صدای پرصلابت صحنه

در میان كارگردانان تئاتر كشورمان، كمتر كسی چون روح الله جعفری یافت می شود كه دلبستگی و دغدغه خاصی نسبت به نوشتن و اجرای نمایش با تم و موضوع دینی، مذهبی داشته باشد. وی همواره تلاش كرده است بخش و یا اجزایی از موضوعات دین و مذهب را توأمان در تئاتر متجلی سازد. این دغدغه البته منجر به پژوهش او در زمینه دین و مذهب در تئاتر و ریشه ها و بن مایه های این مضامین در تئاتر و نمایش ایرانی شده است.آن چه كه در نگاه اول در نمایش شهادت خوانی انسان های سرگشته ای كه به بهای اندك مسیحشان را به صلیب كشیدند از بهر آن كه راست كردار بودند! توجه مخاطب را به خود جلب می كند، متن و نمایشنامه آن است.
روح الله جعفری با اقتباس آزاد از دو نمایشنامه، متن سومی را خلق كرده كه به زبان خاص تر و پخته تری در حیطه ادبیات مذهبی دست یازیده است، زیرا كه گفت وگوها خالی از حضو و زوائد است و با وجود آن كه از زبان كلاسیك بهره برده است، در متن از واژه ها و عبارات ثقیل و سنگین خبری نیست. به همین دلیل تماشاگر با شنیدن و دیدن چنین جملات و تصاویری بهتر و راحت تر می تواند با آن ارتباط برقرار كند.پیرنگ داستان نمایش طوری طراحی گشته است كه حوادث و موقعیت ها به هم ارتباط داشته باشند، بنابراین وقایع داستان برای تماشاگر باورپذیر می شود و می پذیرد كه چنین حوادثی در مقطع تاریخی نمایش در حال به وقوع پیوستن است. در این راستا به تصویر درآوردن دو داستان موازی در نمایش شهادت خوانی انسان های... نشان از آن دارد كه نویسنده پیرنگ داستان نمایش را با در نظر گرفتن همه جوانب، در قالب یك قرینه سازی مناسب مفهومی و به صورت نمایش در نمایش رعایت و از آن استفاده كرده است.در واقع پیرنگ، اوج و فرود بحران های قصه و... در این اثر به جذابیت نمایش كمك شایان توجهی كرده است.اما درخصوص موارد اجرایی نمایش شهادت خوانی انسان های.... می توان گفت:
۱ - تماشاگر از بدو ورود به راهروی انتظار تالار قشقایی با سنگ ها، چوب ها، سیم خاردار، طناب ها و گونی هایی معلق در فضا روبه رو می شود كه برای او سؤالی در ذهنش ایجاد می كند كه این چیدمان چه معنایی را دربرمی گیرد، اما با شروع نمایش و با پخش شدن صدای پرصلابت مرحوم محمدرضا آقاسی حماسه پرداز واقعه كربلا، تماشاگر متوجه می شود كه آن فضای ابهام آمیز بیرون تالار نمایش با واقعه كربلا در ارتباط است. سپس با شروع داستان نمایش جرقه دیگری برای روشن شدن فضای به تصویر درآمده در ذهنش ایجاد می شود، آن هم سنگسار شدن انسان هایی است كه به سبب جهل و سستی ایمانشان از همراهی با امام حسین(ع) و یارانش غافل مانده اند و به همین علت قرار است كه سنگسار بشوند.البته كامل شدن این تصاویر و معنا در پنج صحنه، به تدریج برای تماشاگران روشن می شود. لذا با تمهیدی كه از سوی كارگردان اتخاذ گردیده است تماشاگر نمایش شهادت خوانی انسان های... قبل از آغاز نمایش، مستقیماً با فضای نمایش، بدون هیچ واسطه ای ارتباط برقرار كرده و این ارتباط و همذات پنداری در پایان نمایش به اوج خود می رسد.
۲ - در اجرای این اثر طراحان صحنه از حداقل عناصر صحنه، بهره برده اند و در صحنه آرایی به تئاتر بی چیز نزدیك شده اند. می توان به تنها وسیله ای در صحنه اشاره داشت كه در سه حالت مختلف برای رساندن مفاهیم دو داستان به تصویر درآمده، از آن استفاده شده است. این ابتكار و خلاقیت نشان از تسلط كامل طراحان صحنه نمایش دارد كه كاركرد چند منظوره از این وسیله را در صحنه های مختلف نمایش فراهم آورده اند. به عبارتی دیگر هم نمادی از بسته شدن و سنگسار گشتن شمعون را دربرمی گیرد و هم در داستان دیگر، وسیله ای می شود برای مصلوب شدن حضرت مسیح(ع).
۳ - از نوآوری های نمایش مذكور در حیطه اجرا، می توان به جنس بازی بازیگران اشاره داشت كه با استفاده از شیوه بازی در بازی، آن هم در فضایی واقع گرایانه، انتقال مفاهیم مورد نظر نویسنده و كارگردان را به درستی به مخاطب ارائه می دهند. صادق خاموشی در نقش شمعون با توجه به بسته شدنش در سراسر نمایش به وسیله ای كه توسط بازیگر مقابلش در صحنه جابه جا می شود، از عهده چنین كاری دشوار به خوبی برآمده است. این مسأله گویای این نكته است كه وی برای رسیدن به آمادگی لازم، زمان زیادی را به تمرین های بدنی به همراه گروه در حین تمرینات اختصاص داده است. او بازی قابل قبولی از آغاز تا پایان نمایش از خود ارائه داده است.البته بازی پردیس افكاری در نقش شهرزاد نیز چشمگیر است.
وی با تسلط بر بیان و با توجه به شیوه بازی اش یعنی بازی در بازی، كلیشه های رایج و مرسوم در زمینه اجرای نقش یك زن در تئاتر مذهبی- دینی را شكسته است. این نكته نشان از هدایت صحیح و دقیق كارگران نمایش دارد كه توانسته از بازیگرانش بازی قابل قبولی بگیرد. به همین دلیل تماشاگران به راحتی می توانند با بازیگران نمایش احساس همذات پنداری بكنند. در این راستا بازی های امیر نیك سرشت در نقش مرد راهب نقاش، صبا مهری در نقش دختر تازه مسلمان شده و آرش میرطالبی در نقش سوار و همچنین مجید رحمتی در نقش شبیه خوان همگی یك دست و روان از كار درآمده است.
۴ - دستمایه قرار دادن امكانات شیوه اجرایی تعزیه و فاصله گذاری برای اجرای نمایش می تواند یكی از بهترین شیوه های اجرایی برای نمایش ایرانی باشد. كارگردان نمایش مذكور در بدو ورود تماشاگر به تالار با شكستن مرز صحنه ای بین بازیگران و مخاطب، قراردادی پیش روی او می گذراد و از همان ابتدا مخاطب را وارد صحنه نمایش می كند. یعنی تماشاگر به صورت سه سویه و از سه زاویه مختلف به نظاره وقایع نمایش می نشیند.بنابراین آنچه به صورت خلاق در نمایش شهادت خوانی انسان های... در پاره ای از میزانسن ها دیده می شود، استفاده از تكنیك های ناب تعزیه است كه باعث ایجاد ارتباط عاطفی- احساسی میان تماشاگران و نمایشگران شده است. اوج استفاده از تكنیك تعزیه در صحنه پنجم نمایش است كه به گره گشایی هر دو داستان نمایش منتهی می شود.
۵ - از دیگر نكات قابل توجه نمایش، ریتم مناسب آن است كه به باور تماشاگر برای دریافت داستان نمایش كمك می كند، چرا كه سرضرب بودن ریتم صحنه ها در چنین نمایشی كه روایاتش در موازات یكدیگر بر صحنه به تصویر درمی آیند، از نكات فنی و تكنیكی در عرصه كارگردانی به حساب می آید كه منجر به جذب تماشاگر تا پایان نمایش شده است.
۶ - استفاده از كاربرد رنگ، آن هم به صورت زنده توسط سه نقاش در صحنه، به شیوه تجریدی از فضا و اتمسفر حاكم بر صحنه نمایش، حس و حال هنرمندانه ای از واقعه تراژیك كربلا را در اذهان تداعی می سازد. كامل شدن سه تابلوی نقاشی موجود در صحنه زمانی است كه مرد راهب در آغاز صحنه چهارم، شروع به ترسیم نقش و نگاری در پرده بزرگ انتهای صحنه می كند. بنابراین استفاده از كاركرد رنگ در نمایش شهادت خوانی انسان های... به نحو زیبایی در انتقال مفاهیم عاشورایی به تماشاگران مورد استفاده قرار گرفته است.لازم به ذكر است تمهیدات اتخاذ شده توسط روح الله جعفری در خلق میزانسن های ناب، نه تنها باعث شده كه این اثر در چارچوب یك نمایش مذهبی جای خود را در بین تماشاگران بازكند، بلكه شروع یك چنین حركتی از سوی كارگردان و عوامل اجرایی این نمایش، این نوید را می دهد تا هنر نمایش و در این مورد خاص، نمایش مذهبی راه صحیح نفوذ در بین مردم را باز و هموار سازد.

نیما بازرگان

منبع : روزنامه همشهری