابله فعال: فرآیندی است كه شخص در طی آن به طور فعالانه برای تغییر منبع فشار روانی تلاش می كند.
۲- مقابله مبتنی بر برنامه ریزی: در این نوع مقابله فرد برای كنترل و حل مشكل با تكیه بر فكر و اندیشه خود به ارزیابی راه حل های مختلف می پردازد و بعد از آن با انتخاب بهترین شیوه به حل مسأله اقدام می كند.
۳- مقابله بردبارانه: عبارت است از خویشتنداری و اجتناب از فعالیت های ناپخته ای كه منجر به پیچیده تر شدن مسأله و ایجاد اخلال در روند حل مسأله می شود.
۴- مقابله جستجوی حمایت اجتماعی كارآمد: هنگامی كه فرد خود را برای حل مسأله ناتوان می بیند به راحتی از كمك های یاورانه افراد دیگر استفاده می كند، این كمك به تناسب نیاز و نوع مشكل می تواند كسب اطلاعات از طریق خدمات راهنمایی، مشاوره و جذب امكانات مادی یا معنوی از دیگران باشد.
ب- مقابله متمركز بر هیجان: این مقابله شامل كلیه فعالیت ها یا افكاری می شود كه فرد به منظور كنترل و بهبود احساسات نامطلوب ناشی از شرایط فشارزا به كار می گیرد، این مقابله ها عبارتند از:
۱- مقابله مبتنی بر جستجوی حمایت عاطفی: تلاش های فرد برای به دست آوردن حمایت اخلاقی، همدلی، همدردی و جو تفاهم و احساس درك شدن توسط دیگران را شامل می شود.
۲- مقابله مبتنی بر تفسیر مجدد مثبت: ارزیابی مثبت از حوادث و موقعیت ها كه مبتنی بر نگرش خوشبینانه به رویدادهای زندگی است، این مقابله بیشتر برای اداره و كنترل عواطف و آشفتگی روان به كار می رود تا مربوط به منبع استرس باشد(لازاروس و فولكمن(۱۹۸۴).
۳- مقابله مبتنی بر مذهب: در این مقابله فرد برای رهایی از ناراحتی های خود به انجام اعمال مذهبی مثل دعا و نیایش، توكل و توسل به خداوند و معصومین(ع) روی می آورد، یافته های پژوهش مك كری و كتسا نشان می دهد كه این نوع مقابله برای همه مردم مفید واقع می شود، زیرا هم به عنوان منبع حمایت عاطفی و هم وسیله ای برای تغییر مثبت عمل می كند و لذا مقابله های بعدی را تسهیل می كند.
۴- مقابله مبتنی بر پذیرش: عبارت از یك پاسخ مقابله ای كنشی است كه در آن شخص واقعیت شرایط فشار زا را می پذیرد، این امر در شرایطی كه منبع فشار قابل تغییر نیست(فوت یكی از عزیزان) مهم و مؤثر است(كارور و همكاران، به نقل از علیمحمدی ۱۳۷۱).
مقابله های ناكارآمد و غیرمفید: مجموعه ای از شیوه های مقابله ای را دربرمی گیرد كه اگرچه برای تغییر منبع فشارها و بهبود احساسات ناشی از موقعیت فشارزا به كار گرفته می شوند ولی متأسفانه این شیوه وضع را بدتر می كنند و لذا نمی توان از این عوامل مقابله ای به مهارت مقابله ای تعبیر نمود، این مقابله ها عبارتند از:
۱-پرداختن به احساسات دردناك از طریق تفكر آرزومندانه: این مقابله شیوه ای برای خنثی كردن آنچه اتفاق افتاده می باشد. این افكار نوعاً با عبارتی از قبیل: اگر فقط ... یا ای كاش حقیقت نداشته باشد كه ... شروع می شود. گاهی اوقات این افكار به شكل آنچه باید اتفاق می افتاد، اگر فقط... یك روش مقابله ای مسكن برای طفره رفتن موقتی از رنج ناشی از حقیقت است، زیان این حالت آن است كه هیچ مقدار از آرزوها جای حقایق را نخواهد گرفت و دیر یا زود واقعیت چهره خود را نمایان خواهد كرد. در این حالت زمان و فرصتی كه می توانست برای یافتن راه های جدید مواجهه با واقعیت و مشكل اتفاق افتاده مورد استفاده قرار بگیرد به هدر می رود.
۲- استفاده از دارو برای فرار از رنج: گاهی اوقات افراد برای رهایی از رنج ناشی از استرس ها و بحران ها از داروهایی مانند الكل، نیكوتین، تریاك، هروئین و مسكن های خواب آور و ضد افسردگی بدون تجویز پزشك استفاده می كند. استفاده از این داروها و داروهایی كه اخیراً به این عوامل افزوده شده و با نام های مختلف به بازار وارد می شود مانند اكستازی خطرات زیادی را به همراه می آورد و ضمن مشكل تر كردن روند بازسازی روانی اكثراً خود منبع جدیدی برای افزایش رنج برای فرد استفاده كننده می شوند، مثلاً الكل موجب از دست رفتن نیروی مهار درونی یا خویشتنداری می شود و فرد به هنگام خشم به خشونت روی می آورد. استفاده نادرست از مواد بر فرایندهای ذهنی ما هم كه قبلاً توسط استرس و هیجان شدید بی كفایت شده است به طور جانبی اثر می گذارد و توانایی هایی مانند قضاوت، برنامه ریزی، استدلال و تمركز كه برای حل مشكل لازم است آسیب مضاعف می بیند(پاری ،۱۹۹۱ ترجمه مقدسی ۱۳۷۵).
۳- تفكر منفی: در این حالت فرد به طور غیر واقع گرایانه ای به موارد منفی مشكل تأكید كرده و مشكلات را بیشتر از آنچه هست و به صورت غیرقابل حل ارزیابی می كند.(پی ستین، می یر ،۱۹۸۹ ترجمه علیمحمدی ۱۳۷۱.)
۴- رفتارهای تكانشی: به شیوه خاصی از مقابله اطلاق می شود كه طی آن فرد بدون فكر، اندیشه و ارزیابی درست از آنچه رخ داده و یا رخ خواهد داد فوراً دست به اقدام و عمل می زند و نوعاً منجر به بدتر شدن وضعیت می شود.
۵- عدم درگیری ذهنی و رفتاری: در این مقابله فرد با انجام رفتارهای متنوع و با رفتارهای مختلف خود را مشغول می كند و به این وسیله سعی می كند به مسأله فكر نكند، مثلاً سرگرم شدن با یك فرد دیگر، پناه بردن به رویاهای روزانه، فرار از مسأله به صورت خوابیدن و یا تماشای تلویزیون و دیدن فیلم(لازاروس و فولكمن ،۱۹۸۴ به نقل از علیمحمدی ۱۳۷۱).
۶- مقابله به صورت انكار: در این مقابله فرد به گونه ای برخورد می كند كه انگار مسأله ای روی نداده است، انكار واقعیت رخ داده و حادثه پیش آمده بر وخامت مسأله می افزاید و مانع مقابله مؤثر بعدی می شود(ماتیوز و همكاران ۱۹۸۳ به نقل از ابراهیمی ۱۳۷۱).
منابع و مآخذ:
۱- ابراهیمی، امرالله، مطالعه جنبه های روانشناختی سازگاری پس از ضایعه نخاعی، پایان نامه كارشناسی ارشد روانشناسی بالینی، دانشگاه علوم پزشكی ایران.
۲- جان ان هیوز، روانشناسی بالینی كودك، ترجمه بهمن نجاریان و همكاران(۱۳۷۵). انتشارات مردمك اهواز.
۳- پاری، گلنیس. ۱۹۹۱. مقابله با بحران، ترجمه حمید مقدسی(۱۳۷۵) انتشارات دهخدا، چاپ پنجم.
۴- جان مارشال ریو. انگیزش و هیجان، ترجمه یحیی سید محمدی، ،۱۳۷۶ انتشارات نشر ویرایش.
۵- دافعی، مریم. ۱۳۷۶. بررسی رابطه روش های مقابله ای با ویژگی های فردی و سلامت روانی زوج های نابارور یزد، پایان نامه كارشناسی ارشد، دانشكده علوم پزشكی دانشگاه تربیت مدرس.
۶- علیمحمدی سهراب. ۱۳۷۲. پیش بینی اقدام به خودكشی در بیماران به افسردگی نوروتیك، پایان نامه كارشناسی ارشد، دانشگاه علوم پزشكی ایران.
۷- وفایی بوربور، صدیقه، ۱۳۸۷. نقش جهت گیری دینی و مقابله های مذهبی در استرس شغلی دبیران زن شهرستان همدان، پایان نامه كارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس.
تهیه و تدوین: ابراهیم فهلی

منبع : روزنامه همشهری