بیرجند ، استان خراسان

ناحیه‌‌ای كه بیرجند جزءِ كوچكی از آن را تشكیل می‌داد، «قهستان» (كهستان - كوهستان) نام داشت و در مسیر حوادث پس از ظهور اسلام، جایگاه نسبتاً مهمی داشته است.
این ناحیه از یك‌سو به دلیل كوهستانی بودن، پناهگاه نهضت‌هایی نظیر اسماعیلیان بوده است، و از سوی دیگر، به سبب خشكی اقلیمی و وجود بیابان‌هایی كه به آب و هوای شبه‌جزیره عربستان شباهت دارد،‌ مورد توجه اعرابی كه از جور خلفای عباسی و حكمان وقت می‌گریخته‌اند، قرار داشته است و این گریختگان به این منطقه پناه می‌آورده‌‌اند.
در اسطوره‌های تاریخی، بنای قهستان را به سام‌بن نریمان نسبت می‌دهند و آن را بخشی از قلمرو فریدون، پنجمین پادشاه پیشدادی می‌دانند.
در ناحیه بیرجند آثاری از وجود زرتشتیان نیز به دست آمده است. به نظر می‌رسد، زرتشتیان به این نواحی مهاجرت كرده باشند.
ناحیه‌ بیرجند، به عنوان بخشی از قهستان، در مسیر حركت اعرابی بود كه عربستان را به قصد نواحی مختلف خراسان بزرگ و ماوراءِ‌النهر پشت سر می‌گذاشتند و لذا هنوز هم روستاهای عرب‌نشین در جنوب بیرجند وجود دارند.
با این كه مناطق كوهستانی در این ناحیه ارتفاع اندكی دارند؛ لیكن برای استقرار فرقه اسماعیلیه كه به نواحی شرقی ایران پناه می‌آوردند، مأمن مناسبی بوده است. قلاعی كه از این دوران در بیرجند باقی مانده است، حضور طولانی فرقه‌ اسماعیلیه را در آن قرون آشكار می‌سازد. از قرن دهم و یازدهم هجری، یعنی از دوران صفویان به بعد، فصل جدیدی در تاریخ بیرجند گشوده شد كه موجبات رونق و آبادانی آن را فراهم آورد :
- با رسمیت بخشیده شدن به مذهب شیعه در دوره‌ صفوی، قائنات كه پناهگاه شیعیان به شمار می رفت،‌ مورد توجه‌ بیش‌تری قرار گرفت.
- با توجه و اهتمام صفویان به امر تجارت،‌ در این منطقه نیز امر دادوستد رونق یافت.
- در این دوره با گسترش تجارت و استقرار امنیت در این ناحیه، شكوفایی اقتصادی و اجتماعی بیرجند آغاز، و این شهر به مرور به یك مركز حكومت ناحیه‌ای تبدیل شد و به همین دلیل، رونق و توسعه یافت و بناهای جالب‌توجهی در آن پدید آمد كه برخی از آ‌ن‌ها تاكنون نیز باقی مانده‌اند.
این شهر در حال حاضر، یكی از شهرهای مهم جنوب خراسان و یكی از مراكز عمده‌ تجاری و اقتصادی است.