روزه درمانی در کلام امام علی (ع) ـ بخش دوم

انسان زنده است‏به تربیت . در اسلام، هم امر تربیت‏یک امر بسیار مهم است و هم زمینه‏ها و بسترهای تربیتی کاملا هموار گشته است; اما از آنجائیکه امر تربیت‏یک امر بسیار ظریف است و همسان گل لطیف، انسانهای معمولی در این زمینه چندان موفق نبوده‏اند; زیرا اولا شناخت و آگاهی کافی در این امر وجود ندارد و ثانیا شیوه درستی در امر تربیت وجود ندارد . هرکس شب خوابیده و صبح بلند شد، یک الگوی تربیتی اختیار می‏کند و بدون هیچگونه انعطاف، بر یک مسئله غلط اصرار و پافشاری می‏نماید; غافل از اینکه در قرآن شریف آمده است:
«وقد خلقکم اطوارا»
«در حالی که شما را در مراحل مختلف آفریده است .» (۱)
یعنی روحیات و خصوصیات هیچ کدام از دو انسانی، شبیه و یکسان نیست‏بنابراین، در امور تربیتی، به تعداد انسانها به شیوه و «استانداردهای تربیتی ویژه‏ای‏» نیازمندیم که غفلت از آن باعث‏خسران خواهد شد .
با این مقدمه، آیا روزه می‏تواند در امور تربیتی اثراتی داشته باشد یا خیر؟ و یک مربی، والدین و سایرین، چگونه می‏توانند از روزه در امور تربیتی، برای تربیت کودکان، نوجوانان و جوانان کمک بگیرند؟
«از فواید مهم روزه این است که روح انسان را «تلطیف‏» و اراده انسان را قوی و غرائز او را تعدیل می‏کند .» (۲)
به تعبیر امام علی (ع) «روزه ریاضتی است‏سازنده‏» که اثرات تربیتی زیادی را ببار می‏آورد .
حضرت امیر (ع) در جواب کسی که دنیا را نکوهش می‏کرد فرمودند:
کم عللت‏بکفیک . و کم مرضت‏بیدک . . .
«چند کس را با پنجه‏هایت تیمار داشتی؟
و چند بیمار را با دستهایت در بستر گذاشتی؟
بهبود آنان را خواهان شدی، و دردشان را به پزشکان می‏نمودی .
بامدادان، که دارویت آنان را فایدتی نبخشید و بهبود نداد،
و گریه‏ات آنان را سودی . بیمت آنان را فایده‏ای نبخشید، و . . .» (۳)
انسان باید چنان تربیت گردد که بتواند با نفس در نفس دیگری تاثیر گذارد .
با گریه و دعا و پرسش آگاهانه، بتواند در بهبودی بیماریهای تنی و روحی دیگران نقش ایفا کند .
دنیا بیمارستان بزرگی است که عده‏ای در آن بیمار هستند وعده‏ای دیگر طبیب .
طبیبان باید، طبیب دوار باشند و برای درمان دوستان خویش لحظه‏ای توقف ننمایند .
همچنین دنیا مدرسه بزرگی است که باید عده‏ای در آن به تحصیل و تعلیم مشغول باشند وعده‏ای دیگر به تعلم .
فرهنگ ماه رمضان، که فرهنگ تعلیم و تعلم است، زمینه کاملا هموار است‏برای انتقال مطالب تربیتی و دینی و واقعا اگر درک و برداشت درستی از ماه رمضان و فرهنگ رمضان باشد، ماه رمضان، «ماه معجزه‏ها است‏» و می‏توان به صورت بسیار زیبا و راحت در زمینه تربیتی با بچه و جوانان کار کرد و آنها را جذب نمود .
از سوژه روزه به اصطلاح «کله گنجشکی‏» گرفته تا به افطاریه‏های دست جمعی در مدرسه و شب‏های قدر، همه و همه می‏توانند بسیار تاثیر گزار باشند .
اول ماه رمضان که شد، والدین اخلاقشان محبت‏آمیزتر گردد ; معلمان محبت و لبخندشان صد چندان گردد; همه سختگیریهای بی‏مورد از جامعه برچیده شود; بر سر سفره‏های افطاری دست نوازش بر سر کودکان بکشیم; آموزش قرآن را در ماه رمضان جدی بگیریم; شبهای احیاء بچه‏ها را به مساجد یا مصلای شهر ببریم . . .
دهها نمونه دیگر از «سوژه‏های ماه رمضان‏» که هر کدام می‏توانند در امر تربیت معجزه آفرینی بکنند .
حضرت امیر (ع) می‏فرمایند:
«صوم القلب خیر من صیام اللسان و صوم اللسان خیر من صیام البطن‏» . (۴)
روزه دل، بهتر از روزه زبان است و روزه زبان بهتر از روزه شکم .
آیا اگر بچه‏ها و جوانان اثرات روزه دل و روزه زبان را ببینند با دین اسلام و دینداران دید مثبت پیدا نمی‏کنند؟
آیا با صرف بحث تئوری و نظری و یا شعارهای پر شعور، می‏توان یک دین و ارزشهای دینی را برای بچه‏ها و جوانان تبیین کرد؟
بچه‏ها، نوجوانان و جوانان از کجا بفهمند که دین اسلام، دین جهانی، دین کامل، دین تولی و تبری، دین ارزشها، اخلاق و . . . است .
بچه‏ها و جوانان، باید از اثر پی به موثر ببرند . تا زمانی که نماز، روزه، حج و سایر عبادات و ارزشها، آثار واقعی خود را نشان ندهد و تا زمانی که نمازگزار، روزه دار و حاجی، در عمل نشان ندهند که به کعبه دل دسترسی پیدا کرده‏اند، دل و زبانشان روزه‏دار است و یا دائم در نمازند; نمی‏توانند مربی خوبی برای دیگران باشند .
اگر با دیده دقیق به امر تربیت نگاه کنیم، می‏توانیم بسیاری از مشکلات اخلاقی و تربیتی بچه‏ها و جوانان و یا حتی بزرگسالان را از کانال روزه و ماه رمضان درمان ببخشیم . برخی از والدین خیال می‏کنند با خریدن «اسباب بازی انبوه‏» وظیفه دیگری ندارند و یا می‏توانند تمام خواستهای بچه‏ها را از راه اسباب بازی تامین نمایند . غافل از اینکه «تربیت پایدار» چیزی نیست که به راحتی و آسانی بدست آید و یا در یک زمان کوتاه بتوان بدان دست‏یازید .
امام علی (ع)، در بحث اسوه پذیری می‏فرمایند:
«لیتاس صغیرکم بکبیرکم، ولیراف کبیرکم بصغیرکم . . .»
باید خرد سالتان از کلانسالتان پیروی کند، و کلانسالتان به خردسالتان مهربان باشد . همچون بد خوبان جاهلیت مباشید، که نه در دین فهمی دارند، و نه شناسای کردگارند - به صورت انسان، و درون پست‏تر از جانوران - همانند تخمی در گودالی به ریگستان، که شتر مرغ نهد در آن، اگر بشکنندش گناه است، اگر نهندش، بود که درونش ماری سیاه است . (۵)
اگر بلند اندیشی و شناخت درستی نسبت‏به دین مبین اسلام باشد، سراسر دین برخوردار از «سوژه‏های ناب و زیبای‏» تربیتی است . و به عبارت دیگر ماه رمضان «ماه معجزه‏ها و ماه سوژه‏ها» است و هر کدام از سوژه‏ها می‏تواند زمینه خوبی برای رشد و تربیت مذهبی بچه‏ها و جوانان باشد .
سوژه‏هایی همچون:
۱ ) روزه کله گنجشکی .
۲ ) گردهمائیهای با صفا بر سر سفره‏های افطاری .
۳ ) تنوع و تغییرات در برنامه‏های غذایی و آشپزی .
۴ ) تشکیل کلاسهای قرآن .
۵ ) نماز جماعت و برنامه‏های مذهبی .
۶ ) قرائتها و تلاوتهای دست جمعی و ختم قرآن .
۷ ) مسابقات قرآنی همراه با جوایز مناسب .
۸ ) افطاریه‏های دست جمعی در مدارس و دانشگاهها .
۹ ) بیداری در سحرها و آوای دلنواز نیایش‏ها .
۱۰ ) شب قدر و برنامه‏های با شکوه شبهای احیاء .
۱۱ ) عید فطر و . . . همه و همه می‏توانند به مربیان و بزرگان کمک کنند تا بتوانند در امر تربیت مذهبی فرزندانشان به موفقیت‏های بزرگی دست‏یابند .
ـ خلاصه:
ماه رمضان ماه معجزه‏ها و سوژه‏ها است و هر کدام از سوژه‏ها می‏تواند به والدین، مربیان و بزرگان کمک کند تا بتوانند در رشد و شکوفایی فرزندان خویش بکوشند .
خداحافظ رمضان
خرج کردم عمر خود را دم به دم
در دمیدم جمله را در زیر و بم (۶)
اگر چه هر وداعی جانسوز و جانکاه است ولی برای مردان خدا، هیچ وداعی جانسوزتر از آن، وداع با رمضان نیست چنانکه واردین شهر صیام و قیام اقسام مختلفی هستند . وداع کنندگان و بیرون شوندگان از دسته‏های گوناگونی می‏باشند:
۱ ) دسته‏ای مشتاقانه ماه رمضان را استقبال نموده . . . و با موفقیت آنرا وداع می‏نمایند .
۲ ) دسته دیگر کسانیند که با ماه رمضان گاهی با احترام برخورد نمودند و گاهی همسان سایر ماهها . . . و لذا از رفتن آن خوشحالی نمایند .
۳ ) عده‏ای که قلبا از آمدن ماه رمضان ناراضی هستند، ولی چون در میان مسلمین زندگی می‏کنند، از باب «خواهی نشوی رسوا، همرنگ جماعت‏شو» روزه می‏گیرند و لذا ماه رمضان هر چه زودتر تمام گردد خوشحالی بیشتری به آنها دست می‏دهد .
۴ ) طبقه‏ای هستند که ماه رمضان را وداع کرده در حالی که ذره‏ای از آن بهره‏مند نگشته، و همچون حیوان به خورد و خوراک اشتغال داشته‏اند . . .
۵ ) دسته‏ای که برای آنها آمدن و نیامدن ماه رمضان تفاوت ندارد . (۷)
روایت‏شده که:
«حضرت امیر (ع) در سه شب نمی‏خوابیدند:
۱ ) شب بیست و سوم ماه رمضان
۲) و شب فطر
۳ ) و شب نیمه شعبان‏» (۸)
شب عید فطر برای دسته اول از وداع کنندگان، شب شادی و شادمانی است، شبی که انسان می‏داند فردا جایزه بزرگ دریافت
می‏دارد . از این رو، شب عید فطر برای او شب شکر و شکوفایی است .
زیباترین وداع تاریخ را امام سجاد (ع) با رمضان داشته است که در تاریخ ثبت‏شده است .
حضرت در فقره‏ای از آن وداع، می‏فرمایند:
«درود بر تو همسایه‏ای که دلها (بر اثر عبادت) در آن نرم و فروتن گردید، و گناهان در آن کم شد (آمرزیده شد) . درود بر تو یاری دهنده‏ای که (ما را) بر مغلوب ساختن شیطان یاری کرد . . .» (۹)
آه سری هست اینجا بس نهان
که سوی خضری شود موسی روان (۱۰)
به امید روزی که جوامع انسانی عموما و جوامع شیعی خصوصا بتوانند شناخت درستی به اسلام ناب محمدی (ص) پیدا کنند و سپس شیرینی این دین را با جان دل، بچشند که اگر چنین حادثه در سرزمین وجودی انسان رخ دهد آن وقت ما به اسرار دین اسلام، کلام خدا و ائمه (ع) دست‏خواهیم یافت .
خلاصه:
از روح روایات بدست می‏آید که وداع با ماه رمضان، خیلی برای اولیاء خدا سخت و جانکاه است . از لابلای وداع امام سجاد (ع) با ماه رمضان، سوز و سوگواری جانسوز موج می‏زند . امام علی (ع) شب عید فطر، شب زنده‏داری می‏کرد و خوابش نمی‏برد . اینها همان انسانهای کاملی هستند که روزه نفس اختیار کرده‏اند .
● جشن روزه دار و عید واقعی:
در نگاه ژرف اندیشان، عید واقعی روزی است که انسان خدا را در آن نافرمانی نکند . در همین راستا، حضرت امیر (ع) می‏فرماید:
[و قال (ع) فی بعض الاعیاد:] انما هو عید لمن قبل الله صیامه و شکر قیامه، و کل یوم لایعصی الله فیه فهو عید .
«[و در یکی از عیدها فرمود:] این عید کسی است که خدا روزه‏اش را پذیرفته و نماز وی را سپاس گفته هر روز که خدا را در آن نافرمانی نکنند روز عید است .» (۱۱) از این روی تمام لحظات عمر انسان کامل و مؤمن واقعی عید است و در عید بسر می‏برد . زندگی برای آنها از لذت معنوی برخوردار است و کوچکترین چیز ارزشی را با کل جهان، معامله نمی‏کنند .
عارفان هر دمی دو عید کنند
عنکبوتان مگس قدید (۱۲) کنند (۱۳)
ماه رمضان، اول سال [و حساب سال] اهل معرفت و اهل سیر و سلوک (۱۴) است‏بدین معنا که با آمدن عید رمضان، باید یک خانه تکانی اساسی صورت بگیرد . دلها شستشو و ترمیم گردند . صله رحم و صلح پایدار بین مؤمنین و مؤمنات برقرار گردد . . .
و کاملا آماده شویم برای حرکت از زمین به آسمان و از خانه به طرف خدا .
چون اویس از خویش فانی گشته بود
آن زمینی آسمانی گشته بود (۱۵)
علی (ع) می‏فرمایند:
اندیشه‏ها باید در آسمان معارف الهی به پرواز بپردازند .
«باریک اندیشی خرد خواهد تا به صفات او نرسیده ذات وی را داند، دست قدرتش بازگرداند . چه، پرده‏های تاریک غیب را درد، و راه به ساحت‏خدای بی عیب برد . آنگاه پشیمانی خورد باز گردد و به خردی خود اعتراف کند که:
«ای مگس عرصه سیمرغ نه جولانگه توست‏»»
به هر تقدیر ماه رمضان، ماه «بازگشت‏به خدا است .» و ماه پیوند خوردن با اراده خدا و ماه خیر خود را در خیر اجتماع دیدن است .
باش در روزه شکیبا و مصر
دم بدم قوت خدا را منتظر (۱۶)
ماه رمضان باغی است که روزه گل آن است . هر که در این باغ گل نچیند، سفیهانه زیسته است و بی جهت‏سیلی، زیر گوش گل زده است .
ـ خلاصه:
برای انسان کامل و مؤمنان واقعی، لحظه لحظه‏های زندگی عید است و پرتوی از زیبایی حق; بویژه آنجائیکه انسان بر سر سفره خدانشیند .
ولی روزه داران واقعی یک عید ویژه‏ای هم دارند که به عید فطر معروف است . این روز، در واقع «عید اندر عید» است و روزه داران پیروزی بزرگ خویش یعنی بازگشت‏به خدا را جشن می‏گیرند و نامه «بیمه درمانی دائمی‏» را از درمانگاه الهی دریافت می‏دارند .
● نتیجه:
روزه یکی از ضروریات دین مبین اسلام است که راز و اسرار فراوانی در آن نهفته و پنهان گشته است . تاکنون بشر توانسته به برخی از اسرار روزه دست‏یابد که از جمله آن «روزه درمانی‏» است . درمان بیماریهای جسمی، روانی و اثرات زیاد در فراروان، از جمله اسرار روزه است .
به هر تقدیر ماه رمضان، ماه بهار قرآن، و خود ماه رمضان باغی است که روزه گل آن باغ است و مؤمنان واقعی و انسانهای کامل همیشه در این باغ، به چیدن و ورچین کردن گل الهی مشغول هستند .
ماه رمضان «ماه معجزه‏ها و ماه سوژه‏های تربیتی‏» است . قرائت‏یک آیه در آن ماه، برابر است‏با یک ختم قرآن; خواب و نفس کشیدن در این ماه عبادت است، شیطانها در این ماه به غل و زنجیرند; شب قدر در آن، بیش از هزار ماه ارزش دارد; ماه نزول قرآن و ماه خودسازی و تربیت است که همه اینها معجزه‏ها و سوژه‏های این ماه هستند . انشاء الله، به حق این ماه، بشریت عموما و شیعیان خصوصا بتوانند عظمت این ماه را درک کنند و با رو آوردن به آن بتوانند به مقام «روز نفس‏» دست‏یابند .

رضا ساعی شاهی
پی‏نوشت‏ها:
۱ - سوره نوح: ۷۱/۱۴ .
۲ - تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۶۲۸ .
۳ - نهج البلاغه، کلمات قصار، ۱۳۱ .
۴ - فرد الحکم، همان .
۵ - نهج البلاغه، خ ۱۶۶ .
۶ - مثنوی معنوی، دفتر اول، ۲۱۹۱ .
۷ - شیخ الاسلامی، سید حسن ارزش و اهمیت ماه مبارک رمضان، ص ۲۳۳ .
۸ - بحار، ج ۹۷، ص ۸۸ .
۹ - صحیفه سجادیه، دعای ۴۵، دعای وداع با رمضان .
۱۰ - مثنوی معنوی، دفتر سوم .
۱۱ - نهج البلاغه، کلمات قصار، ۴۲۸ .
۱۲ - گوشت کفانیده پاره کرده یا گوشت‏به درازا بریده خشک کرده .
۱۳ - سنایی غزنوی .
۱۴ - جوادی آملی، عبدالله، ره توشه رمضان، ۱۳۷۸ .
۱۵ - مثنوی معنوی، دفتر چهارم، ۱۸۳۰ .
۱۶ - مثنوی معنوی، دفتر پنجم، ۱۷۴۹ .