سرگشتگی هویت در تئاتر دینی

هنرها برای تحقق مبانی دینی در میان جوامع، جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارند و هنر تئاتر به دلیل زنده بودن و شریک بودن با تماشاگر از خصوصیات منحصر به فردی برخوردار است. تئاتر دینی یکی از همان گونه‌هایی است که با استفاده از همین ویژگی‌های هنر نمایش می‌تواند با دغدغه قرار دادن مسائل اعتقادی، مذهبی، دینی و شریعتی به شکلی از نمایش دست یابد که علاوه بر حس سرگرمی و همراهی مخاطب، در بطن و پیام مورد انتقالش به کاتارسیس یا همان تزکیه نفس در مخاطب برسد.
اما این که چرا با وجود ممزوج بودن مسائل دینی در لحظه لحظه زندگی اجتماعی‌مان نتوانسته‌ایم آن طور که بایسته و در شان هنر دینی است در تئاتر دینی به توفیقی مثال‌زدنی و حرکتی جریان‌ساز دست پیدا کنیم خود مدلول شرایط گوناگونی است. شاید دلیل اصلی این مساله به روشن نشدن تکلیفمان با کلیت تئاتر در کشور مرتبط است یا این که آیا اصلا مسوولان به وجود تئاتر اعتقاد دارند؟ آیا تئاتر دغدغه و مساله برای متولیان فرهنگی است؟ و پرسش‌هایی از این دست که برای رسیدن به پاسخی کامل نیازمند صرف هزینه و انجام تحقیقات و پژوهش‌های دامنه‌داری هستیم که در این مقال نمی‌گنجد، اما برای دریافت صحیح از روند تئاتر دینی در کشور و رسیدن به پاسخ‌ پرسش‌های مطرح شده به میان هنرمندان این عرصه رفتیم و پای حرف‌هایشان نشستیم که حاصل آن را در ادامه از نظر می‌گذرانید.
نمایش دینی زمانی موفق خواهد بود که بدون شعار انسان را به تفکر وادار کند و او را به کمال رساند. برای این مهم ابتدا باید ذهنیت و نوع نگاهی که در تئاتر دینی وجود دارد را اصلاح کنیم و بعد از آن با در نظرگرفتن افقی گسترده‌تر مساله توفیق در امر انتقال پیام در تئاتر دینی را هدفمندتر دنبال نماییم.
در این زمینه دکتر شهرام گیل‌آبادی، مدرس دانشکده سینما و تئاتر و مدیر رادیو نمایش معتقد است: اگر دیدگاه و نوع تلقی تغییر پیدا کند، بسیاری از موضوعات را می‌توانیم در اجراهای دینی به کار ببریم که پیش از این به آنها توجه نشده است. به معنی دیگر می‌توان گفت یکی از مولفه‌هایی که در پذیرش آثار نمایشی دینی می‌تواند مدنظر قرار گیرد این است که آثار ارائه‌شده نگاهی خلاق به موضوع دین داشته باشند. به طور مثال آثاری که با به کار بردن مفاهیمی خاص مخاطب را هر چه بیشتر با باورهای مذهبی آشنا می‌کنند، در برنامه‌های تئاتری ما با محوریت دین در اولویت قرار گیرد.
گیل‌آبادی درخصوص نقاط ضعف تئاتر دینی در کشورمان به نکات ساده ولی قابل تاملی اشاره می‌کند و می‌گوید: آسیب‌شناسی این حوزه بسیار وسیع و گسترده است و تا امروز خیلی محدود به آن پرداخته شده، اما به طور کلی می‌شود گفت تئاتر دینی خیلی مناسبتی شده است و فقط در زمان‌های معینی به آن پرداخته می‌شود. از طرفی برخی از دوستان تعاریفی را از تئاتر دینی ارائه می‌کنند که مطابق با ذهنیات آنهاست و ربطی به حقیقت این مساله ندارد.
رادیو نمایش با تاکید بر ویژگی‌های تئاتر به عنوان یک هنر مستقل می‌گوید: توجه به روح تئاتر و عجین کردن آن با مفاهیم دینی یک ضرورت بدیهی و قطعی به نظر می‌رسد و حاکم کردن نگاه سفارشی و هدایتی به آن لطمه و آسیب می‌رساند. ممکن است در کوتاه‌مدت با این سیاست کارهایی تولید و اجرا شود، اما در درازمدت شاهد کارهایی تکراری و بدون مفاهیم درست و اساسی خواهیم‌بود.
● در جستجوی هویت گم‌شده
متاسفانه از سوی دیگر تلاش‌هایی در حال شکل‌گیری است که هدف آنها جداسازی هویت تئاتر دینی و مسائل مذهبی پیرامون آن از سایر گونه‌های تئاتری است که با نگاهی به ارتباط بنیادین اصول نمایشی و گونه‌های متفاوت تئاتری با هم بوضوح این نکته عیان است که این جداسازی نمی‌تواند درست باشد، چرا که طبق گفته بزرگان هنر تئاتر کم و بیش دارای مضمونی انسانی و معنایی است و نمی‌توان با این جداسازی بگوییم برخی تئاترها دینی و برخی دیگر غیر دینی هستند.
امیر دژاکام، مدرس، نویسنده و کارگردان تئاتر در این زمینه با تاکید بر این نکته که برای دستیابی به یک تئاتر هدفمند و ارزشمند دینی راه دشواری در پیش داریم، می‌گوید: تئاتر دینی ما زمانی موفق است که به یک زبان جهانی دست یابد. آنقدر در عرصه تئاتر دینی، خودمان را محصور و مقید به جداسازی ژانر تئاتر دینی از سایر گونه‌های تئاتری کرده‌ایم که نتوانسته‌ایم فراتر از این حصارها گامی برداریم. تئاتر معاصر در سراسر دنیا دارای زبانی واحد است. این زبان واحد و همه‌فهم در سراسر جهان باید با امکانات صحنه‌ای مناسب همراه شود تا به برقراری ارتباط بهتر مخاطب با اثر منجر شود. مخاطب امروز نیاز دارد نکته و مساله جدیدی را روی صحنه تئاتر ببیند که قبلا آن را در جای دیگری ندیده است.
نویسنده نمایشنامه غزل کفر با اشاره به این اصل که حرف‌های مهم و انسان‌شناسانه را باید در قالب و فرم‌های جدید به مخاطب عرضه کرد و باعث شگفت‌زدگی مخاطب شد و فطرت و جستجوگری او را در باب دین تحریک کرد تا به دنبال عرصه‌های جدید گام بردارد، می‌افزاید: این مساله درباره هنرمندان نیز صادق است. وقتی هنرمندی به صورت مدام در حال کار کردن باشد نیاز به مطالعه و ارتقای سطح کاری‌اش را احساس می‌کند و به سمت تحقیق، پژوهش و مطالعه می‌رود که به خودی خود همین امر باعث بروز خلاقیت و نوآوری در کارش می‌شود، در حالی‌که وقتی اصلا فرصت اجرا پیدا نمی‌کند، این احساس نیاز نیز در او شکل نمی‌گیرد.
این صحبت‌ها موید این نکته است که برای تثبیت ژانر تئاتر دینی باید سال‌ها برنامه‌ریزی شود تا مانند ژانر‌های دیگر از جمله کمدی، تراژدی و ملودرام برای مخاطب پذیرفتنی شود. همچنین ایمان قلبی هنرمند، پژوهش و تحقیق در زمینه دین و قرآن و شناخت اصول درام از عناصر مهم در ساخت ژانر تئاتر دینی به شمار می‌رود.
● درک تماشاگر و پیام تئاتر دینی
زبان و ادبیات تئاتر دینی بر اجرا ارجحیت دارد و این امری بدیهی است، اما اگر کارگردانی نمایش موفقی را به صحنه ببرد و در عین حال به اجرا توجه کند، با مخاطبان بیشتری روبه‌رو خواهد شد. اصلی که اکثرا مورد غفلت واقع می‌شود، این است که هنرمندان در اجرای تئاتر دینی نباید این هدف را داشته باشند که این نوع تئاتر صرفا مبلغ دین باشد، چرا که در این صورت این نمایش تاریخ مصرف پیدا می‌کند و شعاری، سفارشی و تبلیغی می‌شود.
تئاتر دینی، مردمی‌ترین تئاتر است ‌و با بررسی تاریخ تئاتر می‌بینیم این نکته در فرهنگ باستان هم وجود ‌‌داشته‌ استکوروش زارعی، بازیگر و کارگردان نمایش‌های دینی در این باره می‌گوید: باید تعریف درستی از نمایش و تئاتر داشته باشیم. تئاتر فعال گروهی است، عده‌ای دور هم جمع می‌شوند و کاری را که زمانی برای آن وقت گذاشته‌اند به نمایش می‌گذارند که به اعتقاد من اگر این نمایش تماشاگر نداشته باشد، کامل نیست و فرقی نمی‌کند تئاتر دینی، سیاسی، اجتماعی یا معناگرا باشد. همچنین پژوهشگران و نمایشنامه‌نویسان باید سمینار برگزار کنند و به این مقوله که تئاتر دینی چیست و نمایش مبلغ و شعاری کدام است بپردازند. باید تئاتر دینی از نظر عملی و نظری آسیب‌شناسی شود و بدانیم از این نوع تئاتر چه نوع انتظاری داریم.
کارگردان نمایش کانال کمیل با اظهار تاسف از برخوردهای نادرست با نمایش‌های دینی می‌افزاید: برخی مدیران فرهنگی نسبت به تئاتر دینی کم‌لطف هستند و حمایت‌های لازم را از این نوع تئاتر انجام نمی‌دهند و از سوی دیگر، هنرمندی که به سراغ مضامین دینی می‌رود باید دقت و نکته‌بینی زیادی داشته باشد. استدلال‌هایش باید محکم باشد تا واقعیت‌های اساسی دین بد به تصویر درنیاید و در بین مردم عادی ایجاد شائبه نکند.
اگر متولیان و هنرمندان تئاتر نکته‌سنج باشند و از این امکان برای روبه‌رو شدن با مردم استفاده کنند، قطعا به نتایج خوبی دست خواهیم یافت. تئاتر دینی مردمی‌ترین تئاتر است و با بررسی تاریخ تئاتر می‌بینیم این نکته در فرهنگ باستان هم وجود داشته است. اگر ما نیز به سمت این نکته برویم، خواهیم دید همدلی و همراهی مردم بیشتر و بیشتر هم خواهد شد.
● اهداف شخصی در نمایش‌های دینی
هنر و کلیه شاخه‌های آن مانند تئاتر هدیه‌ای آسمانی از سوی خداوند است و به همین دلیل باید به این هدیه الهی احترام گذاریم و اجازه رشد آزادانه به آن بدهیم، چرا که هنر و خلاقیت همزادش هیچ‌گاه با چارچوب‌های از پیش تعیین شده همخوانی ندارد که اگر این‌گونه باشد دیگر خلاقیت با خلق آنی و ناب از سوی هنرمند مترادف نخواهد بود.
هنر، بویژه هنر تئاتر با روح و روان آدمی در ارتباط تنگاتنگ قرار دارد و می‌تواند انسان را به سوی خالقش هدایت کند. مفهوم و معنی ذاتی هنر تئاتر را در یک جمله می‌توان اینگونه بیان کرد که تئاتر مولود ماورایی و الهی خالق خود است، زیرا هنر تئاتر و به خصوص تئاتر دینی هرگز نمی‌تواند وسیله‌ای برای رسیدن به اهداف شخصی یک فرد و یا گروه خاصی تعبیر شود.
نکته‌ای که نباید فراموش شود، این است که کسی باید یک اثر هنری مذهبی را به صحنه ببرد که پیش از هر چیز سواد آن کار را دارا و به آن اشراف داشته باشد.
در ساده‌ترین تعریف از دین می‌توان این‌گونه بیان کرد که دین مجموعه‌ای از عقاید، مناسک و آیین‌های افراد یک اجتماع (چه به شکل فردی یا گروهی) است که ریشه خداشناسی دارد و درصدد آموزش راه و رسم درست زندگی کردن است. تئاتر نیز اگر نشانه‌ای از تعریف فوق در آن هویدا و قابل لمس و درک باشد «تئاتر دینی» خوانده می‌شود.
حال اگر به تاریخ تئاتر دینی در ایران مراجعه کنیم، غالباً تعریف تئاتر دینی چیزی جز روایت تاریخی دین از زندگی پیامبران و مسائل پیرامون ایشان نبوده است. این برداشت اشتباه و تک بعدی از یک سو نه‌تنها ضربه‌ای مخرب به مقوله تئاتر دینی در مفهوم ناب آن وارد می‌کند، بلکه به لحاظ آسیب‌شناسی نیز مخاطب را دلزده از تئاتر و نمایش مفاهیم مذهبی در بطن آن می‌نماید. از سوی دیگر باید اذعان داشت که متاسفانه تئاتر دینی یا هر نوع نمایشی که بر اساس مناسبتی تولید می‌شود در ایران به محصولی سفارشی یا جشنواره‌ای بدل شده است و هیچ‌گاه مانند سایر گونه‌های نمایشی در طول سال روند اجرایی پویا نداشته است.
در رابطه با جایگاه تئاتر دینی در عرصه هنر تئاتر کشور حسین مهکام، نویسنده، کارگردان و رئیس پیشین انجمن نمایشگران دینی معتقد است: در چند وقت اخیر تئاتر دینی فقط در یک محور حرکت کرده و پرداختن به موضوعات مذهبی تک‌بعدی شده است که این یک بحران جدی در حوزه تئاتر محسوب می‌شود. متاسفانه تئاتر مذهبی تنها به نمایش مراسم و مناسک عبادی و دینی محدود شده است.
این نکته را باید در نظر گرفت که دین خلاصه در مناسک و مراسم نیست، بلکه در همه ابعاد زندگی ساری و جاری است.
نویسنده نمایشنامه دینی «حریم» با تاکید بر این نکته که نظام روابط اجتماعی بشر امروز که در این عصر یک دهکده کوچک جهانی است، از کمبود نشانه‌های دین در خودش رنج می‌برد می‌گوید: نکات و زوایای قابل ‌توجهی در زمینه دین، اقتصاد، مسائل اجتماعی و فرهنگی وجود دارد که نمایش آن در عرصه تئاتر ایران یا حضور ندارد یا بسیار کمرنگ است. آنچه در این سال‌ها بیشتر بر صحنه نمایش دیده شده، آیین‌های مذهبی و عبادی بوده که متاسفانه تئاتر گرایش‌های افراطی به آن سمت پیدا کرده و در نهایت این مساله باعث بروز آفت در عرصه تئاتر دینی ‌شده است.
● ضعف متون و بهانه خطوط قرمز
از این مساله نیز نباید غافل شد که یکی از دلایل اصلی دوری مخاطب از اجراهای صحنه‌ای با مضامین دینی و مذهبی، بن‌مایه ضعیف آثار است. متاسفانه بهانه هنرمندان و بخصوص نمایشنامه‌نویسان برای توجیه این ضعف به وجود خط قرمزها در طرح موضوعات دینی توسط مسوولان بازمی‌گردد و این در حالی است که هیچ خط قرمز غیرمنطقی‌ای برای این گونه تئاترها وجود ندارد و این تصور بیشتر برای نمایشنامه‌نویسان به صورت درونی و ذهنی شکل گرفته است.
دکتر رحمت امینی، نمایشنامه‌نویس و رئیس کانون تئاتر دانشگاهی و مدیر دپارتمان نمایش دانشکده هنر دانشگاه آزاد هنر و معماری در بیان وجه ارتباط دور شدن مخاطبان از تئاترهای دینی و بهانه نویسندگان به وجود خطوط قرمز دست و پا گیر می‌گوید: در شرایطی که هر روز شاهد دور شدن مخاطبان از گونه تئاتر دینی و در یک کلام آثار نمایشی مذهبی هستیم، وقتی در کاری نویسنده‌ای نگاه سطحی و کم‌‌عمق به موضوعی مذهبی دارد و یک نفر در مقام اعتراض برمی‌آید، آن نویسنده در پاسخ به خطوط قرمزها اشاره می‌کند. مردم هر ساله در زمان ماه محرم به واقعه عاشورا توجه دارند و روحانیون در مساجد برای آنها هر سال وقایع را بازگو می‌کنند، اما در این زمینه توقع از تئاتر بسیار بالاتر و متفاوت‌تر است.
رئیس کانون تئاتر دانشگاهی در ادامه با تاکید بر این مهم که اختلاف میان سطح اعتقادات و باورهای مذهبی بین هنرمندان در رویکرد ایشان به ارائه آثار دینی، نمود بارزی دارد، می‌افزاید: مذهب امری فطری است و همین ریشه فطری و قوت و ضعف آن میان افراد باعث می‌شود سوژه‌ای بدیع و متفاوت در ذهن هنرمندی شکل بگیرد و در ذهن هنرمندی دیگر نه! من فکر می‌کنم بیش از گذشته در اجرای نمایش‌های دینی‌مان دچار شعارزدگی شده‌ایم در حالی که نهاد و باطن همیشه بیدار تماشاگر ایرانی آماده پذیرش نکات معنوی و مذهبی در هر قالبی است و چه قالبی بهتر و اثرگذارتر از تئاتر. برای روشن‌تر شدن گفته‌هایم به ذکر مثالی می‌پردازم، وعده خدای رحمان و رحیم در قرآن این است که در برزخ بخشایش وجود دارد. برزخ یک لطف و ودیعه الهی است و آنجا یک فرصت و مجال برای انسان‌های خطا کار است. این عالم برای برخی خیلی سریع می‌گذرد و برای برخی دیگر خیلی کند می‌گذرد و این می‌تواند تم بسیار زیبایی برای خلق نمایشنامه‌ای دینی باشد.
من همیشه فکر می‌کنم این امکان وجود دارد که نمایشی دینی درباره برزخ کار کرد اما در آن، شعار به کار نبرد.
● تئاتر دینی و مدیریت تئاتر
این نکته را نمی‌توان نادیده گرفت که پس از انقلاب ‌نمایش‌های قابل تاملی با مضامین دینی ساخته شده است. فضای دینی پس از ‌انقلاب، تلاش‌های بسیاری را در این راه برانگیخت و ثمرات و نمونه‌های مهمی ‌داشت که نباید نادیده گرفته شود، زیرا با نادیده گرفتن آن مسائل در حقیقت تلاش هنرمندان این عرصه را نادیده گرفته‌ایم و این مساله جز دلسردی و ناامیدی برای این گروه‌ها پیامد مثبتی در بر نخواهد داشت.
متاسفانه تئاتر مذهبی تنها به نمایش مراسم و مناسک عبادی و دینی محدود شده است. این نکته را باید در نظر گرفت که دین در مناسک و مراسم خلا‌صه نمی‌شود بلکه در همه ابعاد زندگی ساری و جاری است
اما از کنار این موضوع حائز اهمیت نیز نمی‌توان به سادگی گذشت که ‌ هنوز بسیاری از مسائل در تحقق تئاتر دینی، ناگفته مانده است. از جمله این مسائل می‌توانیم به ‌محدوده دخالت مدیران و نیز اقتصاد دولتی در عرصه تئاتر و تعریف جامع و ‌مانع از جایگاه بخش خصوصی در این حیطه را اشاره کنیم و نیز تعریف‌های دقیق از همه اموری ‌که در این گزارش مطرح شد هنوز به صورت کلی در اجتماع و میان مسوولان تئاتر ما وجود ندارد.
شهرام زرگر، نویسنده و رئیس گروه نمایش دانشکده سینما تئاتر دانشگاه هنر سلیقه‌ها و تعبیرات نامشخص در مدیریت تئاتر ایران را یکی از موانع اساسی ‌در تحقق تئاتردینی می‌داند و می‌گوید: وجود چنین موانع و نوع نگاه‌ها در میان مسوولان باعث از بین رفتن اعتماد به نفس گروه‌های نمایشی دینی برای ‌رجوع به مباحث دینی می‌شود.
زیرا آنها بر سر این دو راهی قرار می‌گیرند که آیا می‌توانند احساس و خلاقیت ‌خود را در امور دینی بیان کنند، یا ‌باید تابع دستورات و باید و نبایدهای ‌دائم متغیر و نظرات دوره‌ای سیاستگذاران تئاتر باشند؟ این‌گونه مشکلات و آسیب‌ها نزدیک ‌شدن به حیطه تئاتر دینی را خطیر و دست و پاگیر می‌کند و بر این اساس بسیاری از ‌هنرمندان صاحب قریحه‌ ما، ترجیح می‌دهند در حیطه‌های دیگر، ‌خلاقیت خود را بیازمایند.
زرگر در ادامه با اشاره به این مطلب که هنوز بسیاری از مسائل در تحقق تئاتر دینی، ناگفته مانده است، خاطر‌نشان می‌سازد: البته نباید انتظار داشت که در یک هم‌اندیشی یا با چند ‌مقاله و کتاب، برای همه این مسائل، پاسخی قطعی یافت. همین قدر که در ‌فضایی آزاد، از نگاه‌های مختلف و متضاد، آرا و نظرات گوناگون مطرح شود و ‌به گوش همه برسد، خود نوید این را می‌دهد که از میان همه آن تعاریف، تعریف‌های دقیق ‌و راه‌‌های اصولی‌تری به دست خواهد آمد.‌
● محتوا حلقه اتصال فراموش شده
به سبب همه دلایلی که ذکر شد، این گونه تئاتری هیچ‌گاه امکان رسیدن به تئاتر دینی به عنوان یک شکل اجرایی جاری و ساری در مجموعه تئاتر کشور را نداشته است و با شرایطی که بیان شد، نمی‌توان انتظار بیش از این را هم داشت. این در حالی است که هنوز هم یک خطابه یا یک مراسم آیینی مذهبی به دفعات تاثیرات شگرف و اعجاب برانگیزتری از این نوع تئاتر دینی رایج در کشور را بر مخاطب دارد.
حال اگر کمی واقع‌بینانه و با توجه به پیش داوری‌های تماشاگر از تئاتر دینی به بازتاب و بازخورد‌های آن بیندیشیم، می‌توان با جرات گفت برای رسیدن به تئاتر دینی جریان‌ساز، تفکر برانگیز و تاثیرگذار باید این شکل نمایشی به گونه‌ای هوشمندانه‌تر گام بردارد تا هم مراقب دلزدگی‌های مخاطب، هم نگهدار تئاتر و از همه مهم‌تر حافظ شان پر ارج دین باشیم. در یک کلام باید گفت که تئاتر دینی برای رسیدن به جایگاه والا و واقعی‌اش باید به روایت محتوایی در شکل اجرا روی آورد و از سطح به عمق گام بردارد.

امین خرمی

منبع : روزنامه جام‌جم