لنین و دموکراسی

بیش از یك دهه از فروپاشی آنچه " سوسیالیسم واقعا موجود" نامیده میشد می گذرد. طی این سالها جهان مراحل و تجربیات گوناگونی را پشت سر گذاشته است. از ابتدای این فروپاشی، توپخانه نیروهای حامی نظم سرمایه مجموعه پیروان اندیشه سوسیالیستی را زیر آتش سنگین خود قرار داده است؛ هدف از این حملات جلوگیری از برپایی دوباره این اندیشه بود. كسانی كه سالهای سنگین ۱۹۹۰ و۱۹۹۱ را به خاطر دارند و حجم تبلیغات سنگین آن سالها را فراموش نكرده اند معنای این گفتار را بهتر درك می كنند. بخشی از هدف این كارزار روانی ، تحت تاثیر قرار دادن همه كسانی بوده است كه می كوشیدند تا با دقت و بی طرفی علمی پاسخ سوالات مطرح شده را بیابند. سعی شده است، آنان را از یافتن پاسخ درست باز دارند و به بیراهه بكشانند . اكنون كه جهان آن دوران را پشت سر نهاده و اندیشه های سوسیالیستی در سطح جهانی با ورشكستگی تئوریك اندیشه های سرمایه داری از یكسو و نمایان شدن چهره جنگافروز و غیرانسانی آن از سوی دیگر بار دیگر تلألوی خود را باز می یابد ، شاید نگاهی دوباره به پاره ای پرسشها و كنكاش ها در این باره ما را به یافتن چشم اندازی نوین رهنمون گردد. علت اساسی بحران سوسیالیسم چه بود ؟
●آیا نظریه سوسیالیزم از بنیاد نادرست بود؟
آیا سوسیالیزم نوعی آرمانخواهی اتوپیاپی است یا نظریه ای اجتماعی ـ اقتصادی كه قابلیت تحقق دارد؟
آیا به راستی رشد جامعه انسانی به تحقق سوسیالیزم می انجامد یا سوسیالیست ها آرزوهای خود را به صورت قانونمندی و ضرورت اجتماعی تصور می كنند؟
به این سؤالات به دو گونه پاسخ گفته شده است: گروهی از دوست داران و هواداران اندیشه های سوسیالیستی با جواب منفی به سؤالهای فوق، دست از ادامه راه شسته اند و پاره ای دیگر اعتقادات سوسیالیستی خود را حفظ كرده و در بررسی مساله به نتایج دیگری رسیده اند. پاره ای لنینسم را آماج انتقاد قرار داده و برخی دیگراستالینیسم را. بدون آنكه قصد پاسخ گویی همه جانبه به تمام سوالات فوق مد نظر باشد، كوشش می شود جایگاه دموكراسی در اوایل سده بیستم و آغاز سوسیالیسم مورد پژوهش و بررسی قرار گیرد.ساختمان سوسیالیسم با نام لنین گره خورده است. او به مثابه رهبر و بنیانگذار انقلاب و حزب كمونیست اتحاد جماهیر شوروی مهمترین نقش را در بنای جامعه نوین ایفا نمود. ضرورت ایجاب می كند كه برای بررسی اندیشه های لنین سه دوره را از هم جدا كنیم :
۱- دوران قبل از انقلاب اكتبر
۲- دوران پس از انقلاب اكتبرتا پایان جنگهای داخلی (۱۹۲۱ ـ ۱۹۱۷ )
۳- دوران پس از جنگهای داخلی و آغاز سیاست نپ تا مرگ او .
●مشخصات دوران اول
دوران قبل از انقلاب اكتبر دوران تدارك انقلاب است. لذا استفاده از همه نیروها و امكانات جهت سرنگونی حكومت مطلقه لازم و ضروری است. از دیدگاه لنین دموكراسی بورژوایی هر چند دموكراسی ناقص و نیمه كاره ای است از آنجا كه روزنه ای در اختناق دیكتاتوری ایجاد میكند ارزشمند و ضروری است. او در این دوران اگر چه دموكراسی بورژوایی را یك دموكراسی تمام و كمال نمی داند اما آنرا كاملا از دیكتاتوری بورژوایی متمایز می كند و تامین دموكراسی را با پیشرفت اجتماعی مترادف می داند. " دموكراسی بورژوایی نسبت به نظام قرون وسطایی مترقی بود ".
●دوران دوم ـ دوران جنگهای داخلی و نبردهای سرنوشت ساز
بی شك این دوران از بحث انگیز ترین دوران های زندگی و اندیشه های لنین است. این دوران مصادف است با ایامی كه اولین تجارب بشری درباره ساختمان سوسیالیزم خلق می شود. تا قبل از این دوران تنها تجربه بشری در مورد ساختمان سوسیالیزم عبارت است از تجارب حاصل از كمون پاریس و بس. این دوران، دورانی است بلافاصله پس از جنگ جهانی اول و پیامد آن یعنی كشتار ۲۰ میلیون انسان و ویرانی شهرها و روستاها و فقر و فلاكت برای زحمتكشان و كارگران همه كشورها.
سرمایه داری برای تقسیم جهان به جنایاتی بی سابقه در تاریخ بشریت دست زده بود. گرایش ارتجاعی درتمام كشورهای پیشرفته سرمایه داری مسلط شده بود. قضیه دریفوس در جمهوری فرانسه و كشتار دسته جمعی اعتصابیون به دست گروهای مزدوری كه توسط سرمایه داران در جمهوری آزاد و دموكراتیك آمریكا مسلح شده بودند و هزاران رویداد مشابه ، واقعیتی را بر ملا می كند كه سرمایه داری بیهوده می كوشد پنهانش كند و آن اینكه دراین دوره ترور و دیكتاتوری بورژوایی بر دموكراتیك ترین جمهوریها مسلط بوده است. در عرصه داخلی نیز جنگهای داخلی با شدت هر چه تمامتر جریان داشت. سخن بر سر مرگ و زندگی و موفقیت نخستین تجربه ساختمان سوسیالیزم است. لنین دراین باره درسال ۱۹۲۰ چنین می گوید : " ما باید در موضع خود پابرجا مانده با عزمی راسخ و اطمینانی مطلق بگوئیم كه پیروز خواهیم شد و شعار همه چیز برای پیروزی و همه چیز برای جنگ را عملی سازیم "
هر گونه برخورد با اندیشه های لنین در این سالها بدون توجه به شرایط موجود در آن زمان و از جمله جنگهای داخلی برخوردی غیرمنطقی خواهد بود . بسیاری از تصمیمات دولتی در این سالها در نتیجه الزامات مرگ و زندگی ، قحطی و مرگ انسان ها بر اثر گرسنگی بود. برای مثال مصادره مازاد غلات برای نجات شهرنشینان از گرسنگی یگانه راه ممكن بود. در نتیجه جنگهای داخلی ، بلشویكها از تمام سرزمینهای غله خیز جدا افتاده بودند. رسانیدن غله به شهرها به هر قیمتی یگانه راه نجات انقلاب و نیز جان میلیونها انسان بی گناه بود. بر بستر چنین نیازی سیاستی شكل گرفت كه به كمونیسم جنگی معروف شد. " سیاست غذایی روسیه در سالهای ۱۹۲۱ ـ ۱۹۱۷ بلا تردید بسیار خام و ناقص بود . در اجرای این سیاست نیز اشتباهات بسیاری رخ داد. اما در شرایط حاكم آن زمان این یگانه سیاست ممكن بود و ماموریت تاریخی اش را انجام داد ." از نظر سیاسی نیز حزب بلشویك در انزوا قرار گرفت واحزاب انقلابی و سوسیالیستی از جمله سوسیالیستهای انقلابی كه در آغاز در ائتلاف با لشویك ها قرار داشتند، بزودی از آنان رو گرداندند و راه همكاری با ضد انقلاب داخلی و خارجی را برگزیدند. در عرصه جهانی نیز پیش از آغاز جنگ جهانی اول، موج ناسیونالیسم شكاف و انشعاب قطعی میان سوسیالیستهای رادیكال (كمونیست ها ) و سوسیال دموكراتها را به جنبش كارگری جهانی تحمیل كرد. درآن زمان انقلاب جهانی قریب الوقوع انگاشته میشد. از آنجا كه سوسیال دموكراسی در عرصه جهانی نیز موجه به نظر می آمد، بی طرفی علمی ایجاب می كند كه به یك نكته توجه كنیم. در شرایطی كه تجارب ساختمان سوسیالیسم نزدیك به صفر بود، بسیاری از روشهای در نظر گرفته شده به ناچار شكل آزمایش و خطا می یافت. لنین می گوید :
" كسانی كه درراه خوفناك مبارزه با سرمایه داری گام نهاده اند باید آماده باشند كه همه روشها را یكی پس از دیگری امتحان كنند تا بهترین روش را برای هدفشان انتخاب كنند " در شرایطی كه جامعه روسیه شوروی به علت جنگهای داخلی و جامعه جهانی به دنبال جنگ جهانی اول و چشم انداز انقلاب جهانی كاملا قطبی شده، تضاد میان سرمایه داری و سوسیالیسم نیز مطلق شده بود، سوسیالیزم از جهت اجتماعی مجزا و متضاد با سرمایه داری فرض می شد. در دیدگاه های رایج آن زمان هر آنچه كه متعلق به سرمایه داری بود، كهنه و ارتجاعی بود و نمی توانست ارتباطی با سوسیالیزم داشته باشد كه گویا جامعه ای از همه جهات نوین بود. دموكراسی سوسیالیستی كاملا مجزا و متضاد با دموكراسی بورازوایی فرض می شد. بنابراین در عالم اندیشه دو نوع شكل حكومت وجود دارد كه از یكدیگر كاملا جدا هستند. یكی دموكراسی حكومتی كه همان " دموكراسی بورازوایی " است و در ماهیت " دیكتاتوری بورازوایی " است (علیرغم برتری و رجحان آن نسبت به دیكتاتوری عریان بوراز;وایی ) و دیگری " دیكتاتوری پرولتاریا " كه دموكراتیك ترین نوع حكومتهاست و میلیونها بار دموكرات تر از دموكراسی بورازوایی است. لنین می گوید : " آنچه در تاریخ سابقه دارد دموكراسی بورازوایی است كه جایگزین فئودالیسم می شود و اما این دموكراسی پرولتری است كه جایگزین دموكراسی بورازوایی می گردد. "
" دموكراسی بورازوایی در عین حال كه نسبت به نظامات قرون وسطایی پیشرفت تاریخی عظیمی به شمار می رود، همواره دموكراسی محدود و سر و دم بریده، جعلی و سالوسانه باقی می ماند ( و در شرایط سرمایه داری نمی تواند كه باقی نماند ) ".
" دموكراسی پرولتری یك میلیون بار دموكرات تر از دموكراسی بورازوایی است. حكومت شوروی یك میلیون بار دموكرات تر از دموكراتیك ترین جمهوریهای بورازوایی است ".
" در واقع گونه ای از دیكتاتوری پرولتاریا در حال حاضر شكل گرفته است: یعنی قدرت شوراها در روسیه ، نظام سهمیه بندی در آلمان ، كمیته های نمایندگان كارگاهها در بریتانیا و نهادهای مشابه شورایی در دیگر كشورها. در مقایسه با گذ شته، حتی تقریبا در بهترین و دموكراتیك ترین جمهوریهای بور&#۶۴۳۹۴;وایی، شرایط فرصتهای عملی بیشتری برای برخورداری از دموكراتیك ترین اهداف آزادیهای اجتماعی در اختیار طبقات زحمتكش یعنی اكثریت عظیم جمعیت كشورها قرار داده است . "
" اگر بخواهیم بطور كلی صحبت كنیم، نتیجه می گیریم كه دیكتاتوری پرولتاریا نه فقط باید متضمن تغییری اساسی در تشكیلات و نهادهای دموكراتیك باشد، بلكه باید چنان تغییری پدید آورد كه دامنه برخورداری واقعی از دموكراسی بطرز بی مانندی گسترش یابد و ستمدیدگان نظام سرمایه داری ـ طبقات زحمتكش - را شامل شود ".
" دموكراسی و نظام پارلمانی كهن بورازوایی چنان سازمان یافته بود كه فاصله توده زحمتكشان با تشكیلات حكومت بیش از همه بود. از سوی دیگر قدرت شورایی یعنی دیكتاتوری پرولتاریا چنان سازمان یافته كه زحمتكشان را به تشكیلات حكومت نزدیك كند ".
" دیكتاتوری پرولتاریا از دیكتاتوری كنونی بورازوایی بریتانیا بهتر است ".
" شوراها شكل روسی دیكتاتوری پرولتری هستند " .
" دموكراسی بورازوایی نسبت به نظام قرون وسطایی مترقی بود و می بایست از آن استفاده كرد، ولی اكنون دیگر برای طبقه كارگر كافی نیست. اكنون باید نه به قهقرا بلكه به جلو به سوی تعویض دموكراسی بورازوایی با دموكراسی پرولتری نگریست" .
دراینجا برای مقایسه نظرات لنین با رزا لوكزامبورگ باید نگاهی به دیدگاه رزا داشته باشیم. " بله دیكتاتوری ! اما این دیكتاتوری شامل نحوه كاربرد دموكراسی و نه نابود سازی آن است. این دیكتاتوری شامل حملات جانانه و قاطع بر حقوق و روابط اقتصادی خوب محافظت شده جامعه بورازوایی است كه بدون یك تحول سوسیالیستی ناممكن است. اما این دیكتاتوری كار یك طبقه است نه یك اقلیت پیشاهنگ كه به نام طبقه عمل می كند، بدین معنا كه این دیكتاتوری باید گام به گام از طریق مشارت فعالانه توده ها به پیش رود و زیر نفوذ مستقیم آنها و تحت كنترل فعالیت های عمومی باشد. چنین دیكتاتوری ای باید برخاسته از آموزش سیاسی رشد یابنده توده ها باشد .
آنچه در نوشته های این دوره لنین در زمینه مورد بحث چشمگیر است آنست كه تقریبا هر جا كه لنین به دموكراسی بورازوایی حمله می كند، عنوان دموكراسی سوسیالیستی را كه به اعتقاد او دموكراتیك تراز دموكراسی بورازوایی است ارائه می دهد. او اعتقادی به دموكراسی ناب نداشت.
امروز می توان در پرتو مجموعه تجارب بشری از جمله ناكامی سوسیالیزم به بازنگری این بخش از اندیشه های لنین پرداخت. قبل از هر چیز باید گفت دستاوردهای تمدن انسانی امروز نمایانگر آنست كه ارزیابی دموكراسی بورازوایی به مثابه امری صدری و در پیوند با شكل حكومت نادرست است. دموكراسی ساختار تنظیم گر و تعادل بخش هر جامعه ای است. ساختارهای دموكراتیك از نظر طبقاتی خنثی و بخودی خود دستاورد تمدن بشری محسوب می شوند. دموكراسی نه حاصل بخشی از نیروهای استثمارگر بلكه در درجه نخست دستاورد مبارزات زحمتكشان است. از سوی دیگر تصور ما از دموكراسی سوسیالیستی نیز دگرگون شده است. امروز روشن است كه دموكراسی سوسیالیستی نه در مقابل دموكراسی بورازوایی بلكه مكمل و شكل عالی تر آنست. سوسیالیزم از دل سرمایه داری زاده می شود و نطفه های آن در درون سرمایه داری جوانه می زند. در یك جامعه سرمایه داری می توان هزاران پدیده را دید كه بشارت دهنده سوسیالیزم هستند و از آن جمله برنامه ریزی در اقتصاد و ساختارهای اجتماعی ، حمل و نقل عمومی و ... و تمام نهاد های دموكراسی درون جامعه. در واقع هر چه دموكراسی در جامعه عمیقتر و ریشه ای تر باشد، جامعه یك گام به سوسیالیزم نزدیك تر است. در اینجا لازم است از كشف بزرگ لنین درزمینه دموكراسی و این مورد كه طبقه ای كه حكومت می كند نقش و نشان خود را بر دموكراسی می زند نیز یاد كنیم. مسلما سرمایه داران به اشكال گوناگون مانند به انحصار در آوردن رسانه های همگانی (بهترین نمونه آن ایتالیای برلوسكونی ) و یا خرید نمایندگان و احزاب و ایجاد توان تبلیغاتی، در محدود كردن دموكراسی نقشی اساسی و بنیادین ایفا میكند .

سیامک طاهری
منابع و ماخذ
۱ ـ منتخب آثار لنین- انتشارات پروگرس
۲ ـ تاریخ حزب كمونیست شوروی ح . ت . تهران
۳ ـ زمینه های گذر به نظام تك حزبی در روسیه شوروی ۱۹۲۱ ـ ۱۹۱۷ ـ انتشارات بازتاب آلمان
۴ ـ اصلاح یا انقلاب ـ رزا لوكزامبورگ ـ ترجمه اسداله كشاورزی ، انتشارات آزاد مهر تهران .

منبع : پایگاه اطلاع‌رسانی فرهنگ توسعه