دوشنبه, ۲۲ بهمن, ۱۴۰۳ / 10 February, 2025
مجله ویستا
هنر اسلامی و جامعه مدرن
امّا هنری انتزاعی و بریده از واقعیت‌ها نیست كه یك‌سره به لاهوت بپردازد و از ناسوت و زندگی روزمرّه غافل شود، بلكه ریشه در واقعیت دارد و از فریب به‌دور است. تاكنون هنرپژوهان غربی بیشتر از دیدگاه تاریخی در باب هنر و معماری اسلامی سخن گفته‌اند. گاه نیز به مسئله‌ی ممنوعیت چهره‌پردازی و شمایل دینی در اسلام پرداخته‌اند و در این خصوص مبالغه نموده و حتی متعصبانه داوری كرده‌اند. از خوشنویسی و تأثیر قرآن در پیدایش و بالیدن خطّاطی و كتابت نیز سخن رانده‌اند .۲ . امّا به اعتقاد ما تنها رویكرد تاریخی به هنر اسلامی كافی نیست و تدوین فلسفه‌ی هنر اسلامی و پدیده‌شناسی هنر اسلامی اهمیت زیادی دارد و بحث از پایه‌های معرفت‌شناسانه و الهیاتی این نوع هنر حتی اهمیت بیش‌تری می‌یابد چرا كه امروز و در شرایط غلبه‌ی تفكر موسوم به پست‌مدرن از امتناع عقلانیت سخن می‌رود كه در هنر اسلامی تبلوری شگرف دارد. هنر اسلامی مبتنی بر توحید است كه یك جهان‌بینی كامل و گونه‌ای هستی‌شناسی منظم هندسه‌وار است كه نظم پلكانی ۲۱ جهان هستی و اطوار وجود و جایگاه آدمی و نسبت به او با خدای خالق و دیگر موجودات را همچون یك «ماندالا» ۲۲ یا طرح و نقشه‌ی هنری به تصویر می‌كشد. هستی به تمامی فعل خداوند است و جلوه‌ی او و موجودات همه آینه‌ی خدانما و ظهور كمالات یا اسما و صفات الهی‌اند. همه‌ی پدیده‌شناسان دین كه به پژوهش درباره‌ی هنر قدسی و دینی پرداخته‌اند، اتفاق نظر دارند كه شیوه‌ی تجلی امر قدسی در جهان هستی و از آن جمله در هنر یكسان و ثابت نیست و شیوه‌های مستقیم و غیرمستقیمی وجود دارند. مسئله‌ی مهم و پیچیده‌ی «وحدت وجود» و ظهور و تجلّی حق در كثرات و مرائی و مجالی عالم طبیعت، محور اصلی نگرش هنری اسلام است. تیتوس بوركهارت كه از سنّت‌گرایان و هنرپژوهان نامدار معاصر است و در خصوص هنر اسلامی آثار و تألیفاتی دارد، به‌درستی مسئله‌ی وحدت و ظهور وحدت در كثرت را اساس و مبنای هنر اسلامی دانسته است. او معتقد است: «مبنای هنر اسلامی را " وحدت " شكل می‌دهد، وحدتی كه هم عقلانی و هم فراعقلانی است و زیبایی خداوند را كه مطلق و ابدی است، به شهود می‌گذارد.» ۲۳ این وحدت كه بیانی از اصل توحید است بنیان جهان‌بینی اسلامی را می‌سازد و هنرمند مسلمان توحیدگرا با چنین چشم‌اندازی به هستی، با خلق و ابداع اثر هنری، زیبایی خداوند را به نظّاره می‌نشیند و فرادید همنوعان خود قرار می‌دهد و خود را در این كار نه مستقل می‌بیند و نه شریك و همتای خداوند، بلكه فعل و جلوه‌ی خالقیت او می‌داند كه به تعبیر عارفان و حكیمان اشراقی «فاعل بالتّجلی» و زیبایی مطلق و جاودانه است و مُبدع همه‌ی آثار و پدیده‌ها است. بوركهارت می‌نویسد: هنرمند مسلمان، به سبب مسلمان‌بودن و تسلیم‌بودنش در برابر قانون الهی، همواره از این واقعیت آگاه است كه او، خود، زیبایی را خلق یا ابداع نمی‌كند، بلكه اثر هنری به اندازه‌ای كه از نظم كیهانی پیروی و بنابراین زیبایی كلی را منعكس می‌كند، زیبا است. در منابع اسلامی و به‌ویژه ادعیه و مناجات‌های پیشوایان دین بر زیبایی، دوام فیض، تجلّی، نورانیت، عظمت، عفو و رحمت عام پروردگار و جلال و جمال، اسما و صفات فراوان تأكید شده است و همین مضامین پیوسته الهام‌بخش هنرمندان مسلمان بوده و هست و در همه‌ی هنرهای اسلامی از تذهیب و خوشنویسی و كتابت قرآن تا شعر و موسیقی و ادبیات و معماری و دیگر هنرها بازتابی ژرف و شگرف یافته است، به‌طوری كه بیننده و خواننده و مخاطب را به عوالم بالا سوق می‌دهد و پیمان الست و عهد نخستین آدمی با خدا (میثاق فطرت) را فرایاد او می‌آورد و گاه این احساس چنان قوّت می‌یابد كه آدمی احساس دلتنگی و فراق و هجران می‌كند و آهنگ بازگشت به اصل را در درون جان خود به تجربت می‌شنود و همان نی مولانا میشود كه زینت‌بخش آغاز مثنوی شریف است. غربت آدمی در این خاكدان، گسستن از اصل وجود و مبتلاشدن به هجران و درد فراق و شوق رجوع به «نیستان ازل» و خلاصی و رهیدن از زندان، پیوسته مضمون هنرمندانه‌ترین اشعار فارسی و عربی شاعران و حكیمان و عارفان مسلمان بوده است. ابن‌سینا در قصیده‌ی عینیه و مولانا در آغاز دفتر نخست مثنوی معنوی و عطّار، جامی، شبستری، مغربی، حافظ و همه‌ی شاعران عارف‌مشرب مسلمان در آثار لطیفشان همین حكایت را به نظم كشیده‌اند، ابن‌سینا چنین سروده است:
هُبَطَتْ الیكَ مِنَالْمَحلِّ الْأرْفَعِ وَرقْاءُ ذاتُ تَعَزِّزِ وَ تَمَنُّعِ
مَحْجُوبَهٌٔ عَنْ كُلِّ مُقْلَهِٔ عارفٍ وَ هِیالّتی سَفَرَتْ وَلَمْ تَتَبَرْقَعِ
وَصَلَتْ عَلی&#۰۳۹; كُرْهٍ الیكَ وَ رُبَّما كَرِهَتْ فِراقَكَ وَهِی ذاتُ تَفَجُّعِ
أَنِفَتْ وَ ما أَنِسَتْ فَلَّما وا&#۰۳۹;صَلَتْ أَلِفَتْ مُجاوَرَهَٔالْخَرابِالْبُلْقَعِ
وَ أظُّنُها نَسِیتْ عُهُوداً بِالْحمِی&#۰۳۹; وَ مَنازِلاً بِفِراقِها لَمْ تَقْنَعِ ...
تَبْكی وَقَدْ ذَكَرَتْ عُهُوداًبِالْحِمی&#۰۳۹; بِمُدافِعَ تَهْمی وَلَمْ تَتَقَطّعِكبوتر شریف و ارجمند روح از آستان بلند و درگاه الهی به زمین پست تن خاكی آدمی فرود آمده و همنشین این تن تیره‌ی مادی شده و به درد فراق و دوری از كوی دوست مبتلا گشته و نالان و مویان پیوسته راه خلاصی از این محنت‌آباد تیره‌ی طبیعت و عروج به آستان جانان را می‌جوید. او همنشین پاكان عالم بالا و فرشتگان الهی بوده است، ولی اكنون مقیم و ساكن این «خراب‌آباد» شده و رسالت هنر اسلامی در این است كه غفلت‌زدا باشد و نگذارد این شعله و خاطره‌ی مقدس و آن «عهد نخستین» از یاد آدمی برود و خاموش شود، بلكه آتش این درد مقدس را همواره فروزان نگه دارد و آدمی را برای رجوع به اصل مهیا و مشتاق سازد. بشر غفلت‌گرفته‌ی امروز، سخت محتاج این یادآوری و تذكر عهد است و رسالت سنگین هنرمندان مسلمان در همین آماده‌سازی و بیدارگری و آشتی و آشنایی آدمی با خدا است. پیام معنوی هنر و كاركرد معنوی مهم آن همین است: زنده نگه‌داشتن آرمان‌های والا و هدف حیات و ارتباط بشر با خدا در روزگار مرگ ارزش‌ها و هجوم و غلبه‌ی مادیگری، ددمنشی و اهرمن‌خویی و بدسگالی؛ احیای روحیه‌ی ایثار در روزگار سودپرستی و بهره‌كشی و سرمایه‌سالاری؛ هدفمندساختن زندگی در مقابل امواج سهمگین پوچ‌انگاری و الحاد و دورشدن از خدا؛ و به گفته‌ی حافظ به انسان غافل این روزگار بیاموزد كه: رندی‌آموز و كرم كن كه نه چندان هنر است حَیوانی كه ننوشد مَی و انسان نشود! در تحقیقات مربوط به هنر اسلامی، حدیث «حُبّ جمال» ۲۴ و حدیث «كنز مخفی» ۲۵ معمولاً مورد استناد هنرپژوهان قرار گرفته است كه خدا زیبا است و زیبایی را دوست دارد و نیز گنجی نهفته بود و دوست داشت تا شناخته آید؛ پس موجودات را آفرید تا شناخته آید. مضمون این دو حدیث افزون بر بُعد زیبایی‌شناختی، دارای ابعاد هستی‌شناختی نیز هست و به‌گونه‌ای تفسیر داستان آفرینش و نسبت خدا با انسان و عالم مخلوقات است. چنین مضامین ژرف و هنرمندانه‌ای بوده است كه مایه‌های اصلی هنر اسلامی و هستی‌شناسی خاص آن را تشكیل داده است. به مثل شیخ محمود شبستری، عارف دیده‌ور مسلمان، در منظومه‌ی گلشن راز زیبایی عالم را همچون خُمخانه‌ای به تصویر كشیده كه همه‌ی موجودات و خم‌های آن مست از مَی اَلَست‌اند: همه عالم چو یك خُمخانه‌ی اوست دل هر ذرّه‌ای پیمانه‌ی اوست خرَد مست و ملائك مست و جان مست هوا مست و زمین و آسمان مست چه چشم‌انداز زیبا و عارفانه‌ای در این ابیات ترسیم شده است كه می‌تواند بُن‌مایه‌ی یك تابلوی نقاشی دل‌انگیز باشد. یا شاعر عارف مشرب پرآوازه‌ی فارسی‌زبان ما عبدالرحمان جامی در شرح فشرده‌ای كه بر ابیات آغازین كتاب مثنوی نگاشته، ماجرای خلقت و آغاز وجود و نسبت خدا با موجودات را چنین به تصویر كشیده است كه انصافاً بسیار ذوق‌آمیز و هنرمندانه است:
حبّذا روزی كه پیش از روز و شب فارغ از اندوه و آزاد از طلب
متحد بودیم با شاه وجود حكم غیریت به‌كلی محو بود
بود اعیان جهان بی چندوچون ز امتیاز علمی و عینی مصون
نی به لوح علمشان نقش ثبوت نی ز فیض خوان هستی خورده قوت
نی ز حق ممتاز و نی از یكدگر غرقه‌ی دریای وحدت سربه‌سر
ناگهان در جنبش آمد بحر جود جمله را در خود ز خود بی‌خود نمود
امتیاز علمی آمد در میان بی‌نشانی را نشان‌ها شد عیان
واجب و ممكن ز هم ممتاز شد رسم و آیین دوئی آغاز شد
بعد از آن یك موج دیگر زد محیط سوی ساحل آمد از اوج بسیط
موج دیگر زد پدید آمد از آن برزخ جامع میان جسم و جان
پیش آن كز زمره‌ی اهل حق است نام این برزخ مثال مطلق است
موج دیگر باز در كار آمده جسم و جانی زو پدیدار آمده
جسم هم گشتست طوراً بعد طور تا به نوع آخرش افتاد دَوْر
نوع آخر آدم است و آدمی گشت محروم از مقام محرمی
بر مراتب سربه‌سر كرده عبور پایه‌پایه ز اصل خود افتاده دور
گر نگردد باز مسكین زین سفر نیست از وی هیچ كس مهجورتر ۲۶
داستان آغاز آفرینش و تجلی وحدت در كثرت و ظهور كثرت‌ها در این جهان و مراتب متعدد عوالم وجود و پدیدآمدن انسان و تركیب سرشت او از ماده و روح مجرّد و جداافتادنش از اصل وجود و لزوم رجوع دوباره‌ی او به منزل اوّل و سكنی‌گزیدن در قرب حضرت حق، به‌زیبایی در این چند بیت به تصویر در آمده كه یكی از صدها نمونه‌ی بدیع و جالب و دل‌انگیز در آثار عارفان مسلمان است. غرض این است كه چنین نگرشی در جهان‌بینی هنرمند البته و به‌طور قطع موجب خلق آثار هنری هشداردهنده، بیداری‌انگیز، غفلت‌زدا، معنویت‌زا و ایمان‌آفرین میشود. پس هنر دینی، به‌ویژه هنر اسلامی، هنری است كه حاصل تلاش روحی و ذهنیت و باور و معنویت هنرمند دیندار مسلمان است؛ علاوه بر آن‌كه مضمون (تِم) و درون‌مایه‌ی خودِ این آثار هنری نیز حاوی پیام معنوی و گوهر فضیلت و خداجویی است. هنر قدسی، دركل، بیان رابطه‌ی انسان با خدا است و كاركرد آن، بیان حقیقت ازلی، به‌صورت‌مشهوددرآوردن امر نامشهود، انتقال حقیقت جاوید به عرصه‌ی ظهور و تجلی و عرضه‌ی تصاویر ازلی به زبان رمز و تمثیل است. ریشه‌های معنوی و اركان مهم هنر اسلامی را می‌توان در سه عنصر جمال، جلال و تجلی خلاصه كرد و به آنها حُسن، ظهور و بطون حق، حضور، اُنس و قرب، عشق، معرفت (دل‌آگاهی) و خشیت و خضوع را افزود. در جهان‌بینی اسلامی، سراسر هستی یك‌جا و یكپارچه تجلی‌گاه جلال و جمال حق و حُسن دل‌ربای آن معشوق ازلی است كه همه‌ی موجودات را شیدا و بی‌قرار خود ساخته است و در عین بطون و نهفتگی، ظاهر است و از فرط ظهور و هویدایی پوشیده و نهان است و كل جهان هستی عرصه‌ی نمایش این دیالكتیك ظهور و بطون و تجلیات جلالی و جمالی است كه: «هُوَالْأوّلُ وَالْآخِرُ والظّاهِرُ وَالْباطن» (آغاز و انجام و آشكار و نهان همه او است). معرفت، خشیت و عشق به منزله‌ی سه عنصر عمده‌ی هنر اسلامی و پایه‌های معرفتی و شناختاری آن به‌شمار می‌روند.خداوند ما را به خود خوانده است، امّا مجال درك او را نداریم. خواجه‌ی دو عالم فرمود: «ما عرفناك حقّ معرفتك و ما عبدناك حقّ عبادتك.» هنر دینی نه تنها هنری است كه باورها و ارزش‌های دینی را متجلی و متبلور می‌سازد، بلكه اثری است كه توسط یك پدیدآورنده‌ی دیندار و برخوردار از تجربه‌ی ایمانی پدید آمده است... در سیر پیدایش آن نیز ارزش‌های دینی مراعات شده و راهنما و الهام‌بخش بوده‌اند.همه‌ی هستی آینه‌گردان رخساره‌ی آن محبوب بی‌بدیل است، ولی او در عین پیدایی رخ از ما نهان كرده است. با صدهزار جلوه برون آمده تا ما با صدهزار چشم او را بنگریم. امّا چه كس را توان نگریستن و نظرورزی با آن معشوق محتشم است كه كبریا و عظمت خیره‌كننده‌اش همه را به آهنگ دورباش از او می‌راند و به حریم‌گرفتن وا می‌دارد. هنر اسلامی بازتاب‌دهنده‌ی چنین حقایقی است. این باورهای بنیادین كه اركان هستی‌شناسی، انسان‌شناسی، جهان‌شناسی، معرفت‌شناسی و الهیات اسلامی را تشكیل می‌دهند، در هنر اسلامی باید تجلی داشته و بروز و ظهور یابند وگرنه آن هنر، «اسلامی» نخواهد بود.هنرمند مسلمان، آزاده‌ی دیندار متعبّد و برخوردار از معرفت شهودی و انسان دل‌آگاهی است كه می‌تواند این حقایق را كه پیام اصیل دین است، به زیبایی و شكوه و گیرایی به مخاطب رازآشنا منتقل سازد و با تركیب صورت و محتوای مناسب و نمادسازی و بهره‌گیری از تكنیك‌های هنری خاص، این پیام و آرمان و نگرش تحول‌آفرین را به بیان درآورد و نمایش دهد؛ چنان‌كه در معماری اسلامی و در هنر تذهیب و كتابت قرآن كریم و خوشنویسی و دیگر هنرهای اسلامی مثل آینه‌كاری، كاشی‌كاری، گچ‌كاری، نجّاری، طرّاحی، سفال‌گری، تجلّی این اصول را می‌توان مشاهده كرد كه چگونه نظم و تناسب و تقدس و وحدت‌جویی و سیر از زمین تا خدا و گریز از غفلت و كثرت و رجوع به وحدت در این هنرها نشان داده شده است. هنر اسلامی در جهان معاصر می‌تواند كاركردهای ارزشمند و شگفت‌آوری از خود بروز دهد كه بشر معاصر سخت بدان‌ها نیازمند است: نمایاندن زشتی‌ها، كژی‌ها و ناراستی‌ها، بیدارسازی جامعه و عبرت‌آموزی به انسان‌ها برای تصحیح مسیر حركت و شیوه‌ی زندگی‌شان؛ هدایت فرد و جامعه به سوی رستگاری، سعادت و كمال؛ آموزش جامعه و كمك به ارتقای فرهنگ و بینش و آگاهی افراد و جوامع؛ ایجاد بهجت و انبساط و ایجاد سرور و نشاط در آدمی كه اسیر افسردگی و غم‌های حقیر است؛ انگیزش امید و عشق به همنوعان و ولع كار و تلاش و خدمت به دیگران؛ تمرین سعه‌ی صدر و تحمل و شكیبایی؛ پایداری در برابر مشكلات و ظلم‌ستیزی و نقّادی و اعتراض؛ درس بزرگواری و كرامت و عزّت‌نفس و ایثار و عفو و برابری و مبارزه برای عدالت. هنر اسلامی و هنرمند اسلامی در همه‌ی این زمینه‌ها و موضوعات می‌تواند كاركرد مؤثر و نقش چشم‌گیری داشته باشد. هنر دینی... هنری انتزاعی و بریده از واقعیت‌ها نیست كه یك‌سره به لاهوت بپردازد و از ناسوت و زندگی روزمرّه غافل شود، بلكه ریشه در واقعیت دارد و از فریب به‌دور است در جامعه‌ی مدرن و شرایط پست‌مدرن و ظهور تفكر دنیاگرا (سكولار) و فلسفه‌های الحادی و پوچ‌انگارانه و بی‌هدفی و سرگشتگی بشر معاصر، هنر و به‌خصوص هنر اسلامی نقشی رهایی‌بخش دارد. هنر اسلامی باید و می‌تواند در جهان مدرن به زندگی آدمی معنا و هدف ببخشد و پیام‌آور و الهام‌بخش نوع‌دوستی، برابری، عدالت، لطف و رحمت و اُنس و قرب و حضور حق باشد. این هنر می‌تواند با مایه‌های عمیق و غنی معنوی‌ای كه در اختیار دارد و با پشتوانه‌ی مبانی متقن فكری و بنیان‌های استوار اعتقادی، از روان انسان غبارآلوده‌ی سرگشته در تیه حیرانی و روزمرّگی و اسیر هوای‌نفس غفلت‌زدایی كند و او را از درون و برون آزاد سازد. این هنر می‌تواند به درون تیره‌ی انسان ظلمت‌زده‌ی دربند روزگار ما نور رستگاری و فروغ رهایی بتاباند و از او جهل‌زدایی كند و وی را به ساحت شكوهمند «حضور» بكشاند؛ حضور در آستان جانان و درك احساس لطیف، پذیرفتگی و نوازش دست‌های گرم و نوازشگر آن كریم كارساز بنده‌نواز كه «به یك كرشمه تلافی صد جفا بكند». هنر اسلامی می‌تواند این مطرود بیگانه‌شده را باز به سرمنزل دوست بخواند و به اصل خویش رجوع دهد. این رسالت مهم هنر اسلامی در دنیای معاصر است: بازگشت به معنویت، احیای معنویت و فراخواندن آدمی به معنویتی اصیل و ریشه‌دار و الهی تا در پرتو آن بر «بحران بی‌معنایی» ۲۷ (به تعبیر پل تیلیش [ یا تیلیخ ] و یأس و پوچی و اضطراب عدم و ترس و مرگ فائق آمده، به زندگی خویش معنا و هدف و ارزش ببخشد و امیدوارانه زیست كند و سرشار از نشاط و نیرو و تعهد و مسئولیت باشد و «برخیزد و گامی فرا پیش نهد.» ۲۸ سخن آخر آن‌كه وقت تنگ است، راه سخت و حرامیان بسیار. هنرمند مسلمان باید برخیزد و در این یلدای دیجور شمعی روشن كند! برخیزیم و شمعی بیفروزیم!یادداشت‌ها:
۱- awe
۲- fascination
۳- mysterious
۴- greatness/majesty
۵- power
۶- omnipresence
۷- omniscience
۸- "faculty of divination"
۹ـ منبع تمامی نقل‌قول‌های مربوط به اُتّو در سراسر این مقاله كتاب معروف او است به نام مفهوم امر قدسی كه توسط راقم این سطور به فارسی ترجمه و از سوی انتشارات نقش جهان چاپ و منتشر شده است. مشخصات كامل آن نیز در فهرست منابع در پایان مقاله آورده شده است.
۱۰ـ این اصطلاح در اصل از آنِ مارتین لوتر است ( vivid voice ) كه اُتّو از او وام گرفته است.
۱۱- contagion
این تعبیر در اصل از آنِ دوركیم است كه اتّو نیز به گونه‌ی دیگری آن را پذیرفته است.
۱۲- manifestation
۱۳ـ برای مثال، میرچا الیاده نیز در كتاب قدسی و دنیوی ( The Sacred and The Profone ) به انواع تجلی امر قدسی و آثار آن پرداخته است. بِرِد كریتسنن نیز در كتاب معنای دین ( The Meaning of Religion ) و گراردوس فاندرلیو در كتاب «ماهیت و تجلیات دین» ( Religion, its Esseneeand Manifestation ) همه در این‌باره سخن گفته‌اند و در اینجا كه این آثار به‌طور عمده هنوز به فارسی ترجمه نشده‌اند.
۱۴- tersteegen
۱۵- empty
۱۶- void
۱۷ـ مفهوم خلأ یا تهی از اصطلاحات كلیدی و اساسی عرفان بودایی است و نگارنده مقاله‌ای در این خصوص نگاشته است؛ رك همایون همتی، سرمدام (تهران: حوزه‌ی هنری،۱۳).
۱۸- trembling
۱۹- fear
۲۰ـ منابع این ادّعاها و افكار را در پایان مقاله آورده‌ام و در كتاب‌های مربوط به تاریخ هنر یا هنر اسلامی چنین نظراتی را می‌توان سراغ گرفت.
۲۱- hierarchical order
۲۲- mandala
۲۳ـ منابع مربوط به آرای بوركهارت همه در فهرست منابع پایان مقاله ذكر شده است. او از هنرشناسان سنّت‌گرای روزگار ما است كه در اثر تحقیق سرانجام مسلمان شد و آثاری در عرفان اسلامی دارد.
۲۴ـ انَّ اللهَ جمیلٌ و یحِبُّ الجمال.
۲۵ـ قال داوود(ع): «یا ربّ لم خلقت الخلق؟» قال: «كنت كنزاً مخفیاً فاحببتُ أن اُعرف فخلقت الخلق لِكی اُعْرَف.» (به اصول كافی و احادیث قدسیه شیخ حرّ عاملی مراجعه شود. در فهرست احادیث مثنوی فروزانفر نیز منابع این‌گونه احادیث ذكر شده است.)
۲۶ـ این ابیات در اشعهٔ اللّمعات ذكر شده و نیك به خاطر دارم كه بارها آن را از لب مبارك حضرت استادم، حكیم الهی و عارف كامل، آیت‌الله روشن (طاب‌تراه) در محضر درس حكمت و عرفان شنیده‌ام كه باشور و وجدی عارفانه و حالتی جذبه‌گون و طربناك بر من قرائت می‌فرمودند و خدا می‌داند كه با جان شیدای این مسكین چه می‌كرد!
۲۷- " meaninglessness crisis "
۲۸ـ این گفته منسوب به ابوسعید ابوالخیر است. به كتاب ارزشمند اسرار توحید و حالات و سخنان ابوسعید به تصحیح دكتر شفیعی كدكنی مراجعه شود.
منابع:
در نگارش مقاله‌ی كنونی منابع بسیاری به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم مورد استفاده‌ی نگارنده بوده است كه مشخصات اهم آنها را در زیر می‌آورم:
آوینی، سیدمحمد (گردآورنده و مترجم)، جاودانگی و هنر (مجموعه‌مقالات) (انتشارات برگ، ۱۳۷۰).
اُتو، رودلف، مفهوم امر قدسی ، ترجمه‌ی همایون همتی (انتشارات نقش جهان، ۱۳۸۰).
الیاده، میرچا، دین‌پژوهی ، دفتر اول و دوم، ترجمه‌ی بهاءالدین خرمشاهی (تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۹).
الیاده، میرچا، اسطوره و رمز در اندیشه‌ی میرچا الیاده ، ترجمه‌ی جلال ستّاری (تهران: نشر مركز، ۱۳۸۱).
باستید، روژه، هنر و جامعه ، ترجمه‌ی غفّار حسینی (انتشارات توس، ۱۳۷۴).
بُستانی، محمود، اسلام و هنر ، ترجمه‌ی حسین صابری، (مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱).
تاجدینی، علی، مبانی هنر معنوی (مجموعه‌مقالات)، (تهران: حوزه‌ی هنری، ۱۳۷۲).
تالبوت رایس، دیوید، هنر اسلامی ، ترجمه‌ی ماه‌ملك بهار (تهران: شركت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۱).
تیلیش، پل، شجاعت بودن ، ترجمه‌ی مراد فرهادپور (تهران: شركت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۶).
تیلیش، پل، الهیات فرهنگ ، ترجمه‌ی مراد فرهادپور و فضل‌الله پاكزاد (تهران: انتشارات طرح نو، ۱۳۷۶).
جامی، عبدالرحمن، اشعهٔ‌اللّمعات ، به تصحیح و مقابله‌ی حامد ربّانی (انتشارات كتابخانه‌ی علمیه‌ی حامدی، ۱۳۵۲).
دو وینیو، ژان، جامعه‌شناسی هنر ، ترجمه‌ی مهدی سحابی (تهران: نشر مركز، ۱۳۷۹).
رحیمیان، سعید، تجلی و ظهور در عرفان نظری (قم: مركز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۶).
رید، هربرت، معنی هنر ، ترجمه‌ی نجف دریابندری (تهران: شركت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۱).
سبزواری، ملاهادی، اسرارالحكم (انتشارات مولی&#۰۳۹;).
شایگان، داریوش، افسون‌زدگی جدید ، هویت چهل تكّه و تفكر سیار ، ترجمه‌ی فاطمه‌ی ولیانی (نشر فرزان، ۱۳۸۰).
شبستری، شیخ محمود، گلشن راز ، با مقدمه و تصحیح و توضیحات دكتر صمد موحد (تهران: انتشارات طهوری، ۱۳۶۸).
عابدینی مطلق، كاظم، منطق هنر (انتشارات فراگفت، ۱۳۸۱).
گرابار، اولگ، شكل‌گیری هنر اسلامی ، ترجمه‌ی مهرداد وحدتی دانشمند (تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۹).
مرزبان، پرویز، خلاصه‌ی تاریخ هنر (تهران: شركت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴).
معنویت در هنر (مجموعه‌مقالات) (تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۱).
ملاصدرا، مطالعات تطبیقی ، جلد پنجم (انتشارات بنیاد حكمت اسلامی صدرا، ۱۳۸۱).
نصر، سیدحسین، هنر و معنویت اسلامی ، ترجمه‌ی رحیم قاسمیان (تهران: دفتر مطالعات دینی هنر، ۱۳۷۵).
نصر، سیدحسین، معرفت و معنویت ، ترجمه‌ی انشاءالله رحمتی (نشر سهروردی، ۱۳۸۰).
هنفلینگ، اسوالد، چیستی هنر ، ترجمه‌ی علی رامین (تهران: انتشارات هرمس، ۱۳۷۸).
۱- Dixon, John W. Jr., What Makes Religious Art Religious ? ۱۹۹۰.
۲-Janisse, Mary Anthony, Expressing Spirituality Through Art , London, ۲۰۰۳.
۳- Komaroff, Linda, Islamic Art: An Introduction .
Los Angeles, ۲۰۰۲.
۴- Mc Dermott shideler, Mary, Art and the Art of Theology .
۵- Montoya, Indera Mariam, On Art and Happenings of Existence , ۱۹۹۶.
۶- Symposium on Art and Religion , Harvard College, ۲۰۰۰.
۷- Waac Newsletter ,"The Conservator¨s Approach to Sacred Art", vol. ۱۷, September, ۱۹۹۵.
منبع:فصلنامه بیناب ، شماره ۷
نویسنده: همایون همتی
منبع : خبرگزاری فارس
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست