آب و دعای باران در ایران

مغول‌ها در گرمای تابستان چند سنگ را به نشانه و نیت خواستن بارش در آب گودال و چشمه‌ای می‌اندازند و بر این باورند كه با این كار باران یا برف خواهد بارید. از مطالعه اساطیر و آیین‌ها، مناسك و رسوم مختلف مردم در سراسر جهان برمی‌آید كه آب همواره به عنوان «بن مایه آفرینش» و بارور كننده و زاینده مورد تقدیس و ستایش بوده است و همواره برای آن سرشتی جادویی قایل بوده‌اند.
در حوزه‌های گوناگون فرهنگی و با توجه به جغرافیای بومی آیین‌ها، باورداشت‌های گوناگونی در مورد آب مشاهده می‌شود. یكی از این حوزه‌های فرهنگی، ایران است كه با توجه به خصوصیات جغرافیایی، اقلیم‌های متفاوتی را دربرمی‌گیرد. در اكثر این آیین‌ها ترس از خشكسالی به چشم می‌خورد، از همین روی مراسمی چون عروسی آب و دعاهای باران و نماز و نیایش برای طلب باران و یا شستن تابوت در آب و یا نهادن علم عزاداری برای باران خواهی پدید می‌آید و یا اینكه در باور مردم آب همواره از سرشتی جادویی برخوردار است، چنانكه شب‌ها كاریزها، قنات‌ها و چشمه‌ها و رودخانه‌ها مأوای موجودات وهمی و جنیان و پریان می‌شود.
خاصیت جادویی آب، درمان بخش نیز است؛ از این روی چشمه‌ها وآب‌های مقدس و مناسك و مراتب احترام گذاری به آن‌ها را داریم كه غالباً بركت بخشی و نماد سبزی و زایندگی هستند و اغلب درخت یا درختچه‌ای در كنار آنان حاكی از این نماد به چشم می‌خورد كه آن هم معمولاً شفابخش و مورد تقدیس است.
● مراسم دعای باران در حوزه فرهنگی - جغرافیایی كویر
با توجه به اینكه فلات ایران بویژه نواحی مركز، حاشیه و اطراف كویرهای بزرگ «لوت» و «نمك» خشك است و كم آب، یكی از اساسی‌ترین مشكلاتی كه مردم، چه در شهر و چه در روستا با آن روبه‌رو بوده و هستند، تأمین آب است. خشكسالی و كم آبی‌های پیاپی باعث شده مردم این مناطق كه از راه دامداری و كشاورزی امرار معاش می‌كنند، همواره به تأمین آب بیندیشند. بی گمان باران یكی از اصلی‌ترین منابع تأمین كننده آب در نواحی خشك بوده و هست. ارزش حیاتی باران برای كشاورزان و دامداران كه بشدت متكی به نم و رطوبت زمین‌اند، سبب شده كه همیشه چشم به آسمان بدوزند و در انتظار آمدن ابرهای باران‌زا باشند و همین امر موجب برگزاری مراسم برای طلب و تمنای باران شده است.
مراسم طلب و تمنای باران به دو صورت انفرادی و گروهی انجام می‌گیرد:
● نمونه‌های انفرادی:
نهادن قیچی در زیر ناودان (در روستاهای حومه كزاز، سربند، علی‌آباد، مهاجران، فراهان، بزچلو و ...)
وارونه گذاردن بیل در آبراه خانه‌ها (در روستاهای مشك آباد، خمین، محلات، ساوه، سربند، فراهان)
نوشتن نام هفت یا چهل كچل و گره زدن ریسمان و آویختن آن از ناودان (در روستاهای سربند، ده كوهر، ده داود، هند رود، حشیان، حومه كزاز، ‌شازند، خمین، محلات و در میان بختیاری‌ها)
● نمونه‌های گروهی:
نماز استسقاء یا نماز باران، چمچه گلین، ‌عروسی قنات، در این بخش به اختصار و به عنوان نمونه مراسم «چمچه گلین» و «عروسی قنات» را می‌آوریم:
● چمچه گلین
این مراسم از فراگیرترین و رایج‌ترین مراسم آیین نمایشی باران خواهی در نقاط مختلف ایران و حتی دیگر كشورها از جمله تركیه، بلغارستان، یوگسلاوی، سوریه، تركمنستان، تاجیكستان و پاكستان است.
چمچه گلین با هدف طلب باران در خشك‌سالی‌ها در نواحی مختلف اجرا می‌شده است و هنوز هم گاهی اجرا می‌شود.
این مراسم با كار بچه‌هایی شروع می‌شود كه یكی از آن‌ها «چمچه» یا قاشق بزرگ چوبی را در دست دارد. بچه‌ها لباس عروسكی را كه از قبل آماده كرده‌اند، به تن ‌چمچه می‌پوشانند و آن را چمچه گلین (عروس باران) می‌نامند. یكی از بچه‌ها چمچه گلین را به دست می‌گیرد و همراه بچه‌های دیگر در حالی كه ترانه عروس چمچه و تمنای باران را می‌خوانند، برای گرفتن هدیه به در خانه‌ها در (شهر یا روستا) می‌روند. بر در هر خانه رئیس یا بزرگ خانه سطل یا ظرفی آب بر روی عروس چمچه می‌ریزد و مقداری حبوبات، مواد خوراكی، یا پول به بچه‌ها می‌دهد. در پایان بچه‌ها با موادی كه گردآوری كرده‌اند آش می‌پزند و آن را میان خود و نیازمندان تقسیم می‌كنند.
این مراسم از جمله آیین‌هایی‌ست كه برای طلب باران در اكثر روستاهای مركزی و بویژه منطقه سربند، شازند ‌و خصوصاً روستاهای ترك زبان اجرا شده است و هنوز در برخی روستاها اجرا می‌شود. (باشكوز، ایمان، مراسم تمنای باران و باران سازی در ایران، ص ۱۱۹)
نظیر این مراسم در سایر نقاط ایران، در حوزه فرهنگی گیلان، با عنوان كتراگئشه،‌ در بوشهر با عنوان «گلین» و عروس زشت برگزار می‌شود. به این طریق كه عروسی را كه مظهر زیبایی و نشانه باروری است، به صورت زشتی جلوه‌گر می‌سازند و با تكدی از اجتماع و طبیعت برای چنین مظهری طلب نعمت می‌كنند.
آنچه در تمامی این مراسم مشابه است، كار گروهی و طلب نعمت است. به نشانه بركتی كه قرار است از طبیعت نازل شود و معمولاً در همه آن‌ها ترانه‌ای دسته جمعی برای طلب باران خوانده می‌شود.
از جمله دیگر این مراسم، اجرای نمایش باران خواهی «گلی» در دشتی و دشتستان، نیریز، ممسنی، قریه چاه انجیر سروستان و سیف‌آباد لرستان، همچنین در بوشهر و در ایل «باصری» است. عروسی قنات موضوع نر و ماده بودن آب‌ها و نیز قنات كه ماندگاری است از مراسم دوران ستایش آناهیتا و تیشتر، ما را به عروسی قنات رهنمود می‌كند كه امروزه در بسیاری از نقاط ایران، از جمله روستاهای اراك، تفرش، ملایر، تویسركان، محلات، خمین، گلپایگان،‌ دلیجان، چهارمحال، اصفهان، دامغان،‌ شاهرود، یزد و شهر كرد متداول است. در گذشته حوزه اجرای رسم عروسی در تمامی نقاط ایران گسترده بوده است؛ در حال حاضر در ایران این آیین ویژه قنات است. احتمال دارد كه در دوران باستان عروسی چشمه، رودخانه و... نیز وجود داشته است. بررسی‌های انجام شده در مورد این موضوع نشان می‌دهد كه در مناطق كم باران و تقریباً كم آب و نیز در حاشیه كویر ایران اجرا می‌شود و هرگاه در اثر نیامدن باران آب قنات كم می‌شده، این مراسم اجرا می‌شده است.
در این بخش یك نمونه از اجرای مراسم عروسی قنات را می‌آوریم: طرز عمل بدین صورت است كه با انتخاب عروس قنات كه ممكن است یك زن بیوه و یا یك دوشیزه باشد، سعی می‌كنند رضایت او را به دست بیاورند، بنابراین پس از این عمل، مردم عیناً مانند یك عروسی معمولی جشن می‌گیرند. ساز و دهل و سایر آلات موسیقی محلی نواخته می‌شود و با رقص و دست افشانی شادی می‌كنند. گاه پیشاپیش آنان پیرمردان و پیرزنان حركت می‌كنند و عروس را بر سر سفره عقد كه معمولاً در كنار قنات است، می‌برند. ممكن است این مراسم در خانه‌ای باشد، آن گاه كوزه‌ای از آب قنات بر سر سفره عقد می‌گذارند.
پس از مراسم عقد، عروس بایستی به مظهر قنات برود و در آب آن بدون لباس آب تنی كند. ممكن است زن قنات برای اینكه آب قنات قهر نكند،‌ در سال یكی دو بار در مظهر قنات آب‌تنی كند. ضمناً در سر خرمن، مردم محلی مقداری گندم و جو به وی می‌دهند. آنچه در این مراسم نیز متداول است، شادی و دادن طعام و بركت به نماد بركت و نعمت خواهی از طبیعت است و شاید عروس قنات بازمانده‌ای از رسم كهن قربانی دادن برای آب باشد. «زن» نماد زایش و زایندگی در ارتباط با آب قرار می‌گیرد و آب را نیز به زایندگی و آفرینش وامی‌دارد.
در حوزه‌های متفاوت جغرافیایی و فرهنگی مراسم و آیین‌های گوناگونی برای باران‌خواهی و تقدس آب برگزار می‌شود، آنچه مهم است این است كه هرچند صورت ظاهری اجرای این آیین‌ها ممكن است متفاوت باشد، ریشه‌های مشتركی دارند. در مراسمی چون «چشن آب نو» (تعویض آب حوض‌ها و آب‌انبارها به هنگام سال نو) «جشن تیرگان»، «بردن آب به سر سفره عقد و نوروز»، «سپردن سبزه به آب در سیزده نوروز» و «عروسی باران» و یا «چهل كچلون»، «كوسن گلین» و... اعتقاد به جان‌دار بودن آب در باورداشت‌های مردم به چشم می‌خورد كه همواره نماد بركت و زایش و فزونی نعمت است.

منابع مورد استفاده:
از خشت تا خشت، محمود کتیرایی، نشر ثالث، تهران، ۱۳۷۹. افسانه زندگان، علیرضا حسن‌زاده، نشر بقعه، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۱
بیان نمادین در اسطوره، محمد اسدیان، کتاب ماه هنر، شماره ۳۵-۳۶، مرداد و شهریور ۱۳۸۰.
مراسم تمنای باران و باران‌سازی، ایمان باشكوز.
پژوهش عمومی فرهنگ عامه، محسن میهن‌دوست، انتشارات توس، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۰.
جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی ایلات و عشایر، حشمت‌الله طبیبی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم ۱۳۷۸.
جلوه‌های اساطیری در آیین‌های کوچه و بازار، فهیمه غنی‌نژاد، کتاب ماه هنر، شماره ۳۶-۳۵ مرداد و شهریور ۱۳۸۰.
روان‌شناسی خرافات، جادو، گوستاو، مترجم محمدنقی براهنی، تهران، نشر نو، ۱۳۶۳
معتقدات و آداب ایرانی، ماسه هانری، مهدی روشن‌ضمیر، تبریز، ۱۳۵۵.
هنرو مردم شماره ۸۲ و ۱۵۵.
جزوه‌های درسی دكتر كیانوش كیانی هفت لنگ.

منبع : موسسه گفتگوی ادیان