نگاهی به صنعت فضایی در کشور

توجه به آنکه صنعت هوافضا در جهان به سمت گسترش به فضای خارج از زمین کشیده شده و هیچ کشوری چه از لحاظ نظامی و چه از لحاظ غیرنظامی بی‌نیاز از استفاده از فضای خارج از جو به شمار نمی‌رود، برای کشور ما نیز در برنامه قرار دادن مسائل مربوط به فضا و قرار گرفتن در این مسیر جهانی به ویژه با وجود مسایل سیاسی مبتلا به در عرصه بین الملل مهم به نظر می رسد.
در این مقاله با توجه به اهمیت صنعت فضایی در کشورمان تلاش شده تا با بهره گیری از منابع منتشر شده مروری بر برنامه های فضایی ایران صورت گیرد.
● مقدمه
حضور ایران در فضا، عملا زمانی آغاز شد که کشورمان می بایست مدار خود را هر چه زودتر در فضا پر می‌نمود. فشارهای سیاسی در عرصه بین الملل بار دیگر نشان داد ک برای استفاده از فضا هم امکان استفاده از امکانات و خدمات بین المللی به ایران داده نمی شود و ناگزیر باید نسبت به توسعه این دانش و فناوری در داخل کشور اقدام نمود. به دلیل نداشتن سابقه عملی در این زمینه و برای تسریع در حضور ایران در فضا نیاز به مشارکت کشورهای پیشرفته‌تر در این حوزه در برنامه های فضایی ایران احساس ‌شد و بدین منظور برای انتقال فناوری های مورد نیاز چند مورد همکاری مشترک تعریف و به اجرا گذاشته شد.
در حال حاضر کشورمان با در اختیار داشتن متخصصانی کارآمد در بخش‌های مختلف صنایع هوافضا و مراکز مربوط به ماهواره و یا استفاده‌کننده از آن قدم‌های پیشرفت در زمینه‌ی فضا را یکی پس از دیگری طی میکند و امید است در این زمینه نیز همچون موفقیت‌هایی که در سایر زمینه های علوم و تکنولوژی به دست آمده، بتوانیم به خودباوری و خودکفایی برسیم.
در حال حاضر یکی از نمادهای پیشرفت و خودباوری در این عرصه، ماهواره مصباح است که در یک همکاری مشترک بین المللی، به نتیجه رسیده و اکنون با وجود نیروهای متخصص و مهندسین توانمندی که در طول این پروژه تربیت شده اند، می توان داعیه دستیابی به دست کم گوشه ای از فناوری فضایی را مطرح نمود.
● نگاه
برنامه‌های فضایی ایران را می‌توان در دو بخش ساخت ماهواره و پرتاب آن به فضا محدود کرد. البته در این تقسیم‌بندی، کاربرد فضا و استفاده‌هایی که از آن می‌شود لحاظ نشده است هرچند سوابق ایران در این زمینه نیز قابل چشم پوشی نیست. اولین بخش از این دو، ساخت ماهواره و دومین بخش، پرتاب آن در مدار مورد نظر است.
کشور ما از سال‌ها پیش به دنبال طراحی برنامه‌ای مناسب برای ساخت یک ماهواره در داخل کشور بود. انچنانکه برخی منابع غربی مدعی شده اند، در ابتدا کارشناسان امر کمک گرفتن از متخصصین روس را در در دستور کار خود قرار داده و از آنها دعوت کردند تا آموزش‌های لازمه را در اختیار دانشمندان ایرانی گذاشته و تحربیات خود در زمینه طراحی و ساخت ماهواره را به کارشناسان ایرانی منتقل نمایند. اما برنامه‌ی فوق به علت معطوف شدن نگاه‌ قاطبه جامعه هوافضای کشور به صنایع موشکی تحت الشعاع قرار گرفت و به نتیجه مطلوب نرسید. در آن زمان ایران با همکاری کره‌شمالی و چین مشغول کار بر روی مدل‌های مختلف موشک شهاب بود.
به هر شکل در سالهای اخیر تمرکز بر فناوری فضایی و ساخت ماهواره باعث شد تا امروز مصباح ، سینا، سپهر و بسیاری نام‌های دیگر، هر ایرانی علاقمند به صنعت هوافضا را به عنوان ماهواره‌هایی که در کشورش برای امور مختلف طراحی و ساخته شده اند، به وجد آورد.
ایرانیان علاقمند به هوافضا که دغدغه پیشرفت کشور در عرصه علم و تکنولوژی را در سر می پرورانند، به دنبال کردن برنامه‌های آنها و پیگیری روند توسعه شان علاقمندی نشان می دهند اگرچه در طول این دوره اطلاعات اندکی راجع به این پروژه ها منتشر شده است.
● تاریخچه فعالیت های مرتبط با فضا در کشور
شاید محرک اصلی فعالیت‌های فضایی در ایران را در کنار اموری همچون سنجش از دور، مدیریت بحران، پدافند غیرعامل و سیستم‌های ناوبری، علاقه به فضا و نجوم دانست. این برداشت اگرچه ممکن است مورد انتقاد خواننده قرار گیرد ، اما به زعم نگارنده یکی از عواملی که در دست زدن به فعالیت های فضایی تاثیرگذار بوده، جاه طلبی و علاقمندی به فضا بوده است.
اولین گام‌های فضایی ایران در سال ۱۹۵۹ برداشته شد. در این سال همراه با عضو شدن ایران در سازمان ملل، کشور ما تحت برنامه‌ای به نام "استفاده‌ی بشر از فضای خارج از جو" مرکز سنجش از دور ملی ایران را در تهران افتتاح کرد. این سازمان علاوه بر انجام امور سنجش از دور، ماموریت معین کردن مکان‌های مناسب برای راه‌اندازی بخش‌های مختلف فضایی از جمله پایگاه‌های دریافت اطلاعات و پرتاب ماهواره را نیز بر عهده داشت. ضمن این امور در کشور ساخت و پرتاب یک ماهواره ارتباطاتی با نام زهره نیز در دستور کار قرار داشت که تا حدی نیز پیش‌ برده شد.
این سازمان در حال پایه‌ریزی یک مرکز علمی برای پیشبرد این اهداف با عنوان بنیاد علمی فضایی در کشور بود که انقلاب اسلامی ایران رخ داد.
پس از انقلاب، فشار جنگ تحمیلی باعث شد تا فعالیت های فضایی از اولویت خارج شده و کارهای فضایی با وقفه‌ای چندین ساله مواجه شود. در کنار آن فشارهای امریکا سبب ‌شد ایران از استفاده از آنچه تا کنون به دست آورده بوده است، نیز باز بماند.
در این میان در دوران جنگ متخصصان ایرانی که در صنایع موشکی، طراحی و تغییر موشک‌های موجود را آغاز کرده بودند، به ادعای منابع غربی برنامه ای را شروع کردند که طی آن موشک‌های اسکادی که از کره‌شمالی تحویل گرفته شده بود، با اعمال تغییراتی به یک موشک بالستیک دوربرد تبدیل می‌شد. این امر پس از جنگ تحت برنامه‌ی شهاب و با هدف دستیابی به موشک بالستیک دوربرد گسترش یافت تا اینکه وزارت دفاع تصمیم گرفت با ارتقای این موشک‌های بالستیک، آنها را برای انجام ماموریت‌های فضایی و حمل ماهواره به مدار تغییر دهد. این برنامه اولین بار به طور رسمی از طرف دریادار شمخانی وزیر دفاع وقت در سال ۱۳۸۱ اعلام گردید. این موشک‌ها که پارامترهای اصلی آنها دوربردی و حمل سرجنگی سنگین است، در ادامه برنامه‌ی شهاب گسترش یافتند.
پیش از اعلام رسمی تلاش برای ساخت موشک های حامل ماهواره، در سال ۱۹۹۸ ایران ساخت موشکی بالستیک با نام شهاب-۳ را به صورت بین‌المللی اعلان نموده بود. این موشک میان‌برد علاوه بر توانایی هدف قرار دادن کشورهای منطقه امکان ارتقاء به موشک حامل ماهواره را نیز داشت.
این روند در سال ۲۰۰۰ با طراحی شهاب-۴ که تنها با هدف پرتاب ماهواره است ادامه ‌یافت و در حال حاضر کار بر روی مدل‌های ۵ و ۶ شهاب در حال انجام است.
اولین آزمایش موشک شهاب-۴ با سیستم‌های ناوبری خاص، در سال ۲۰۰۶ با موفقیت اعلام شد و ایران دستیابی به فناوری ساخت حامل ماهواره را به جهان اعلام ‌کرد.
در عین حال ایران به دنبال دستیابی به ماهواره‌ای است تا بتواند در مدار خالی خود بر گرد زمین قرار بدهد، پیش از آنکه فرصت خود را برای استفاده از این مدار از دست بدهد.
پروژه ماهواره زهره به همین منظور مورد علاقه دست اندرکاران و مسوولین امر است. ضمن اینکه تا زمانی که این ماهواره ارتباطاتی در فضا مستقر نشده، امنیت ایران در حوزه ارتباطات همواره در معرض تهدید خواهد بود. همین موضوع باعث شده تا کشورهایی نظیر فرانسه و روسیه که هر یک در مقطعی برای ساخت و پرتاب زهره مورد رجوع قرار گرفتند با فشار قدرت های بین المللی معارض با ایران، پروژه را عقیم گذاشته و مشمول مرور زمان کردند.
به هر حال در تلاش برای عبور از موانع سیاسی برای ورود به فضا، طی قراردادی با روسیه برنامه‌ی پرتاب اولین ماهواره‌ی ایرانی (سینا) که در طراحی آن متخصصان روسی نقش برجسته ای داشتند، تدوین شده و این ماهواره در سال ۲۰۰۵ به فضا پرتاب ‌شد. بنا بر این قرارداد مسئولیت اعظم ساخت و پرتاب ماهواره‌ی سینا-۱ بر عهده روسیه بوده و متخصصان ایرانی ضمن دریافت آموزشهای مربوطه، بر روند انجام پروزه نظارت می کردند. ساخت و پرتاب این ماهواره بیش از همه به منظور آن انجام گرفت که مشخص شود ایران توانایی استفاده‌ی کاربردی از یک ماهواره در فضا را داراست.
در این سال‌ها متاسفانه اظهارات نسنجیده بعضی از مسئولان مبنی بر پرتاب سه ماهواره طی دو سال و طراحی و ساخت یک پایگاه پرتاب طی برنامه‌ی کوتاه‌مدت، از ایران چهره ا‌ی غیرعلمی و پرعجله تصویر نمود و این امر حتی در روند تحقیقات کشور در این حوزه نیز اختلال ایجاد کرد.
این در حالی است که فعالیت‌های فضایی که چندی از آغاز مجدد آن می گذشت بر روی طراحی ماهواره متمرکز شده بود. در سال ۱۹۹۵ برنامه‌ی طراحی ماهواره‌ای دو منظوره اجرا شد که برخی منابع پایان آن را سالهای ۹۹-۱۹۹۸ نیز ذکر می کنند. نتیجه‌ی این برنامه، ساخت ماهواره‌ای کوچک و ۶۰ کیلوگرمی با استفاده از فناوری پیشرفته به نام مصباح است. این ماهواره که با توافق وزیر علوم و تحقیقات و نیز ارتباطات و فناوری اطلاعات ساخته ‌شد، قرار بود در یک بازه زمانی یک ساله پس از ساخت توسط چین و یا روسیه به فضا برود که متاسفانه پرتاب آن با مشکلاتی مواجه ‌شد و دائم به تاخیر افتاد. بحث پرتاب ماهواره‌ی مصباح که در سال ۲۰۰۵ در تهران به نمایش عمومی در ‌آمد بار دیگر در سال ۲۰۰۶ با روسیه مطرح ‌شد، اما تحت فشارهای بین المللی مورد موافقت این کشور قرار نگرفت.
برنامه‌ی ساخت دو ماهواره‌ی کوچک دیگر نیز در کنار این ماهواره آغاز شد که یکی از آنها با همکاری روسها و دیگری با همکاری ۸ کشور منطقه برنامه ریزی شده بود، اگرچه متاسفانه بار آموزشی و تجربی این دو برای ایران بسیار اندک ارزیابی می شود و ساخت آنها از حیث فناوری دستاورد چندانی را برای ایران به همراه نخواهد داشت.
در همین زمان بنا بر اعلام منابع خارجی، موشک حامل ماهواره ا‌ی با نام کوثر در این برهه‌ی زمانی آماده‌ی آزمایشات پرتاب است. این موشک توسط متخصصان ایرانی و بر پایه‌ی بوستر موشک تایپدونگ-۲ کره‌شمالی ساخته می‌شود.
در سال‌های اخیر و با فشارهای امریکا و کشورهای دیگر بر روی مسائل هسته‌ای ایران، با وجود تمرکز مجدد اذهان بر روی صنایع موشکی، ایران موفق به پیشبرد پروژه ماهواره‌ای دیگری به نام سپهر ‌شده است.
در کنار این فعالیت‌های مستقل، در اوایل سال ۲۰۰۳ سازمان فضایی ایران با هدف انسجام بخشیدن به فعالیت های فضایی کشور و متمرکز کردن آنها متولد شد و رشته فعالیت‌های فضایی کشور را به دست گرفت. این سازمان نتیجه‌ی برنامه‌ای بود که سال‌های متمادی علاقمندان به هوافضا و خصوصا فضا در ایران برای مدیریت و سازماندهی پروژه های مختلف در زمینه‌ی فضا به دنبال آن بودند.
این سازمان بخش اعظم امور مربوط به استفاده از ماهواره‌ها و سنجش از دور کشور را برعهده دارد. تامین خدمات تصویری در چهارچوب سنجش از دور به منظور بررسی‌های هواشناسی، زیست محیطی، جغرافیایی یکی از بخش‌های مهم در کاربرد ماهواره‌ها و از وظایف سازمان به شمار می‌رود. امید است در آینده‌ای نه چندان دور ریاست محترم این سازمان گزارشی از فعالیت‌های آن و نیز میزان تامین اهداف و ماموریت های از پیش تعیین شده در اختیار ناظرین و کارشناسان قرار دهد.
● یک دیدگاه در ارتباط با برنامه های فضایی کشور
از آنجا که اطلاعات زیادی راجع بع برنامه های فضایی ایرام منتشر نشده، اظهار نظر در مورد مسیر طی شده و نقادی آن سخت می نماید. ولی اجمالا پراکندگی پروژه ها و عدم تعقیب یک مسیر از پیش برنامه ریزی شده (roadmap) از اشکالاتی است که به نظر می رسد دامنگیر فعالیت های این بخش هم شده است. این موضوع انجا اهمیت می یابد که توجه کنیم منابع مالی کشور آنقدر نیست که سازمانها و مراکز عهده دار صنعت فضایی سالها بخواهند نسبت به توسعه تکنولوژی های پایه و اثباتگر فناوری دست به آزمون و خطا بزنند. البته تشکیل سازمان فضایی کشور اتفاق میمون و مبارکی در این عرصه بود که به وقوع پیوست ولی سوال اینجا است که آیا همه اختیارات لازم برای مدیریت و جهت دهی به کلیه فعالیت های فضایی مهم کشور به این سازمان تفویض شده است؟ آیا مراکزی که پیش از این در جهت توسعه این فناوری حرکت می کردند، با شکل گیری این سازمان خود را مکلف به تبعیت و نظم بخشیدن به فعالیت های خود در چهارچوب سیاست های سازمان می دانند یا همچنان بر طبل خویش می نوازند؟
نکته دیگری که نباید از آن غافل بود آن است که در جریان شکل گیری سازمان
آیا توجهی به پروژه های سابق و میزان موفقیت آنها و نیز بهره گیری از تجربیات پروژه های موفق معطوف داشته شد؟
با وجود اینکه در پروژه ای همچون مصباح گام های خوبی در جهت انتقال و بومی سازی فناوری ماهواره برداشته شد، چرا مرکز متولی این پروژه هسته شکل گیری سازمان فضایی قرار نگرفت و بالعکس مرکزی که تجربیاتش صرفا در حوزه کاربرد فضایی بود به عنوان نقطه نزج و آغازین سازمان فضایی ایران انتخاب شد؟ این درحالی است که در طول پروژه مصباح، ظرفیت های لازم برای برداشتن گام های بزرگتر در ساخت ماهواره ایجاد شده بود چه به لحاظ مدیریت، چه به لحاظ نیروی انسانی و چه از نظر سازمان فنی و تخصصی و ارتباطات درون سازمانی. به ویژه آنکه در این پروژه تکیه بر توانمندی های داخلی و بومی سازی فناوری قرارگرفته و نتایج تلاش های صورت گرفته در قالب تولید یک محصول(ماهواره)، متبلور شده بود. اتفاقی که کمتر در پروژه های تحقیقاتی کشور شاهد آن بوده ایم.
رها کردن این تجربه و شروع کار از نقطه صفر آیا دور ریختن سرمایه به دست آمده در طول سالهای انجام این پروژه نبوده ؟
این سوالی است که از مسوولین امر انتظار پاسخ آن می رود.
● بررسی آینده‌ی برنامه های فضایی کشور
ایران یکی از کشورهای پراستعداد و آماده برای گسترش علوم و فناوری های پیشرفته است و این توانمندی را تا کنون در عرصه های مختلف به نمایش گذارده است.
در حال حاضر کشور ما در سطح آکادمیک برنامه های آموزشی مدونی را در حوزه صنعت فضایی دنبال می کند. این امر در ۵ دانشگاه مختلف صورت می‌پذیرد که از مقطع کارشناسی دانشجویانی را در رشته‌ی هوافضا تربیت می‌کنند. که دو مورد از آنها گرایش فضا را در تحصیلات تکمیلی دنبال می‌کنند. با توجه به حضور اساتید با تجربه با زمینه‌های تخصصی فضایی و بااطلاع از فناوری‌های روز انتظار می‌رود آینده روشنی در انتظار صنعت فضایی کشور باشد. اگرچه تحقق این مهم مستلزم بهره گیری از تمام پتانسیل های علمی و فنی در کشور بوده و تمرکز هرچه بیشتر در سیاست گذاری های این صنعت را طلب می کند که با توجه به نقشی که سازمان فضایی ایران بر عهده گرفته، انتظار می رود این سازمان نقش پر رنگ تری در وحدت بخشی و مدیریت برنامه های فضایی ایران ایفا کند.

آویا

منبع : پایگاه گروه هوا فضای مرکز مطالعات دانشگاه صنعتی شریف