مروری بر آثار مرجع فارسی در حوزه نسخه های خطی

نسخه های خطی به عنوان میراث فرهنگی گذشتگان حاوی اطلاعات وسیعی در حوزه های مختلف علوم بوده وبخش مهمی از تاریخ کتاب و کتابداری را به خود اختصاص داده است،لذا توجه محتوایی به این مجموعه ها از اهم وظایف کتابداران و محققان است.در تحقیق حاضر آثار مرجع فارسی در حوزه مربوطه بررسی شده و برای نخستین بار، مراجع مرتبط با نسخ خطی با تقسیمات مرجع شناسی دسته بندی و بررسی شده است.نتایج تحقیق نشان دهنده کمبود جدی منابع مرجع در زمینه های دایره المعارف، وازه نامه،اصطلاحنامه،زندگینامه و... در این حوزه موضوعی است.
دانش‌پژوهان و محققان جملگی بر این باورند كه پژوهشگران باید ابزار پژوهش را بشناسند تا بتوانند به گنجینه‌های گذشته و حال دانش بشری در كتابخانه‌ها و مراكز اسناد دسترسی پیدا كنند و این گنجینه‌ها را پشتوانه كار علمی خود ساخته متناسب با دنیای شتابزده علم حركت كنند.(استعلامی.۱۳۷۵.ص ۷ )
یكی از مهمترین دوران تاریخ كتابداری در ایران وجهان دوره نسخه‌های خطی و كتابت قبل از اختراع صنعت چاپ می‌باشد. این دوره بیش از چند قرن از تاریخ كتاب و كتابداری در ایران و جهان را بخود اختصاص داده است. حجم و اهمیت مجموعه‌های خطی در ایران بقدری است كه توجه مستشرقان و محققان بسیاری را در داخل و خارج از كشور بخود معطوف داشته است. اهمیت این مجموعه ها نه تنها در شكل ظاهری و آرایه‌های هنری آنها، بلكه در محتوا و شناخت سیر تاریخی علوم اسلامی و شرقی است.
از آنجا كه این آثار همیشه به عنوان آثار كمیاب و نفیس در نظر گرفته شده دور از دسترس و در بسیاری از موارد محبوس مانده و جز استفاده‌كنندگان خاص نتوانستند براین آثار دسترسی پیدا كنند ، به همین دلیل وجود فهرستها و كتابشناسی ها جهت آشنایی با آثار موجود در كتابخانه‌های ایران و جهان و شناخت گستردگی حوزه‌های مختلف علوم در اسلام و ایران امری ضروری و حیاتی بوده و از سالهای گذشته فهرستهای مختلف در زمینه معرفی نسخه‌های خطی مراكز نوشته شده است. اما با دید كتابداری امروز و تقسیم‌بندی آثار مرجع می‌توان گفت آثار مرجع در حوزه نسخ خطی محدود و در مواردی ضعیف است.
با رشد فهرست نویسی نسخ خطی در سالهای اخیر و توجه ناشران خاص به چاپ و تصحیح متون معرفی‌شده و همچنین توجه مجموعه‌داران و كتابخانه‌های بزرگ به معرفی آثار خود تا حدودی به زمینه‌های دیگر نسخ خطی توجه شده و آثاری در این زمینه بوجود آمده است.
در تحقیق حاضر ابتدا آثار مربوط به نسخه‌های خطی از طریق سایت كتابخانه ملی ایران، سی‌دی كتابخانه ملی، فهرستهای كتابخانه مركزی دانشگاه .
سایت كتابخانه مجلس و مرعشی نجفی، سایت كتابخانه آستان قدس رضوی و غیره بررسی شده و سپس كتابهای استخراج‌شده با توجه به دیدگاه مرجع‌شناسی و دسته‌بندی‌های ارائه شده بررسی گردید . در مجموع شش بخش كلی برای آثار مرجع شامل: كتابشناسی‌ها، واژه‌نامه‌ها، دستنامه‌ها و راهنماها، دائره‌المعارف، زندگی‌نامه‌ها و فهرستها در نظر گرفته شد و سپس با توجه به پوشش موضوعی و زمانی تقسیماتی در برخی از موضوعات ایجاد شد.
نتیجه این بررسی نشان‌دهنده رشد وسیع فهرستها نسبت به دیگر آثار مرجع است و در برخی از موارد نیز مانند واژه‌نامه‌ها، دستنامه‌ها و زندگی‌نامه‌ها كمبودهایی وجود دارد كه هریك در جای خود بررسی خواهد شد.
● كتابشناسی‌ها
كتابشناسی‌ها به بیانی ساده، سیاهه‌ها یا صورتی از نام و مشخصات مواد كتابی یا غیركتابی است كه به روش خاصی تنظیم می‌شود. چنین سیاهه‌ای محصول و نمودار فرایند كتابشناسی است. كتابشناسی به عنوان علم به معرفتی اطلاق می‌شود كه موضوع بحث آن، همه جنبه‌های كیفی و كمی كتاب باشد.(مرادی .۱۳۷۲.ص۳۴) كتابشناسی‌ها به عنوان ابزار اصلی کتابشناختی در كنترل سیل اطلاعات و تعیین و شناخت كتابهای مورد نیاز نقش مهمی را ایفا می‌كنند. (مهراد.۱۳۷۱.ص۱۷)
در حوزه نسخ خطی نیز مانند دیگر حوزه‌های علوم، ضرورت وجود كتابشناسی‌ها احساس می‌شود. كتابشناسی ها در این زمینه موضوعی با عنوان فهرست مشترك ، كتابنامه و یا فهرستگان نیز معرفی شده اند . این كتابشناسی‌ها در مواردی جنبه فهرست هم دارند.
● كتابشناسی‌ها در زمینه نسخ خطی از نظر مضمون و محتوا و گستره كار بیشتر به شکل كتابشناسی عمومی و موضوعی یا اختصاصی می باشند مانند :
□ كتابشناسی فهرستهای نسخه‌های خطی فارسی در كتابخانه‌های دنیا.ایرج افشار سیستانی .-تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۳۷، ۸ + ۸۸ ص
□ كتابشناسی كتابشناسیهای موضوعی.علی اکبر آقابخشی.- تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، مركز اسناد و مدارك عالی، ۱۳۶۸. ۶۶ ص.
□ كتابشناسی كتابهای خطی.مهد ی بیانی.– تهران: انجمن آثار ملی، ۱۳۵۳. [۱۰۸] ص
□ نگرشی جامع بر جهان كتابشناسی‌های ایران.غلامحسین تسبیحی. - تبریز: نیما، ۱۳۶۵. ۳۰۶ ص.
□ كتابشناسیها : (موضوعی و عمومی).مریم صدرالحفاظی.علی آقابخشی. – تهران: مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران، ۱۳۷۲. [۳۴۵[ ص.
□ فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان .احمد منزوی. – اسلام آباد : مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان . ۱۳۶۲ . ۶ ج . نجدید چاپ جلد اول ۱۳۸۰ .
● كتابشناسی‌های اشاره‌شده جنبه عمومی دارند و بطور كامل و یا بخشی از آنها به نسخه‌های خطی اختصاص داده شده است. کتابشناسی های موضوعی نسخ خطی نیز عبارتند از :
□ موضوع: پزشكی
▪ كتابشناسی نسخ خطی پزشكی ایران. تنظیم و تدوین اكرم ارجح [ودیگرن]: زیر نظر رضاخانی جزنی. – تهران: كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۱، ۳۴۴ص
□ موضوع: شیخ صدوق
▪ كتابشناسی نسخه‌های خطی آثار شیخ صدوق (ره) در ایران.- مریم تفضلی. – تهران: انجمن اثار و مفاخر فرهنگی استان یزد، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات كنگره بزرگداشت شهید صدوق (ره). ۱۳۸۱. ۴۸۱ ص
□ موضوع: قرآن
▪ كتابنامه بزرگ قرآن.محمد حسین بکایی.- تهران: نشر قبله، ۱۳۷۲. ج ۱.
▪ فهرستگان نسخه‌های خطی: ترجمه‌های فارسی قرآن كریم .علی صدرایی خویی و... - قم: سازمان اوقاف و امور خیریه. مركز ترجمه قرآن مجید به زبانهای فارسی. ۱۳۸۲، ۸۱۸ ص.
▪ فهرست مشترك نسخه‌های خطی فارسی علوم قرآنی در ایران.احمد منزوی. تهران: پیام آزادی. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت امور فرهنگی، ۱۳۷۸. ۲۱۴ ص.
▪ فهرست مشترك نسخه‌های خطی فارسی علوم قرآنی در پاكستان.احمد منزوی.- تهران: پیام آزادی. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت امور فرهنگی، ۱۳۷۸. ۲۶۶ ص.
▪ گزیده‌ای از نسخ خطی قرآن كریم.- زیر نظر احمد مسجدجامعی،به کوشش خسرو طالب زاده. ترجمه مهدی افشار- تهران: موسه فرهنگی پژوهشی چاپ و نشر نظر، ۱۳۷۷.
□ موضوع:حافظ
▪ فهرست نسخه‌های خطی و چاپی دیوان حافظ در هند .شریف حسین قاسمی. - دهلی نو: سفارت جمهوری اسلامی ایران. رایزنی فرهنگی، ۱۳۶۷، [۲۴۹ ]ص.
▪ نسخه‌های خطی حافظ (سده نهم).سلیم نیساری.- شیراز: مركز حافظ‌شناسی، ۱۳۸۰، ۱۳۴ ص.
□ موضوع: شاهنامه
▪ كتابشناسی فردوسی: فهرست آثار و تحقیقات درباره فردوسی و شاهنامه.ایرج افشار سیستانی.- تهران انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۲، ۱۸، ۴۵۱ ص.
▪ شاهنامه‌ های ایران.محمد باقر نجفی.- بن: سفارت جمهوری اسلامی ایران (بن)، ۱۳۷۶، ۶۴۵ ص.
▪ معرفی نسخه‌های شاهنامه فردوسی مورد استناد موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی در كار تصحیح علمی و انتقادی متن شاهنامه.- تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۹. [ ۱۲۸ ] ص
□ موضوع: جغرافیا
▪ كتابشناسی جغرافیا: چاپی- خطی.صدیقه سلطانیفر تهران: مركز اسناد و مدارك علمی، ۱۳۶۴، د، ۲۲۸ ص.
□ موضوع: نجوم
▪ كتابشناسی نجوم (كتابهای خطی و چاپی).حجاب کمندی تبریز: مركز تحقیقات ستاره‌شناسی و رصدخانه خواجه‌نصیرالدین طوسی، ۱۳۶۵، ۴۷ ص.
□ موضوع: ری
▪ كتابشناسی موضوعی ری: چاپی و خطی، مقالات نشریه‌ها، اسناد و فرامین.اصغر قائدان؛مهناز میریان تهران: رایزن، ۱۳۷۳. ۱۸۳ ص.
● فهرست ها
با توجه به اینكه دستیابی به مواد سیاهه شده در كتابشناسی و استفاده از آن به وجود فهرستگان بستگی دارد می‌توان فهرست را منبعی دانست كه تمام یا بخشی از مجموعه یك كتابخانه را منعكس می‌سازد. فهرست از نظر پاسخگویی به سئوالات مراجعان و گردآوری اطلاعات لازم از ابزار مهم كتابدار مرجع بشمار می‌آید.
صرف نظر از شكل و نوع فهرستها، هدف عمده فهرست عبارت از توصیف و تحلیل موضوعی اثر، تعیین محل اثر در كتابخانه، و غیره است.
فهرستهای مجموعه‌های خطی در جهت دستیابی به نسخ و شناسایی آنها اهمیت فوق‌العاده‌ای دارند. تهیه این فهرستها نیاز به تخصص خاص نسخه‌شناسی و كتابشناسی دارد، از اینرو مردان و زنان دانشمندی در كار تهیه فهرستها قرار گرفتند كه با شیوه نگارش آنها آشنا بودند ، مانند: محمدتقی دانش‌پژوه، عبدالحسین حائری، بدری آتابای، ایرج افشار و…. این فهرستها اكنون به بیش از ۴۰۰ جلد می‌رسد و شامل فهرستهای كتابخانه‌های بزرگ، عمومی و اختصاصی می‌باشد كه متناسب با رشد مجموعه به تعداد مجلدات آنها نیز اضافه می‌شود. همچنین باید در نظر داشت كه مجموعه میكروفیلمهای تهیه‌شده از روی نسخه‌های خطی و تهیه عكس از آنها هم ، به عنوان مجموعه‌های خطی در نظر گرفته شده و به صورت نسخه‌های خطی با اندكی تفاوت در بخش نسخه شناسی فهرست می‌شوند.
نكته قابل توجه اینكه در سالهای اخیر توجه به مجموعه‌های خطی فارسی موجوددر كشورهای دیگر بیشتر شده و فهرست‌نویسی آن با نظارت وزارت امور خارجه، سفارتخانه‌ها و برخی از كتابخانه‌های داخلی انجام شده است. فهرستهای نسخ خطی نیز متناسب با مضمون و محتوا به فهرستهای عمومی و اختصاصی و موضوعی تقسیم می‌شود همچنین تقسیم محلی و منطقه‌ای نیز درباره آنها مصداق دارد. مانند فهرست شهرستانها، فهرست‌های منطقه‌ای و غیره. برخی از فهرستها عبارتند از:
● فهرستهای عمومی
□ فهرست كتابخانه ملی تبریز، كتب خطی اهدایی مرحوم حاج محمد نخجوانی: نگارش میرودود سیدیونسی.- تبریز: كانون فرهنگ و هنر آذربایجان، ۱۳۸۰
▪ فهرست كتب خطی كتابخانه سید محمد حجت كوهكمری رحمه ا… . نگارش جعفر حسینی اشكوری. قم: مجمع ذخایر اسلامی، ۱۴۱۹ ق= ۱۳۷۷. ۸۰ ص
▪ فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه عمومی حضرت آیت ا… العظمی نجفی مرعشی (ره).
▪ قم: كتابخانه عمومی حضرت آیت ا… عظمی مرعشی، نجفی، ۱۳۵۴- بیش از ۳۰ ج.
▪ فهرست كتب كتابخانه مباركه آستان قدس رضوی. مشهد: آستان قدس رضوی، ۱۳۰۵- ۱۳۸۰. ۲۴ ج.
▪ فهرست كتابخانه مجلس شورای اسلامی ایران، تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی ، ۱۳۰۵- ۱۳۸۱. ۳۸ ج ( این مجموعه فهرستهای مجلس شورای ملی و سنا را نیز در بر می گیرد. )
▪ فهرست نسخه‌های خطی فارسی و عربی كتابخانه انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.- ویراستار طاهره عدلی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۰. ۲۶۳ ص.
▪ فهرست كتابهای خطی كتابخانه ملی ملك وابسته به آستان قدس. تهران: كتابخانه ملی ملك، ۱۳۵۲- ۱۳۷۱. ۱۳ ج.
▪ فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه سلطنتی. تهران: كتابخانه سلطنتی تهران، ۱۳۵۲- . ۱۰ ج.
▪ فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه دانشكده حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی دانشگاه تهران. نگارش محمدتقی دانش‌پژوه. تهران: دانشگاه تهران، [۱۳۴۰ ]
▪ فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه دانشكده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران. گردآوری و تنظیم محمدباقر حجتی ، با تحقیق و نظارت محمدتقی دانش‌پژوه.- تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۴۵▪ فهرست نسخه‌های خطی مركز دایره المعارف بزرگ اسلامی نگاشته احمد منزوی.- تهران: مركز دایره المعارف بزگر اسلامی، ۱۳۷۷.▪ فهرست نسخه‌های خطی مركز احیاء میراث اسلامی. نگارش احمد حسینی اشكوری.- [ قم]: مجمع ذخایر اسلامی، ۱۴۱۹ ق. = ۱۳۷۷.
▪ فهرست هزار و پانصد نسخه خطی. مولف رضا استادی.- مشهد: آستان قدس رضوی، كتابخانه مركزی، ۱۳۷۳. ۴۷۲ ص.
▪ گنجینه: فهرست بخشی از نسخه‌های خطی فارسی و عربی منسوب به دانشمندان سمرقند، بخار و خوارزم، مولفان، مصححان، كاتبان در كتابخانه بزرگ حضرت آیت ا… العظمی مرعشی نجفی (ره). به كوشش محمود مرعشی.- قم: كتابخانه عمومی حضرت آیت ا… العظمی مرعشی نجفی. ۱۴۱۹ ق = ۱۳۷۷، ۳۱۷ ص.
▪ فهرستهای میكروفیلم ها و نسخه های عكسی
▪ فهرست نسخه‌های عكسی كتابخانه مركز دایره المعارف بزرگ اسلامی. نگاشته احمد منزوی.- تهران: مركز دایره المعارف بزرگ اسلامی، كتابخانه، ۱۳۸۲.
▪ فهرست نسخه‌های عكسی مركز احیاء میراث اسلامی. نگارش جعفر حسینی اشكوری، صادق حسینی اشكوری.- قم: مجمع ذخایر اسلامی، ۱۳۷۷.
▪ فهرست میكروفیلم ها و نسخ خطی موزه ملی ایران. محمدرضا ریاضی. تهران: سازمان میراث فرهنگی كشور: موزه ملی ایران، ۱۳۷۴. ۲۲۴ ص.
▪ فهرست میكروفیلمهای كتابخانه مركزی دانشگاه تهران. تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۴۸. ۳ ج.
▪ فهرست نسخه‌های عكسی كتابخانه عمومی حضرت آیت ا… العظمی مرعشی نجفی نگارش محمدعلی حائری؛ زیر نظر محمود مرعشی . قم: كتابخانه عمومی حضرت آیت ا… مرعشی نجفی، ۱۴۱۱ ق.= ۱۳۶۹.
● فهرستهای موضوعی
□ این فهرستها جنبه كتابشناسی هم دارند:
▪ نسخه‌های خطی: شروح و ترجمه‌های صحیفه سجادیه محمد حسینی حكیم. قم: كتابخانه عمومی حضرت آیت‌ا… العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۸۲، ۲۰۸ ص.
▪ دستنویس‌های بدست‌آمده از نهج البلاغه تا پایان سده دهم هجری. عبدالعزیز طباطبایی. تهران: بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۷۹. ۴۸ ص.
▪ فهرست نسخه‌های مصنفات ابن سینا. تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۳۳. ك ط + ۴۱۳+ ۲۰ ص.
فرستهای نسخه‌های خطی فارسی در خارج از كشور
▪ فهرست مختصر دست‌نویس‌های فارسی، عربی و تركی كتابخانه تامس فیسر. دانشگاه تورنتو. تهران: وزارت امور خارجه، مركز چاپ و انتشارات، ۱۳۸۲. ۲۱۹ ص.
▪ فهرست نسخه‌های خطی فارسی انستیتوی خاورشناسی ملل آسیایی فرهنگستان علوم روسیه. به اهتمام ا.ف. آكیموشكین و [دیگران] فرهنگستان علوم روسیه انستیتوی خاورشناسی. تهران: سازمان مدارك فرهنگی و انقلاب اسلامی، گروه انتشارات، ۱۳۷۵. هفت، ۴۸۶ ص.
▪ فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه راجه محمودآباد لکهنو . كتابخانه راجه محمود آباد. دهلی نو: مركز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی سفارت ایران. ؟؟۱۳. ۶۹۴ ص.
▪ فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه آكادمی لینچی رم- ایتالیا به ضمیمه دو فهرستواره و واژه‌نامه ایتالیایی- فارسی. ترجمه و تلخیص صادق حسینی اشكوری. قم: مجمع ذخایر اسلامی، ۱۴۲۳= ۱۳۸۱. ۲۰۴ ص.
▪ فهرست كتب خطی موجود در كتابخانه ملی وین. كتابخانه ملی اتریش. وین: رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران وین، ۱۳۷۱. ۲ ج.
▪ فهرست نسخه‌های خطی فارسی در دانشگاه هایدلبرگ آلمان. سیف‌الدین نجم‌آبادی.- هایدلبرگ: كتابخانه دانشگاه هایدلبرگ، ۱۹۹۰ م= ۱۳۶۹. IX ۱۲۶ ص.
▪ فهرست نسخه‌های خطی فارسی كتابخانه دانشگاه استانبول. كتابخانه دانشگاه استانبول. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ۱۳۷۵. ۷۵۴ ص.
▪ نسخه‌های خطی موجود در ولایت بدخشان تاجیكستان. فرهنگستان علوم جمهوری تاجیكستان، انستیتو آثار خطی، ترجمه قدرت بیگ ایلچی بیگ، اندرشاه حصاروف، زیر نظر علی موجانی،- قم: كتابخانه عمومی حضرت آیت‌ا… العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶. ۱۴۰ ص.
▪ فهرست توصیفی نسخ خطی فارسی كتابخانه ملی صفر مراد تركمنباشی عشق‌آباد. تهیه و تنظیم قوجق.- قم: كتابخانه عمومی حضرت آیت ا… العظمی مرعشی نجفی؛ تهرانی: وزارت امور خارجه، مركز اسناد و تاریخ دیپلماسی، ۱۴۲۲ ق= ۲۰۰۱ م= ۱۳۸۰.
▪ فهرست توصیفی نمایشنامه‌های مذهبی ایرانی (مضبوط در كتابخانه واتیكان). گردآورنده نسخ انریكو چرولی، تهیه‌كنندگان فهرست اتوروی، السیوبومباچی، ترجمه جابر عناصری.- تهران: موسسه فرهنگی گسترس هنر، ۱۳۶۸. ۲۹۰ ص.
▪ فهرست دستنویس‌های عربی و فارسی مجموعه‌های دكتر نبی بخش خان بلوچ در آرشیو سند، کراچی (پاكستان). تهیه خضر نوشاهی زیر نظر عارف نوشاهی.- تهران: موسسه نشر فهرستگان، ۱۳۸۰. ۱۱۲ ص.
▪ فهرست دست‌نویس‌های فارسی در كتابخانه‌ی ملی اتریش و آرشیو دولتی اتریش در وین. گردآورنده ایرج افشار.- تهران: فهرستگان؛ وین: فرهنگستان علوم اتریش، ۲۰۰۳ م.= ۱۳۸۲.
▪ فهرست نامگوی نسخ خطی مخزن حمید سلیمان انستیتوی شرق شناسی ابوریجان بیرونی (ازبكستان) به كوشش علی موجانی؛ زیر نظر محمود مرعشی، غرید پریلتویچ قبوم اف. قم: كتابخانه عمومی حضرت آیت ا… العظمی مرعشی نجفی (ره)، تهران: وزارت امور خارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ۱۳۷۷.
▪ فهرست نامگوی نسخه‌های خطی فارسی درالكتب قاهره. زیر نظر صفا اخوان؛ با همكاری كتابخانه بزرگ حضرت آیت ا… العظمی مرعشی نجفی، مركز اسناد، ۱۴۲۲ ق= ۲۰۰۲ م= ۱۳۸۰.
▪ فهرست نسخ خطی فارسی انستیتوی خطی تاجیكستان. زیر نظر علی موجانی، امر یزدان علی مردان .- تهران: وزارت امور خارجه، موسسه چاپ و انتشارات، ۱۳۷۶.
- فهرست نسخ خطی فارسی گنجینه انستیتوی شرق‌شناسی ابوریحان بیرونی- تاشكند. زیر نظر عصام الدین اورن بایف، علی موجانی، شاه نیاز موسایف، [برای] مركز مطالعات آسیای مركزی و قفقاز وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران [و] انستیتو شرق‌شناسی، ابوریحان بیرونی، آكادمی علوم جمهوری اسلامی ازبكستان، تهران، وزارت امور خارجه، موسسه چاپ و انتشارات، ۱۳۷۶.
▪ فهرست نسخ خطی فارسی انستیتو شرق‌شناسی ابوریحان بیرونی فرهنگستان علوم ازبكستان. زیر نظر علی موجانی و [دیگران ] . – قم: كتابخانه عمومی حضرت آیت ا… العظمی مرعشی نجفی، تاشكند: انستیتو شرق‌شناسی ابوریحان بیرونی ازبكستان، مركز اسناد تاریخ دیپلماسی، ۱۳۷۸.
▪ فهرست نسخه‌های خطی جواخه سناء ا… خراباتی. تالیف محمد حسینی تسبیحی.- راولیندی: [بی‌ن]، ۱۳۵۱.
▪ فهرست نسخه‌های خطی شرقی كتابخانه ملی كیف (اوكراین). حامد مزرجی، زیر نظر صفا اخوان.- قم: كتابخانه بزرگ حضرت آیت ا… العظمی مرعشی نجفی؛ تهران. وزارت امور خارجه، مركز اسناد و تاریخ دیپلماسی، ۱۳۸۰، [۶۶] ص
▪ فهرست نسخه‌های خطی فارسی كتابخانه‌های تركیه (۲۲ كتابخانه) توفیق ه‍ . سبحانی.- تهرانی: مركز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۳.
▪ فهرست نسخه‌های خطی فارسی كتابخانه همدرد كراچی. تالیف خضر عباس نوشاهی.- اسلام‌آباد: مركز تحقیقات فارسی ایران و پاكستان، ۱۴۰۹ ق= ۱۹۸۹ م= ۱۳۶۸، بیست و سه، ۲۴۸ ص.
▪ فهرست نسخه‌های خطی فارسی انستیتوی غالب دهلی نو. توفیق ه‍ . سبحانی.- تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ۱۳۷۵. ۳۲ ص.
▪ فهرست نسخه‌های خطی فارسی كتابخانه ندوه العلماء لكهنو. تهیه و تنظیم مركز تحقیقات زبان فارسی در هند.- دهلی نو: مركز تحقیقات زبان فارسی در هند، خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۶۵.
▪ فهرست نسخه‌های خطی فارسی كتابخانه مغنیسیا. به كوشش توفیق سبحانی.- تهران: مركز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۶. پنج، ۵۰۳ ص.
▪ فهرست نسخه‌های خطی فارسی كتابخانه عمومی هردیال دهلی. تهیه‌كننده مركز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، دهلی نو.- دهلی نو: مركز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران، ۱۹۹۹ م.= ۱۳۷۷.
▪ فهرست نسخه‌های خطی تعلق‌آباد دهلی نو. تهیه‌كننده مركز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، دهلی نو.- دهلی نو: مركز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران، ۱۹۹۹م= ۱۳۷۷ فهرست نسخه های خطی ذاکر حسینی جامعه علیه السلام - دهلی نو .
▪ فهرست نسخه های خطی فارسی كتابخانه انجمن ترقی اردو- دهلی نو. تهیه‌كننده مركز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، دهلی نو: مركز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران ۱۹۹۹م= ۱۳۷۷.
▪ فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه عمومی پتیالا (پنجاب، هند). تحریر و تنظیم احمد منزوی.- دهلی نو: مركز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۶.
▪ فهرست نسخه‌های خطی فارسی كتابخانه عمومی و آرشیو پتیالاپنجاپ، هند تحریر و تنظیم احمد منزوی با دستیاری ملیحه معلم. دهلی: مركز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران، ۱۹۹۹م= ۱۳۷۷.
▪ فهرست نسخه‌های خطی فارسی انستیتو تاریخ، باستان‌شناسی و مردم‌شناسی مركز علمی داغستان . فرهنگستان علوم روسیه . تهیه و تنظیم فاطمه علیبکوا ، زیر نظر صفا اخوان . – قم : کتابخانه بزرگ حضرت آیت ا… العظمی مرعشی نجفی، تهران : وزارت امور خارجه، مركز اسناد و تاریخ دیپلماسی، ۱۴۲۲ ق= ۲۰۰۱ م= ۱۳۸۰.
▪ فهرست نسخ های خطی فارسی در انستیتو نسخ خطی آكادمی علوم جمهوری آذربایجان (فهرست نامگو). محمد عادل اف.- تهران: سازمان اسناد ملی ایران، پژوهشكده اسناد، ۱۳۸۰.
▪ فهرست نسخه‌های خطی فارسی كتابخانه موسسه گنجینه مانكجی. تالیف مهدوی غروی.- اسلام‌آباد: مركز تحقیقات فارسی ایران و پاكستان، ۱۴۰۶ ق.= ۱۹۸۶م= ۱۳۶۵.
▪ فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه شعبه تحقیق و اشاعه كشمیر و كتابخانه حمیریه بهوپال. تهیه و تنظیم مركز تحقیقات زبان فارسی در هند.- دهلی نو: مركز تحقیقات زبان فارسی در هند. ۱۳۶۴. ه‍ ، ۱۸۴، ۲۴۰ ص.
▪ فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه ملی عشق‌آباد تركمنستان " فارسی- عربی " . نگارش سیف‌ا… مدیر؛ زیر نظر محمود مرعشی نجفی.- قم: كتابخانه بزرگ حضرت آیت‌ا… العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۲۱ ق= ۱۳۷۹، ۲۲۴ ص.
▪ فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه ملی تاجیكستان (ابوالقاسم فردوسی). علی بهرامیان، با همكاری عبدا… یونس اف.- قم: كتابخانه بزرگ حضرت آیت ا… العظمی مرعشی نجفی (ره)، تهران: وزارت امور خارجه، مركز اسناد و تاریخ دیپلماسی، ۱۳۸۰.
▪ فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه دانشگاه قازان جمهوری تاتارستان فدراسیون روسیه. به كوشش عنایت ا… فاتحی‌نژاد [و دیگران[.- قم: كتابخانه بزرگ حضرت آیت ا… العظمی مرعشی نجفی، گنجینه جهانی مخطوطات اسلامی؛ تهران: وزارت امور خارجه، مزكر اسناد و تاریخ دیپلماسی؛ ]قازان[: دانشگاه قازان جمهوری تاتارستان، كتابخانه، ۱۳۸۲، ۵۲۰ ص.
▪ فهرست نسخه‌های خطی فارسی موجود در كتابخانه عمومی دولتی سالتیكوف- شدرین. به انضمام كاسینكووا، گ.ی؛ مترجم عارف رمضان.- تهران: سازمان مدارك فرهنگی انقلاب اسلامی، گروه انتشارات، ۱۳۷۵. ۱۹۹ ص.
▪ مجموعه نسخه‌های خطی فارسی فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ازبكستان مجلدات ۶-۱. زیر نظر سیمیوف آ.آ.ب. مترجم عارف رمضان.- [تهران]: سازمان مدارك فرهنگی انقلاب اسلامی، ۱۳۷۵. ۶ ج در یك مجلد . نه ، ۳۵۴ ص.
● فهرست شهرستانها
▪ فهرست نسخه‌های خطی فارسی كتابخانه بورسه. به اهتمام توفیق ه‍ . سبحانی.- [رشت]: دانشگاه گیلان، ۱۳۶۸ سیزده، ۴۲۶ ص.
▪ فهرست نسخه‌های خطی عمومی اصفهان. تهیه و تنظیم جواد مقصود همدانی.- تهران: وزارت فرهنگ و هنر، اداره كل كتابخانه‌ها، ۱۳۴۹.
▪ فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه مسجد اعظم قم. رضا استادی.- قم: كتابخانه مسجد اعظم قم، ۱۳۶۵. ۱۲، ۷۲۸ ص.
▪ فهرست نسخه‌های خطی الهیات و معارف اسلامی مشهد. محمود فاضل.- مشهد: دانشگاه ۲۵۳۵
▪ فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه وزیری یزد وابسته به كتابخانه آستان قدس رضوی. نگارش محمد شیروانی.- [تهران]: انجمن آثار ملی، ۱۳۵۰.
▪ فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه آستان قدس حضرت معصومه (ع)./ نگارش و تحقیق حسن نقیبی.- قم: زائر، ۱۳۷۵.
▪ فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه مروی طهران. مولف رضا استادی.- تهران: كتابخانه مدرسه مروی، ۱۳۷۱.
▪ فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه آیت ا… فاضل خوانساری (ره). جعفر حسینی، زیر نظر محمدحسن فاضلی.- خوانسار: موسسه علمی و فرهنگی آیت ا… فاضل خوانساری (ره)؛ قم: انصاریان، ۱۴۱۶ ق= ۱۳۷۴.
▪ فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه عمومی امام هادی علیه السلام مشهد مقدس- ایران. نگارش احمد حسینی.- قم: مجمع ذخایر اسلامی، ۱۳۷۷. ۱۰۰ ص.
▪ فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه امام صادق (ع) قزوین. تحقیق و نگارش محمود طیار مراغی. - قزوین: حوزه علمیه قزوین، معاونت تحقیقات و پژوهش، ۱۳۷۸.
- فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه‌های رشت و همدان: كتابخانه جمعیت نشر فرهنگ رشت.- تهران: فرهنگ ایران زمین، ۱۳۵۳. [۳۰] ص.
▪ فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه عمومی مراغه. محمود طیار مراغی.- قم: آل علی (ع) ۱۳۷۹. بیست و دو، ۳۱۲ ص.
▪ فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه مدرسه آیت ا… بروجردی (قده) كرمانشاه- ایران. نگارش احمد حسین اشكوری.- [بی‌جا: بی‌ن]، ۱۴۲۲ ق.= ۱۳۸۰. [۱۳۹] ص.
▪ فهرست نسخه‌های خطی مدرسه علمیه نمازی خویی. تهیه و تنظیم علی صدرایی خویی.- تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی: دفتر نشر میراث مكتوب، ۱۳۷۶، ۵۴۰ ص.
▪ فهرست نسخه‌های خطی مدرسه خاتم الانبیاء (صدر) بابل. به كوشش علی صدرایی خویی، محمود طیار مراغی، ابوالفضل حافظیان بابلی.- تهران: دفتر نشر میراث مكتوب، ۱۳۷۶، ۲۸۰ ص.
▪ فهرست نسخه‌های خطی مدرسه امام صادق علیه السلام چالوس. به كوشش محمود طیار مراغی؛ مقدمه رفیع‌الدین موسوی.- تهران: مركز نشر میراث مكتوب، ۱۳۸۱. [۴۱۹] ص.
▪ فهرست نسخه‌های كتابخانه مفتی الشیعه (قم- ایران). احمد حسینی اشكوری.- قم: مجمع ذخایر اسلامی، ۱۴۲۳ ق.= ۱۳۸۱ [۱۳۱] ص.● واژه‌نامه‌ها (فرهنگها)
واژه‌نامه‌ها منابعی هستند كه به ارائه اطلاعاتی در باب واژه‌ها، عبارات و اصطلاحات زبان می‌پردازند كه به طور كلی به ترتیب الفبای زبان تنظیم می‌شوند. این منابع جزء منابع ردیف اول در آثار مرجع به شمار می آیند .(حری.۱۳۵۶.ص۳)(استعلامی.۱۳۷۵.ص۶۳ )
● تنها واژه‌نامه اختصاصی درباره نسخه‌های خطی عبارت است از:
▪ واژه‌نامه نسخه‌شناسی و كتاب‌پردازی: تذهیب، خط، صحافی، كاغذ، رنگ و مركب: فارسی- انگلیسی/ انگلیسی- فارسی. حسن هاشمی میناباد. تهران: نشر فهرستگان، ۱۳۷۹. ۲۱۴ ص.
▪ واژه‌نامه دیگری نیز از آقای هاشمی میناباد (به عنوان مترجم) موجود است كه در آن به برخی از لغات مرتبط با نسخه‌های خطی نیز اشاره شده است.
▪ فرهنگ حفظ و نگهداری مواد كتابخانه و بایگانی انگلیسی- فارسی با معادل‌های اسپانیایی، آلمانی، ایتالیایی- فرانسوی و روسی. تالیف شورای بین‌المللی بایگانی‌ها، كمیته نگاهداری و مرمت، ترجمه حسن هاشمی میناباد؛ ویراسته كارمن كوسپورنوگوئرا. تهران: موسسه نشر فهرستگان، ۱۳۸۱. ۲۴، ۸ ص .
كمبود منابع مرجع ردیف اول و واژه‌نامه‌ها و اصطلاحنامه‌های موضوعی در زمینه نسخ خطی بخوبی نمایان است، و اساساً اصطلاحنامه‌هایی با تعریف خاص آنها و توجه به نظام سلسله مراتبی در این زمینه وجود ندارد.
● دستورنامه‌ها و دستنامه‌ها
دستورنامه‌ها و راهنماها برای دستیابی به پاسخ فوری سوالات استفاده می‌شود. این كتابها عمدتاً اختصاصی هستند و به یك رشته از دانش بشری، شهر یا كشور خاص اختصاص دارند. دستورنامه‌ها ممكن است بیشتر جنبه عملی و نظری داشته باشند، یا گرایش و تاكید آنها بیشتر بر جنبه‌های عملی و فنی باشد. بسیاری از دستورنامه‌ها جنبه آموزشی و نظری دارند.(مرادی.۱۳۷۲.ص۲۹۲)در برخی ازکتابهای مرجع این آثار شبه دایره المعارف معرفی شده است.(حری.۱۳۵۶.ص۲۶)
● در شاخه نسخ خطی در سالهای اخیر كتابهایی جهت تصحیح متون و تهیه فهرستهای نسخ خطی تدوین شده كه جنبه دستورنامه یا راهنما دارند مانند:
▪ راهنمای تصحیح متون. جویا جهانبخش. تهران: دفتر نشر میراث مكتوب، ۱۳۷۸. ۱۰۶ ص.
▪ خالقی مطلق، جلال. گفتاری در شیوه تصحیح شاهنامه و معرفی دستنویسها.جلال خالقی مطلق. تهران: روزبهان، ۱۳۶۹. ۹۲ ص.
▪ تمهیدات در بررسی شیوه املاء در نسخه‌های خطی. محمدروشن. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۷۴. ۷ ص. (جزوه)
▪ تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطی. نجیب مایل هروی. تهران: كتابخانه موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۰. ۶۷۲ ص.
▪ نقد و تصحیح متون: مراحل نسخه‌شناسی و شیوه‌های تصحیح نسخه‌های خطی فارسی. نجیب مایل هروی. مشهد: آستان قدس رضوی. بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۶۹، ۵۰۴ ص.
▪ مقدمه‌ای بر اصول و قواعد فهرستنگاری در كتب خطی. محمدوفادار مرادی. تهران: كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی: سمینار مقدماتی نسخه‌های خطی، دبیرخانه، ۱۳۷۹. ۲۳۶ ص، [۱۲] ص.
● در زمینه آفت زدایی آثار كاغذی و مرمت آن نیز دستورنامه‌یا شیوه‌نامه‌ای موجود است که در حوزه نسخه های خطی نیز کاربرد دارد مانند :
▪ شیوه‌های آسیب‌شناسی، آفت‌زدایی و مرمت آثار كاغذی در كتابخانه عمومی حضرت آیت ا… العظمی مرعشی نجفی (ره) . محمدرضا ارجمند . - قم: كتابخانه عمومی حضرت آیت ا… العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۱۶ ق= ۱۳۷۵
توجه به تاریخ چاپ این کتابها نشان‌دهنده زمان توجه به این گونه آثار است که محدوده زمانی حدود پانزده سال اخیر را در بر می‌گیرد و نشان دهنده توجه به دستورنامه‌ها، قواعد و راهنماها در زمینه شیوه‌های فهرست‌نگاری نسخ خطی و تصحیح متون می باشد که خود نیاز به پژوهش بیشتری دارد . لازم به ذکر است که در زمینه فهرست نگاری نسخ خطی توجه به قواعد و اصول فهرست نویسی جدید نیز ضروری است .
● در زمینه نسخه‌های خطی فهرستهای ترتیبی، فهرستواره‌ها و راهنماها در جایگاه راهنماها قرار می‌گیرند، شامل:
▪ راهنمای فهرست مشترك نسخه‌های خطی فارسی پاكستان. حمیدانجم . - اسلام آباد: مركز تحقیقات فارسی ایران و پاكستان ۱۳۷۷ . شانزده، ۹۳۶ ص.
▪ فهرستواره كتابخانه مینوی (خطی، عكسی، میكروفیلم، یادداشتها) به پیوست همین گونه فهرست از كتابخانه " پژوهشگاه". - تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۳. ۲۳۶ ص.
▪ فهرستهای هفت‌گانه (كاتبان، مالكان، سالشماری نسخه‌ها و…). دانش‌پژوه، محمدتقی؛ افشار، ایرج. تنظیم قدرت ا… پیشنماززاده. تهران: كتابخانه ملی ملك، ۱۳۸۰. ۳۴۳ ص، ج ۱۳.
▪ فهرست الفبایی كتب خطی كتابخانه مركزی آستان قدس رضوی. محمد آصف فکرت .محمد وفادار مرداری. مشهد. آستان قدس رضوی. ۱۳۶۹. ۹۴۸ ص
▪ راهنمای گنجینه قرآن. احمد گلچین معانی . [مشهد]: آستان قدس [رضوی]، كتابخانه، ۱۳۷۴. یب، ۳۷۳ ص. (این كتاب جنبه كتابشناسی هم دارد. )
▪ فهرستواره نسخه های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی : (نمایه فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه مجلس شورای اسلامی جلدهای: ۲۵ و ۲۶ و ۳۵ تا ۳۸). علی صدرایی خویی. قم: حوزه علمیه قم، دفتر تبلیغات اسلامی، مركز انتشارات، ۱۳۷۸. ۷۱۶ ص.
▪ فهرستواره كتابهای فارسی. احمد منزوی . تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۷۴. ج ۱. (این كتاب جنبه كتابشناسی هم دارد)
▪ فهرستواره نسخه‌های خطی مجموعه مشکوه اهدایی به كتابخانه مركزی و مركز اسناد. محمد شیروانی. تهران: دانشگاه تهران، كتابخانه مركزی. ۲۵۳۵ [۳۴۱] ص.
▪ راهنمای نسخه‌های خطی كتابخانه بزرگ آیت ا… العظمی مرعشی نجفی (رحمه ا…). زیر نظر محمود مرعشی نجفی.- قم، كتابخانه بزرگ حضرت آیت ا… العظمی مرعشی نجفی. گنجینه جهانی محفوظات اسلامی، ۱۳۸۲.
▪ فهرستواره كتابخانه مینوی (خطی، عكسی، میكروفیلم، یادداشتها) به پیوست همین گونه فهرست از كتابخانه " پژوهشگاه " . به كوشش محمدتقی دانش‌پژوه؛ ایرج افشار.- تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۳. ۲۳۶ ص.
● زندگینامه‌ها
دایره المعارف فارسی زندگینامه (بیوگرافی) را چنین تعریف می‌كند: « تاریخ زندگی یا دوره‌ای از زندگی شخص در حدود اطلاعاتی كه نویسنده از احوال وی داشته است . "زندگینامه" را " ترجمه حال" و «كارنامه» نیز می‌گویند و صاحب ترجمه كسی است كه ترجمهٔ حال او را می‌نویسند.(مرادی.۱۳۷۱.ص۲۰۳) در بسیاری از زندگینامه‌ها به فهرست آثار و مقالات نویسنده نیز اشاره شده است. در زمینه نسخ خطی زندگینامه‌ها بیشتر در ارتباط با نسخه‌شناسان و برخی علماست مانند :
۱. حدیث عشق: دانش‌پژوه در قلمرو جستارهای نسخه‌های خطی. نادر مطلبی كاشانی ؛ محمدحسین مرعشی، مقدمه ایرج افشار.- تهران: كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۱، ۲ ج.
۲. زندگینامه خودنوشت و گزیده مقالات و بررسی‌های استاد احمد منزوی. به كوشش نادر مطلبی كاشانی، محمدحسین مرعشی.- تهران، كتابخانه موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۲. ۳۱۰ ص.
۳. فهرست‌های خودنوشت فیض كاشانی به انضمام پژوهشی در كتابشناسی و نسخه‌شناسی آثار او. محسن ناجی نصرآبادی.- مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۷۷. (این كتاب جزء كتابشناسی‌های موضوعی هم قرار می‌گیرد.)
در این زمینه نیز ضرورت وجود زندگی‌نامه‌های نسخه‌شناسان، كتابشناسان، صحافان، كاغذسازان، مرمت‌گران، كاتبان و غیره به خوبی محسوس است .
● نمایه‌ها
نمایه عبارت است از راهنمای نظام‌یافته مندرجات هر نوع نوشته‌ای با هدف كمك به جوینده در بدست آوردن اطلاعات سریع. این نوع نمایه‌ها به شكل الفبایی یا رده‌ای تنظیم می‌شود و در نشریان اداوری، بیشتر جنبه كتابشناسی دارد. نمایه‌ها نیز مانند فهرستها و كتابشناسی‌ها به دو دسته اختصاصی و عمومی تقسیم می‌شوند. (مهراد.۱۳۷۱.ص۴۹)
● مهمترین نمایه‌نامه در زمینه نسخه‌های خطی عبارت است از:
▪ فهرست مقالات فارسی- ۱۳۲۸ ق. ۱۳۳۸-. ایرج افشار . تهران:شرکت سهامی کتابهای جیبی، ۱۳۴۸-.
▪ معرفه الآثار (مجموعه مقالات نسخه‌شناسی و مجموعه خطی و…).گروه كتابشناسی محمد وفادار مرادی، محمدصادق موسومی گرمارودی.- تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۸۱. ۳۶۴ ص.
▪ فهرست مقالات فارسی در زمینه تحقیقات ایرانی به كوشش ایرج افشار.- [تهران]: شركت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳-
▪ فهرست مقالات استاد افشار در زمینه ایران‌شناسی است كه تحقیقات حوزه نسخ خطی را نیز در بر می‌گیرد.
همانگونه كه دیده می‌شود بطور خاص مقاله‌نامه‌ای در زمینه نسخ خطی وجود ندارد و تنها بخشی از فهرست مقالات استاد ایرج افشار به معرفی مقالات در زمینه نسخ خطی می‌پردازد.
با توجه به رشد مجلات اختصاصی مربوط به نسخ خطی و وجود مقالات متعدد در نشریات و مجلات مرتبط وجود مقاله‌نامه‌ای موضوعی در زمینه نسخ خطی ضروری به نظر می‌رسد.
● دایره المعارفها
دایره المعارفها به منابعی اطلاق می‌شود كه مقالات گوناگونی را درباره موضوعات مختلف دانش بشری به چاپ می‌رسانندو ممکن است بر اساس رده های موضوعی یا به ترتیب الفبایی تنظیم شوند.(حری.۱۳۵۶.ص۱۸) از دایره المعارفهای موضوعی در زمینه نسخ خطی تنها یك اثر را می‌توان اشاره كرد كه با توجه به تعداد صفحات آن كتاب به شمار نمی‌آید و احتمالاً جزوه‌ای بیش نیست.
▪ نگاهی به دایره المعارف كتابخانه‌های جهان حاوی نسخه‌های خطی اسلامی. قم: كتابخانه عمومی آیت ا… العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۲. ۱۶ ص.
دایره المعارفها نیز از منابع ردیف اول هستند و اطلاعات با ارزشی را در زمینه‌های موضوعی یا عمومی در اختیار مراجعین قرار می‌دهند .
با توجه به مباحث گسترده نسخه شناسی و کتابشناسی ، وجود دایره المعارفی در این مباحث بخوبی مشهود است .
● پایگاه‌های اطلاعاتی
امروزه منابع مرجع الكترونیكی جایگاه خاصی را در بررسی آثار مرجع پیدا كرده اند. و در بسیاری از كشورهای دنیا مراجع در كتابخانه‌های مجازی و با روش پیوسته (Online) از طریق بانكها و پایگاه‌های اطلاعاتی قابل دسترسی است. در ایران مهمترین گام در جهت الكترونیكی كردن مجموعه‌های خطی ایجاد بانك اطلاعاتی فهرستهای نسخ خطی در كتابخانه‌های بزرگ مانند : آیت ا… مرعشی، آستان قدس رضوی، دانشگاه تهران، مجلس شورای اسلامی و ملی است كه در حدبررسی فهرستها قابل دسترسی است. با توجه به حجم گسترده نسخ خطی ایران و جایگاه ممتاز آن در بین كشورهای اسلامی هنوز پایگاه اطلاعاتی با ویژگیهای خاص این پایگاهها در این حوزه موجود نیست. تنها یك وب سایت به نام " بیاض " از مهر ماه سال ۱۳۸۳ آغاز بكار كرده است .
این وب سایت به همت و علاقه آقای مجید غلامی جلیسه در قم راه‌اندازی شده و موضوعات كتابشناسی و نسخه‌شناسی را در بر می‌گیرد. این پایگاه در دو زمینه اطلاع‌رسانی و پژوهش فعالیت دارد و دارای سه نوع پیوند (لینك) روزانه، دایم و ورودی است. بخشی به نام كتابخانه دیجیتالی در آن در نظر گرفته شده كه در حال حاضر مقالات و كتابهای فارسی و عربی در حوزه تصحیح متون را در بر می‌گیرد و به شكل تمام متن (Full Text) قابل استفاده است. باید اذعان داشت كه طراحی این وب سایت در حوزه خطی بسیار باارزش است امّا نیاز به بررسی و مقایسه بیشتر با پایگاه های اطلاعاتی مطرح در جهان رادارد .
در بررسی و ایجاد پایگاه اطلاعاتی جمع‌آوری تمام موضوعات در ارتباط با موضوع اصلی، روزآمد بودن، مدیریت داده‌ها، تحلیل سیستم و غیره بسیار ضروری است. كه این امر تاكنون در حوزه نسخ خطی دیده نشده و لازم است در طراحی پایگاه اطلاعاتی نسخ خطی حتی‌المقدور تمام زمینه‌های موضوعی وابسته به متون کهن در نظر گرفته شود و منابع به شكل تمام متن قابل دسترسی باشد. (چه آثار مرجع با تقسیمات خاص آن، چه مجلات نسخ خطی، طرحهای پژوهش در این زمینه،فهرستهای نسخه های خطی و غیره).
● نتیجه
در خاتمه باید اشاره کرد که نسخه های خطی به عنوان منبع اصلی مطالعات اسلامی و ایرانی نیازمند توجه بیشتری است و ضروری است که آثار مربوط به آن در تمام حوزه ها گسترش یافته و متناسب با فناوری اطلاعات (IT) پیشرفت نماید .

الهه روحی دل
کارشناس ارشد نسخه های خطی(دانشگاه تهران)
فهرست منابع و مأخذ
● منابع الكترونیكی
پایگاه اطلاعاتی دانشگاه تهران www.uT.ac.ir àlinksà librariesà Central Library
كتابخانه مجلس شورای اسلامی www.Majlislib.com
كتابخانه آیت ا… مرعشی (ره) www.Marashylid.com
كتابخانه آستان قدس رضوی www.Aqlibrary.com
كتابشناسی ملی تا سال ۸۲ CD.RAM
كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران بخش كتابشناسی ملی www.nali.ir
وب سایت ( بیاض ) www.bayaz.net
● كتابها
انور (استعلامی)، پروین. مأخذشناسی و استفاده از كتابخانه. تهران: زوار. ۱۳۷۵.
مرادی، نورا…. مرجع‌شناسی شناخت خدمات و كتابهای مرجع. تهران: فرهنگ معاصر، ۱۳۷۲.
مهراد، جعفر. مقدمه‌ای بر خدمات مرجع عمومی، شیراز: مركز نشر دانشگاه شیراز ۱۳۷۱.
حری.عباس.مراجع وشیوه بهره گیری ازآنها.تهران:مرکزاسناد فرهنگی آسیا.|۱۳۵۶|

منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران