عوامل مؤثر بر عرضه‌ی آب کشاورزی ـ تابع عرضه آب کشاورزی ـ بخش هفتم

● آب و اقتصاد ـ عرضه‌ی آب کشاورزی و عوامل موثر در آن
▪ مقدار ذخیره‌ی آب سطحی و زیرزمینی
هرچه میزان ذخیره‌ی آب بیشتر باشد، قیمت عرضه‌ی آن ارزان‌تر و میزان عرضه‌ی آن بیشتر خواهد بود، ذخایر آب چاه و قنات به وسعت سفره‌ی آب زیرزمینی و ذخیره‌ی آب سطحی به حجم سد، استخر، آب انبار و آب بند بستگی دارد؛ بدیهی است سرمایه‌گذاری برای توسعه‌ی منابع آب و افزایش ذخیره‌ی آن‌ها موجب افزایش عرضه‌ی آب می‌شود.
در حال حاضر به نظر می‌رسد که از تمام ظرفیت قابل تغذیه‌ی آب‌خوان‌های زیرزمینی توسط چاه‌ها و قنات‌ها، آب برداشت می‌شود و این ظرفیت به سختی قابل افزایش است، البته سرمایه‌گذاری برای تغذیه‌ی مصنوعی دشت‌های آبروفتی و یا بخش سیلاب تا حدودی موجب افزایش ذخیره‌ی آب می‌شود اما ظرفیت ذخیره‌ی آب را تغییر نمی‌دهد؛ در مواردی که خود کشاورزان اقدام به عرضه‌ی آب مورد استفاده خود می‌کنند، حقابه‌ی آن‌ها بر تابع عرضه‌شان موثر است.
در مقیاس بازار، مقدار ذخیره را حوزه‌ی آب‌ریز یک رودخانه یا ذخایر زیرزمینی سفره‌های زیرزمینی یک دشت تعیین می‌کند، به‌دلیل هزینه‌های بالای انتقال آب به نظر می‌رسد که دامنه‌ی بازارهای آب محدود به همین حوزه‌ها و سفره‌ها باشند و در هر کدام بازاری مجزا تشکیل شود.
ابداعات درهزینه‌ی تکنولوژی انتقال آب موجب اتصال و گسترش بازارهای مزبور می‌شود؛ حوزه‌ی آب‌ریز ممکن است در حالت ایده‌آل، عامل محدودکننده‌ی بازار و عرضه‌ی کل آب در آن محدوده نباشد.
▪ فن‌آوری
فن‌آوری استحصال و انتقال آب بر میزان عرضه‌ی آب اثر بخش است؛ احداث شبکه‌های نوین آبیاری، از نشت و انحراف جریان آب جلوگیری کرده و امکان انتقال عرضه‌ی آن را از نقطه برداشت به نقطه مصرف مقدور می‌سازد، محدودیت این روش تبخیر آب و استفاده از انرژی پتانسیل آب است؛ چنان‌چه آب با لوله و پمپ انتقال یابد، دامنه‌ی عرضه‌ی آن بسیار گسترده می‌شود (۱,۲).
یکی از دلایل یک‌پارچه نبودن بازار آب فن‌آوری انتقال آن است، پیشرفت در فن آب‌رسانی به پیوستگی بازار آب کمک کرده و محدوده‌ی جغرافیایی آن‌را گسترش می‌دهد. داد و ستد آب در مناطقی که آب میان آن‌ها قابل انتقال باشد انجام خواهد گرفت؛ شاهکار این فن در ایران باستان قنات است که گاهی آب را تا ۷۰ کیلومتر منتقل می‌کند.
▪ قیمت نهاده‌های مورد نیاز در تاسیسات آب
تاسیسات آب‌رسانی سرمایه‌بر‌ هستند، علاوه بر آن‌که برای حفظ و بازسازی آن‌ها به نیروی کار و برای ساخت و تعمیر آن‌ها به مصالح ساختمانی نیاز است.
بنابراین قیمت مواد ساختمانی، دست‌مزد و نیروی کار و اجاره یا هزینه‌ی فرصت سرمایه بر قیمت عرضه‌ی آب اثر مستقیم دارد و هرچه قیمت‌ها بالا و هزینه‌ی آب‌رسانی بیشتر شود قیمت آب گران‌تر خواهد شد؛ ارزش تجهیزات سرمایه‌ای به کار رفته در سدها، شبکه‌ها، تصفیه‌خانه‌ها، قیمت پمپ‌ها، لوله‌ها، کنتورها و دستگاه‌های تقسیم کننده‌ی آب رابطه‌ی مستقیم با قیمت عرضه‌ی آب دارند؛ دستمزد نیروی کار، حقوق و مزایای مهندسان، مدیران و تکنسین‌ها نیز اثری مستقیم بر قیمت عرضه‌ی آب دارند.
میزان سرمایه‌گذاری برای توسعه یا عرضه‌ی آب به عوامل در پیش گفته بستگی دارد، سیاست‌های اعتباری که هزینه‌ی وجوه تخصیص یافته به بخش آب را کاهش دهد میزان سرمایه‌گذاری در منابع آب را افزایش خواهد داد، از سویی سهولت تامین مالی طرح‌های آب و تنوع آن موجب افزایش تقاضای سرمایه‌گذاری در این بخش می‌شود. بودجه‌ی عمرانی وزارت نیرو حجم سرمایه‌گذاری را در بخش آب به‌شکل مستقیم و غیرمستقیم افزایش خواهد داد، زیرا هزینه و خطر سرمایه‌گذاری را برای بخش خصوصی کاهش می‌دهد، در نتیجه میزان عرضه‌ی آب را افزایش خواهد داد.
با توجه به آن‌که برخی تجهیزات سرمایه‌ای به‌منظور احداث سد، شبکه‌ها و تصفیه‌خانه‌ها از خارج وارد می‌شوند، نرخ ارز و بودجه یا اعتبارات ارزی بخش آب به میزان سرمایه‌گذاری کمک خواهد کرد، هم‌چنین اگر امکان صادرات آب فراهم شود بر تقاضای سرمایه‌گذاری بخش اثر برجسته‌ای خواهد داشت.
با توجه به محدود شدن منابع مالی دولت برای سرمایه‌گذاری در بخش آب، اتخاذ سیاست‌های مناسب می‌تواند تشویق کننده‌ی ورود بخش خصوصی به این حوزه شده و کاهش سهم مشارکت بخش عمومی را جبران کند. سیاست‌های تمرکز زدایی، تقویت بازار آب، تدوین حقوق آب و تحکیم امتیازات سرمایه‌گذاران، اصلاح تعرفه‌ی آب و در نهایت تنوع منابع مالی قابل اختصاص موجب تسهیل و تسریع فرآیند نام برده می‌شود.
▪ هزینه‌های غیر مستقیم و غیر ملموس
احداث سدها و شبکه‌ها برای افزایش عرضه‌ی آب ممکن است علاوه بر هزینه‌های در پیش گفته شده است، موجبات مسائلی همانند زیر آب‌ رفتن زمین‌های کشاورزی و شور یا غیرقابل استفاده شدن آن‌ها را فراهم کند، هم‌چنین ممکن است برخی از دهستان‌ها، آثار فرهنگی و مذهبی نیز زیر آب رود، این گونه هزینه‌های اجتماعی باعث کاهش عرضه‌ی آب و افزایش قیمت آن می‌شود.
باید تلاش کرد که این هزینه‌ها نیز در محاسبات سرمایه‌گذاران توسط وضع مالیات یا اقدامات جبران‌کننده لحاظ شود تا قیمت آب، هزینه و ارزش اجتماعی آن را منعکس کند. از جمله این هزینه‌ها می‌توان به هزینه‌ی مربوط به تصفیه‌ی آب‌های آلوده اشاره کرد، اگر پرداخت این قبیل هزینه‌ها داخلی شود، به‌عبارت دیگر آلوده‌کنندگان آب موظف به پالایش و یا پرداخت آن شوند، عرضه‌ی آب سالم افزایش پیدا خواهد کرد؛ گفتنی‌ست هر چه میزان هزینه‌ی تصفیه آب کمتر باشد، قیمت عرضه‌ی آب سالم نیز کمتر و مقدار آن بیشتر خواهد شد.
▪ تعرفه
عوارض یا مالیاتی که برعرضه‌کننده وضع می‌شود موجب افزایش هزینه‌ی آب‌رسانی و ارزش آب خواهد شد. دریافت حق‌النظاره و تعرفه‌های مشابه، چنین تاثیری را خواهد داشت، باید به این نکته توجه داشت که کشش عرضه‌ی آب و ارزش آن در بازار ممکن است اثر حق‌النظاره را تعدیل کنند، در صورتی‌که قیمت‌ها پایین باشد و حق‌النظاره درصدی از آن را تشکیل دهد، انتظار نمی‌رود تاثیر چشم‌گیری بر ارزش آب داشته باشد.
هنگامی‌که بر اثر آلودگی آب یا اتفاقی مشابه هزینه‌ی خارجی از بنگاه منتقل می‌شود، اثر وضع عوارض متفاوت خواهد بود؛ بنابراین وضع مالیات به میزان‌ هزینه‌ی ‌خارجی موجب بهینه شدن ارزش آب می‌شود.
▪ محدودیت‌های حقوقی و قانونی
حقوق مالکیت و ضوابط بهره‌برداری که دربخش تقاضای آب بیان شد برای عرضه‌کنندگان نیز صادق است؛ لازم به توضیح است اگر یکی از مشترکان با رعایت ضوابط آب را حیازت کرد، حق مالکیت خصوصی نسبت به آن منبع را پیدا می‌کند؛ در صورت افزایش تزاحم حق تقدم با کسانی است که زودتر اقدام به سرمایه‌گذاری کرده و یا به منابع آب نزدیک‌تر باشند (۳).
در چارچوب قواعد و ضوابط در پیش گفته اختصاص آب در تمام مصارف مجاز است.
● تابع عرضه‌ی آب کشاورزی
تابع عرضه‌ی آب عبارت است از«رابطه‌ی یک به یک» میان قیمت آب و حداکثر میزان آبی که عرضه‌کننده قادر است در قیمت‌های گوناگون به‌فروش برساند، به شرطی‌که مقدار حیازت شده یا ذخیره‌ی اولیه‌ی آن ثابت بماند؛ به عبارت دیگر فروشنده به ازای هر قیمت مقدار معین آبی که موجود است را بفروشد عکس این تابع ممکن است رابطه‌ی یک به یک میان میزان آب و حداقل قیمتی که فروشنده حاضر است مقادیر گوناگون آب را عرضه کند، به شرطی که مقدار ذخیره‌ی آن در سفره‌ی زیرزمینی، سد یا در استخری که آب را در آن ذخیره کرده تا به فروش برساند ثابت بماند. تابع عرضه از بیشینه کردن تابع مطلوبیت صاحب نهاده برای درآمد و ذخیره‌ی آب با قید بودجه او در شرایط رقابت کامل استخراج می‌شود؛ در این الگو کمیابی نهاده مورد تاکید است و هزینه‌ی استحصال آن ناچیز فرض می‌شود؛ اگر هزینه‌های سرمایه‌گذاری برای این فعالیت قابل توجه و هزینه‌ی آب‌رسانی نیز مورد نظر بوده و هدف عرضه‌ی آب سر مزرعه باشد، در این صورت استحصال و آب‌رسانی یک فعالیت تولیدی محسوب شده و تابع عرضه‌ی آن معادل تابع هزینه‌ی کرانه‌ای (جانبی) آب است؛ در این صورت قیمت نهاده‌های سرمایه و کار که برای احداث تاسیسات آبیاری مورد استفاده قرار گرفته است بر تابع عرضه یا هزینه‌ی‌ کرانه‌ای آب‌رسانی موثر خواهد بود، بنابراین تابع عرضه‌ی آب عبارت است از رابطه‌ی یک به یک میان قیمت و حداکثر مقدار آبی که در قیمت‌های گوناگون فروخته می‌شود، به شرطی‌که قیمت سایر نهاده‌های تولید(آب) ثابت باشد.
بدون درنظر گرفتن شیوه‌ی استخراج، تابع عرضه‌ی آب همان رابطه یک به یک میان قیمت و مقدار آب است، این رابطه در بیشتر مواقع مثبت و کشش قیمت عرضه‌ی آب یعنی درصد تغییر در مقدار عرضه به ازای یک درصد تغییر در قیمت آب نیز مثبت است؛ این تابع در شرایط بازار رقابت کامل قابل تشخیص است و در شرایط بازار انحصار کامل فروش، قابل استخراج نیست؛ در این‌صورت تابع هزینه‌ی کرانه‌ای تامین و انتقال آب قابل تعریف و استخراج است.
در صورتی‌که انحصار کامل وجود داشته باشد، فروشنده ممکن است برای حداکثر کردن سود خود هنگام فروش میان خریداران تبعیض قائل شده و آب را به قیمتی متفاوت به آنان بفروشد؛ این تبعیض ممکن است بر اساس کشش تقاضای مصرف‌کنندگان گوناگون، یا مقدار خرید آن‌ها و یا هر دو عامل انجام شود؛ دریافت دو نوع تعرفه ثابت و متغیر اعمال نوعی تبعیض قیمت است.

منابع
۱Frederik, K. D, Balancing Water Demands with Supplies, World Bank Technical Paper Number ۱۸۹, Washington, World Bank ۱۹۹۳ ۲Serageldin I, Water in the ۲۱ st Century: A. Diolague Water Policyl ۱۹۹۸
۳Sadr, Kazem: Water Markets and Pricing in Iran in Water Management in Islam, Ed. By faruqui, N A. Biswas/ and M. s. Bino/ United Nations university. Press, N. Y ۲۰۰۱
تدوین:
مهندس حمید بابایی دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی آبیاری دانشگاه تهران ـ خبرنگارمهندسی کشاورزی سرویس مسائل راهبردی خبرگزاری دانشجویان ایران

منبع : خبرگزاری ایسنا