تأثیر ایرانیان بر فرهنگ آسیای جنوب شرقی‏

به دنبال پیدایش هسته‏های سیاسی که در پی شکل‏گیری تمدن اسلامی بخصوص پس از یورش ترک‎ها و مغول‎ها در قرون ۱۰ تا ۱۳ میلادی به وجود آمدند، زبان عربی که در همه جا معمول بود جای خود را به زبان فارسی داد. زبان فارسی از آن پس هم به عنوان یک گویش مختلط و هم به عنوان پیش برندة تمدن اسلامی در ایران، آناتولیا، آسیای مرکزی و شبه قارة هند همه گیر شد. در نتیجه، حدود زبان عربی که دیگر برای مردم عادی قابل فهم نبود در حد نماز و مناجات‎ها باقی ماند. تأثیر زبان فارسی در مسلمان کردن مردم شبه قارة هند از نمونه‏های بارزی است که باید در این مجال مورد تأمل قرار بگیرد. از دیگر موارد تأثیر زبان فارسی می‏توان به مبادلات فرهنگی خاورمیانه و بالاخص ایران با منطقه آسیای جنوب شرقی در قبل از اسلام، یعنی دورة ساسانی، نام برد.
دربارة نفوذ فرهنگی ایرانیان در منطقه مالایا و اندونزی قبل از ورود اسلام به این مناطق مطالعات زیادی صورت گرفته‏اند ولی متأسفانه اثری وجود ندارد که تمام جنبه‏های این مقوله را در خود گنجانده باشد.
اما تحقیق جک هرگول (Jacq-Hergoualc&#۰۳۹;h) که بخشی از آن جایگزین تحقیق پیشین توسط وتیلی (Wheatly) شده است، تا به امروز جامع‏ترین تحقیق دربارة اولین مراودات دریایی همسایگان آسیای جنوب شرقی با کشورهای منطقه بوده است.
تحقیق درباره ترتیب زمانی حضور فرهنگی ایرانیان در این منطقه اگر نگوییم غیرممکن، مشکل می‏نماید. این مشکل به علت گوناگونی جوامع آسیای جنوب شرقی است. آن‎چه در پی می‏آید از جمله برجسته‏ترین خصوصیت‎های نفوذ ایرانیان بر فرهنگ اسلامی منطقه آسیای جنوب شرقی به حساب می‏آید.
● تأثیر زبان پارسی بر زبان و ادبیات آسیای جنوب شرقی‏
نفوذ ایرانیان حتی در لغات زبانهای مالایی (که زبان رایج مسلمانان مجمع‎الجزایر اندونزی و مالایا است) و تایلندی (از قرن ۱۶ و زمان آیوتایا به این طرف) قابل تشخیص است.
در زبان تایلندی کلماتی که دارای ریشة فارسی هستند وجود دارند. کلماتی هم‎چون درک کلاپ (Drok Kulaap) یا کلاپ (Kulaap) به معنی گل رز که از ریشة فارسی گرفته شده‎اند. علاوه بر این، در کلمات کلم پلی (گل کلم) و کلم درک (کلم) ریشة فارسی کلم وجود دارد. کلم درک در زبان تایلندی دقیقاً معادل کلمه فارسی گل بکم است. اصطلاح تایلندی برای کلمة خالص نیز دارای ریشة فارسی «ناب» است. ولی یکی از مهم‏ترین کلمات عاریتی فارسی در زبان تایلندی اصطلاح فارنگ (Farang) است که به اروپاییان اطلاق می‏شود (کلمه‏ای که برای هر جهانگردی که چند روزی در تایلند اقامت کند آشنا است). ریشة این کلمه به زمان جنگ‏های بین اعراب و دشمنان خارجی (فرنگیش( Farankish بر می‏گردد. کلمه گواوا (Guava) که هنوز در زبان تایلندی به نام تن فارنگ (Ton Farang) خوانده می‏شود و معنای آن درخت خارجی است توسط پرتغالی‎ها به سیام آورده شد. بدون شک، تاریخ ورود این کلمات فارسی را باید در زمانی جست‎وجو کرد که گروه موفقی از تجار فارسی زبان از قرن ۱۶ به این طرف در آیوتایا پایتخت آن زمان سیام سکونت داشتند.
من در کتاب از اصفهان تا آیوتایا - روابط بین ایران و سیام در قرن هفده که در ماه مارس ۲۰۰۴ به چاپ رسید به این موضوع پرداخته‏ام. در این‎جا فقط یادآوری کنم که مهاجران ایرانی نقش بسیار مهمی در سیام قرن هفده ایفا کردند. به خصوص در زمان شاه نارای که از ۱۶۵۶-۱۶۸۸ تاج سلطنت را بر سرداشت ایرانیان دارای مقامات عالی رتبة درباری و مقامات محلی بودند.
اوج فعالیت ایرانیان در تایلند زمانی بود که دولت‎های صفوی و سیام در نیمة دوم قرن هفده به تبادل مقامات سفارت‎خانه‏ای پرداختند. آخرین آن هم البته هیئتی بود که از طرف شاه صفوی که منشی آن هیئت، ابن محمد ابراهیم، گزارش آن سفر را در کتابی به نام کشتی سلیمان گرد آورده، است.
با این حال نفوذ فرهنگی ایرانیان در مجمع الجزایر مالایا و اندونزی قدری متفاوت است، عناصر فرهنگ فارسی را می‏توان بیش‎تر در گویش قدیم و جدید مالایا جست‎وجو کرد. در خلال چند دهة اخیر چندین مطالعة ارزش‎مند در این زمینه انجام شده‏اند. کار محمد عبدالجباری بیگ به‎ نام کلمات عاریتی فارسی و ترکی در زبان مالایایی را نمی‏توان یک اثر علمی شمرد زیرا وقتی بحث ریشة لغات به میان می‏آید نویسنده فقط به حدسیات اقتضا می‏کند، ولی کار خوش هیکل آزاد (Khush-Haikal Azad) را که خود به زبان‎های مالایایی و اندونزی تسلط دارد می‏توان از لحاظ تحقیقاتی جامع‏تر دانست. کلمات عاریتی عربی و سانسکریت در گویش قدیم و جدید مالایایی بسیار بیش از کلماتی هستند که اصالت فارسی آنان مشخص شده است. ولی استفادة مکرر از لغات فارسی در کلمات روزمره هم‎چون شاه (که فقط به حکام مالایایی اطلاق می‏شود) گندم، انگور و دیوان (دیوان رکیت Dewan Rakyat مجلس مالزی) نشان از این دارد که حضور زبان فارسی در زبان مالایایی قابل انکار نیست.
در خلال دهه‏های۶۰-۷۰ میلادی الساندرو باسانی Alessandro Bausani) ) به انتشار مقالاتی دربارة کلمات و حکایات فارسی در زبان مالایایی پرداخت. حکایات داستان شیعی قدرت‎مندی به نام محمد ابن حنفی است که در نبرد با بنی امیه است. نصایح نیز از دیگر انواع داستان‏های فارسی است. این اثر توسط یک منبع ناشناخته فارسی که در خدمت سلاطین آچه‏ای آن زمان سوماترا بوده وارد زبان مالایایی شده است. موضوعات این کتاب نشان دهندة ارتباط نزدیک آن با الگوهای فارسی همچون سیاستنامة نظام‎الملک است که نویسنده بعضاً ترجمه‏هایی از آن را مورد استفاده قرار می‏دهد. علاوه بر این، نویسنده هر جا که از آغاز سال نو صحبت به میان می‏آورد از لفظ فارسی نوروز بهره می‏برد. از کتاب بوستان السلاطین (Bustan al-Salafin ) نورالدین الرانینی هم می‏توان نام برد که هر چند حالتی دایره المعارفی دارد ولی عکس‎العمل خشم‎آلودی است نسبت به شاعر صوفی مرتد اهل مالایا به نام حمزه فنصوری. این کتاب نیز در نیمة قرن هفده نگاشته شده است.
موضوع نفوذ فرهنگی ایرانیان در آسیای جنوب شرقی نیز به مانند موضوع تاریخ مسلمان شدن مردم منطقه از حساسیت خاصی در بین محققان برخوردار است. سؤال این است که آیا اسلام اول بار از ایران، عربستان سعودی و یا هند وارد این منطقه شده است و دیگر این‎که چه وقت این مهم رخ داده است؟ من قصد ندارم که به این بحث در این جا دامن بزنم. در حقیقت اکثر مسلمانان کشورهای مالزی و اندونزی سنی (شافعی مذهب) هستند. این موضوع برعکس شمال هند که حنفی مذهب هستند در مورد جنوب هند نیز صدق می‏کند. از طرف دیگر، نباید فراموش کرد که جنوب هند تا دهة ۱۶۸۰ که پادشاهی گل کندا (Golkonda) حاکمیت داشت از مراکز شیعه به حساب می‏آمد. نفوذ ایرانیان بر تفکرات مذهبی در آسیای جنوب شرقی را می‏توان بیشتر در سلاطین آچه‎که، پس از سقوط مالاکا (Malacca) در سال ۱۵۱۱ جست و جو کرد. بنا به گفتة هرگرانج (Hurgranje) که در اوایل قرن ۲۰ به کار نویسندگی اشتغال داشته، محرم (ماه اول تقویم اسلامی)، توسط آچه‎ای‎ها به میمنت نوه‏های حضرت رسول (ص) یعنی حسن (ع) و حسین (ع) به نام آسن - اسن (Asan-Usen) خوانده می‏شد و روز دهم این ماه را به نام آچورا (عاشورا) می‏نامیدند. نویسنده ادامه می‏دهد که هر چند بعضی از آچه‎ای‎ها سنی بودند ولی در ایام سوگواری به عزاداری می‏پرداختند، گرچه مراسم آن‎ها در مقیاس کوچک‎تری برگزار می‏شد. او اضافه می‏کند که آچه‎ای‎ها حتی ده روز اول محرم را بدیمن می‏پنداشتند.
به هر جهت نفوذ ایرانیان در آچه که، از لحاظ مراودات دریایی ارتباط تنگاتنگ با هند و منطقه خلیج فارس داشت و در دورة تفکر و عرفان اسلامی قرن ۱۷ به منصة ظهور رسید. در این میان حمزه فنصوری اصلی‏ترین اشاعه دهندة تفکر وحدت الوجود بود که این مکتب برگرفته از تعالیم عارف اندولسی معروف، ابن عربی، به حساب می‌آمد.
نفوذ فرهنگی ایرانیان را هم‎چنین می‏توان یکی دیگر از بخش‎های قلمروی مالایا یعنی مالاکا که بازار بزرگ تجاری منطقه به حساب می‏آمد جست‎وجو کرد. این کشور از اوایل قرن ۱۵ میلادی تا سال ۱۵۱۱ زمانی که به دست نیروهای اشغالگر پرتغالی افتاد پابرجا بود. هر چند مالاکا در ظاهر به عنوان خراج‎گزار سیام که حتی داعیة تمامی شبه جزیرة مالایا را داشت مطرح بود ولی می‏توانست خود را به عنوان ابرقدرتی در مجمع‎الجزایر معرفی کند و نیروی پیش برندة جدیدی برای اشاعه اسلام شود. در این زمان زبان فارسی، زبان بازرگانان دریایی منطقة اقیانوس هند بود و جامعة کوچکی از تجار فارسی زبان در مالاکا سکونت داشتند. ادارة شاه بندر که عنوان فارسی داشت و در اکثر بنادر اصلی اقیانوس هند و چندین بندر در امپراتوری عثمانی موجود بود، در مالاکا نیز تأسیس شد. این موضوع علاقة چندین محقق غربی را به خود جلب کرده است. این طور به نظر می‏آید که این دفتر از سال ۱۳۵۰ در منطقة اقیانوس هند موجود بوده است.
اکثریت مسلمانان منطقة آسیای جنوب شرقی از لحاظ مذهب شافعی هستند و از لحاظ چشم انداز کلامی نیز اشعری به حساب می‏آیند. مردم منطقة مالایا و اندونزی (بخصوص سوماترا و مناطقی از جاوه) در خلال قرن ۱۴ و ۱۳ توسط اعراب تاجر اهل حضرالموت در جنوب شبه جزیرة عربستان و جنوب هند، مناطقی که اکثریت آن سنی شافعی مذهب بودند در سطحی وسیع به اسلام روی آورند. علی‎رغم این‎که مسلمانان خاورمیانه و هند بسیار بیش از این به آسیای جنوب شرقی سفر کرده بودند بسیاری از این مسلمانان جزو کیش‏های مذهبی بودند که در آن زمان در خاورمیانه و هند مرسوم بودند. در زمان غزنویان که بر افغانستان امروز، بخش‎هایی از ایران و شمال غربی هندوستان از نیمة دوم قرن تا پایان قرن ۱۲ حکومت کردند زبان فارسی، زبان مسلمانان تحصیل‎کردة هند شد. ولی این فرایند از زمان تأسیس سلاطین دهلی در قرن ۱۳ سرعت بیشتری به خود گرفت. گسترش اسلام در آسیای جنوب شرقی در آن‎ زمان بیش‎تر از طریق بازارهای تجاری هند جنوبی و غربی صورت گرفت. اسلام در جامة عرفان که با رنگ و جلای ولایت عرفان قدیم ایران آمیخته شده بود و با عقاید و داستان‎های محلی جادوگری قبل از اسلام ترکیب شده بود تأثیر خود را بر مردم این منطقه گذاشت.
علاوه بر عرفان، عناصری از مذهب شیعه، نیز از طریق جنوب هند وارد اسلام منطقه مالایا و اندونزی شد. در حال حاضر هیچ گونه اطلاعاتی دال بر این موضوع که آیا فعالیت اسماعیلیان در هند تأثیری بر اسلام مالایا و اندونزی داشته است در دست نیست اما تا پایان قرن سیزده میلادی شیعیان که توانسته بودند در خانوادة سلطنتی پرلاک (Perlak) که ظاهراً از اولین سلاطین مسلمان ساحل شمال شرقی سوماترا به حساب می‏آمدند جدایی ایجاد کنند، تأثیرات شیعی خود را بر ادبیات مسلمانان مالایا و اندونزی نمایان ساختند. این تأثیرات توسط چندین محقق غربی و اندونزیایی که از مهم‎ترین آن‎ها برید (Baried) و ویرینگا (Wieringa) هستند مورد مطالعه قرار گرفته‎اند. تأثیر شیعیان بر ادبیات مالایا و اندونزی بیش‎تر در بخش حکایات نمایان است. حکایات محمد حنفی که نویسنده آن مشخص نیست از جمله کارهایی است که بخوبی مورد مطالعه قرار گرفته و توسط براکا (Brakel) به انگلیسی برگردانده شده است. حکایات محمد حنفی از جمله قدیمی‏ترین کارهای ادبی منطقه مالایا است که تا به امروز مورد علاقة خاص مسلمانان آسیای جنوب شرقی است. به نظر می‏آید این کتاب به طور کلمه به کلمه در شمال شرقی سوماترا (به احتمال زیاد در پاسای (Pasai از اصل فارسی ترجمه شده باشد. براساس مستندات داخل ترجمة مالایایی کتاب «براکا»، تاریخ نوشته شدن اصل فارسی کتاب جلوتر از نیمة دوم قرن ۱۴ نیست.
حکایات محمد حنفی که بخشی از میراث مسلمانان منطقه آسیای جنوب شرقی به حساب می‌آید داستان نبردهای یک قهرمان شیعه و فرزند امام علی (ع) با بنی‏امیه است. آن‎چه بسیار جالب است وابستگی بین این کتاب و کتاب دیگری به نام ابومسلم نامه است که توسط ایرانیان و ترک‎ها نگاشته شده و توسط براکل مشخص گردیده و حتی او عنوان می‏کند که بخش‏هایی از حکایات محمد حنفی که اظهارنظرهای خصمانه‎ای نسبت به معاویه، ابوحریره و وابستگان آنها در خود داشته است از این کتاب حذف شده است. هر چند در خلال قرون ۱۵ تا ۱۷ اسلام در مناطق مالاکا و آچه به سرعت در حال گسترش بود ولی در دیگر نواحی آسیا جنوب شرقی همچون اندونزی و فیلی‎پین گسترش در مرحله اولیة خود بود؛ تا آن‎جا که پس از سقوط مالاکا به دست پرتغالی‎ها در سال ۱۵۱۱ وقتی مردم کده (Kedah) دوباره اعتقاد به عالم روح پیدا کردند، آچه‎ای‎ها برآن شدند تا مردم را تحت تعالیم اسلام قرار دهند.
● یادداشتی تاریخی درباره حمزه فنصوری‏
دورة حکمرانی علاءالدین رعیت شاه (۱۵۸۸-۱۶۰۴) که از سلاطین آچه بود با شکوفایی عرفان ابن عربی همراه بود. هم‎چنین در این دوره حرکتی علیه شاعر عارف، حمزه فنصوری، صورت گرفت. در همین زمان در هند امپراتور مغول اکبر (۱۵۵۶-۱۶۰۳) حکومت می‏کرد که دربارة او اطلاعات چندانی نیست. ولی با روی کار آمدن نورالدین الرانین (مرگ ۱۶۵۶) که متولد هندوستان و یکی از مخلصان شافعی مذهب بود، دوره‏ای از افراطی‏گری در فقه که نتیجه‏اش آزار رساندن و سرکوب پیروان عارفان بود، شروع شد.
حمزه فنصوری در آیوتایا که محل زندگی جامعه‏ای از شیعیان تاجر اهل ایران بود، متولد شده است. حتی حمزه فنصوری در یکی از شعرهایش به زبان مالایایی، وقتی دربارة محل تولدش، شهر ناو (آیوتایا)، سخن به میان می‏آورد از تشبیه عرفانی - فلسفی «وجود» بهره می‏برد. علاوه بر این می‏توان این طور برداشت کرد که شهر ناو جایی است که او وجود دوباره پیدا می‏کند، وجودی که او را به طرف جادة عرفان هدایت می‏کند.
ولی در یکی از نوشته‏هایش به زبان مالایایی او بصراحت می‏گوید: «او (حمزه فنصوری) وجودش را در سرزمین شهر ناو بدست آورد.» اگر با دقت به کارهایش بنگریم درخواهیم یافت که او نه تنها با زبان مادریش بلکه با گویش‏های عربی و فارسی نیز آشنایی داشته است. می‏توان مدعا شد که او با ادبیات کهن فارسی هم‎چون کارهای عبدالرحمن جامی (مرگ ۱۴۹۲) آشنایی داشته است. پروفسور سید محمد نقیب العطاس، حاذق‏ترین محقق حمزه فنصوری، تحقیق جامع و منحصر به فردی دربارة او به همراه ترجمه و تدوین متون به زبان انگلیسی ارایه داده است.
در گذشته نبرد ارتداد و افراطی‏گری دینی را نبرد بین را نیری و فنصوری پنداشته‏اند که این دو فقط در مقولة عرفان مورد مطالعه قرار گرفته است. بنا به گفتة العطاس گردش تغییرات در کیش سنی‏های راست دین مانند عقاید النسفی (Al-Nasafi) برای مقابله با کیش ارتداد بیان کنندة نبرد پنهان این دو گرایش است. ولی نباید نفوذ تفکر شیعی را در میان عارفان کیش ارتداد در آچه نادیده انگاشت خود فنصوری مثلاً در چندین کار از امام اول شیعیان امام علی (ع) نام برده است. آن‎چه او در عراق، قبلة آمال شیعیان زایر انجام داده در حد حدس و گمان باقی مانده است. قرن ۱۶ را می‏توان زمانی دانست که عراق مرکز علم مسلمانان به حساب می‏آمده است و به نظر بسیاری از محققان و از جمله من، حمزه فنصوری بسیار پیش از آن به مذهب شیعه گرویده بود. آن‎طور که در کتاب تاریخ ارتباطات ایران و سیام آورده‏ام در قرون ۱۷ و ۱۶ شیعیان دوازده امامی در سیام دارای مرکزیت بودند. در همین کتاب به ارتباط گستردة دیپلماتیک بین این دو کشور پرداخته‏ام که در این‎جا مجال برای پرداختن به این موضوع وجود ندارد.
موخره‏
رواج کشتی‎های بخار توسط قدرت‎های استعماری هلند و انگلیس در منطقة اقیانوس هند در نیمه اول قرن نوزده، ارتباط مسلمانان آسیای جنوب شرقی با خاورمیانه و کشورهای عربی به خصوص با مکان‎های مقدس در شبه جزیرة عربستان و مراکز علمی مصر را آسان کرد. زوار و طلاب دینی که از آن‎جا برمی‏گشتند شروع به گسترش عقاید مذهبی هم‎چون وهابیت کردند. در این میان عقاید فنصوری و مذهب شیعه که از ایران به منطقه آمده بود جزو عقاید منحرف به حساب می‎آمد. این محدودیت که تا زمان حال ادامه یافته است حتی باعث از بین رفتن آزادی عمل در زمینة تحقیق شده است. تا آن‏جا که اطلاع دارم تنها مؤسسه‏ای که به تدریس زبان فارسی در منطقه اشتغال دارد مؤسسة تمدن و تفکر اسلامی در کوالالامپور است. وقتی در حال آماده کردن این مقاله بودم آینده کرسی آموزش زبان فارسی در این مؤسسه را هم درهاله‏ای از ابهام دیدم.
آن‎چه در این مقاله بررسی شده نشان می‏دهد که حضور ایرانیان در این منطقه بسیار زیاد است. حتی می‏توان آن را جزوی از فرآیند روی آوردن مردم آسیای جنوب شرقی به اسلام قلمداد کرد. معتقدم که می‏توان تحقیقاتی از جنبة تاریخی دربارة حضور ایرانیان به عمل آورد. امیدوارم که این مقاله عاری از هرگونه تعصب فرقه‏ای و نژادی باشد. مطمئناً می‏توان با پرهیز از نگاه تعصب‏آمیز به مسائل، جوی منصفانه به وجود آورد. هر چند متأسفانه اخیراً حرکت‎هایی انجام پذیرفته که عکس این موضوع را نشان می‏دهد.
دکتر اسماعیل مارسینکوفسکی استاد دانشگاه بین‎المللی اسلامی مالزی است و این مقاله را در «همایش بررسی تأثیر عرفان ایرانی در شرق آسیا» که بهمن ماه سال ۱۳۸۲ در بانکوک برگزار شده، ایراد کرده است.

اسماعیل مارسنیکوفسکی‏

منبع : پایگاه دانش، پژوهش و نشر بین الملل