معماری ایرانی هنوز دیر نشده است

معنای یک سنگ اگر روی سنگ دیگر بند شود تنها این نیست که خانه ای ساخته شود تا در خور نشستن باشد، سقفی بر چار دیواری جای بگیرد تا پناه و نشیمن آدمی از گزند سرما گرمای روزگار باشد. هر خشت که بر خشت دیگر جای می گیرد، نشانه ای آشکار می شود از نقش سرزمینی که مردمانی با باور ها و سنت های خاص در آن زندگی می کنند. همین نقش هاست که از دیروز تاریخ تا امروز به یادگار مانده تا پیوند ما با خاک این سرزمین در نقش خشت ها و آجر ها حفظ شود؛ خشت ها و آجرهایی که در گذر شتابناک امروز به آینده ارتباط خود را با سنت معماری ایرانی ما از دست داده و جور دیگری روی هم بند می شوند. اینجاست که می توان از نقش ساختمان های بی روح در شهرهای خود گلایه کرد. اینجاست که نمی توان به این ملغمه ای که در ساخت و ساز امروزی راه یافته نام معماری ایرانی نهاد. هر نام دیگری که بر روی این سازه های عجولانه بگذاریم چیزی از تلخی این گزاره که ساختمان های کشور به لحاظ معماری فاقد هویتند، کم نمی کند.
ساخت و سازهای شهری که روز به روز بر تعداد ساختمان های آن افزوده می شود، این روز ها آینه تمام نمای سبک و سیاق های متنوعی است. با این حال می توان ادعا کرد که در این همه بنا تنها چیزی که به چشم نمی آید هنر ایرانی است. هنری که روزگاری با بنا ها و سازه های زیبایش یکی از نمایندگان هویت ایرانی- اسلامی به شمار می آمد. کافی است سری به شهرهای تاریخی کشور بزنید تا با ترکیب واقعی عناصر هویتی در آثار معماری آشنا شوید. از مساجد کوچک و بزرگ گرفته که راز ورزی اندیشه معنوی را در خود جای داده تا باغ ها و کوشک هایی که هر یک به زیبایی نماینده روح ملی در معماری تاریخی این سرزمین بوده اند.
● شکوه یک هنر
تحقیقات کارشناسی روی بناهای شهری چون اصفهان رگه های جالبی از عناصر ملی را در روح معماری سنتی این شهر نشان می دهد. به گفته کارشناسان بیشتر ساختمان ها با معماری سنتی در شهر تاریخی اصفهان مکانی به نام ایوان دارند. وجود تزئینات و گچبری های بسیار زیبا در این قسمت نشان دهنده روح هنر پروری هنرمندان بزرگ اصفهانی است. بررسی کارشناسی نشان می دهد در بناهای کهن عمق ایوان با زاویه تابش خورشید در هنگام ظهر تنظیم شده است . هنگامی که خورشید اوج می گیرد و بیشترین زاویه را به سطح افق پیدا می کند، ایوان مانع از ورود تابش های گرم و سوزان به درون ساختمان می شود و دمای داخلی اتاق ها را نیز کنترل می کند. سایبان های ایجاد شده بر روی پنجره ها چه از نوع سایبان های عمودی و چه افقی چنین کارکردی دارند، به گونه ای که سایبان های افقی بالای پنجره هاهنگام نیمروز و سایبان های عمودی دو طرف پنجره ها هنگام صبح و عصر به خوبی این نقش را ایفا می کنند. میزان عقب نشینی پنجره ها به درون دیوار نیز در ارتباط مستقیم بااین نقش پذیری است . در فصل سرد به علت کاهش زاویه تابش خورشید ایوان هیچ مزاحمتی برای ورود تابش مستقیم به درون فضای اتاق ها ایجاد نمی کند و آفتابگیری بسیار مناسب آن فضای ایده آلی را برای استراحت نیمروزی فراهم می کند .
کارشناسان بر این عقیده اند که اماکن حکومتی یا همان کاخ های به جا مانده از دوران اسلامی اگر چه در ابتدا تلفیقی از هنر معماری اسلامی و غیر اسلامی بود، اما با گذشت زمان مسلمانان به عنوان بانیان این هنر به چنان پیشرفت و ترقی دست یافته و از خود ابتکار و خلاقیت نشان دادند که غربی ها از معماری اسلامی بهره گرفته و در ساخت و سازهای خود از آن بهره مند شدند. هنر اسلامی و بویژه معماری با گذشت زمان بسیار پیشرفت کرده و افراد بویژه حکام و پادشاهان سعی می کردند از این هنر غافل نمانند و در ساخت اماکن مختلف از آن بهره مند شوند. نشان این هنر بر چهره ساختمان هایی چون مساجد، حمام، معابد و خانه های مسکونی استفاده می شد. با این حال تغییر مناسبات اجتماعی در کنار روند تغییرات جمعیتی، شدت گیری روند صنعتی شدن و نگاه ابزاری به مفهوم توسعه در دوره ای از تاریخ این سرزمین همه و همه در کنار هم باعث شد که بناهای شهری ما با فاصله ای عجیب از روح معماری کشور به سمت یک نوع هرج و مرج سازه ای پیش بروند. هرج و مرجی که با یک نگاه کلی به خیابان های شهری چون تهران می توان به ابعاد آن پی برد. هرج و مرجی که شاید نتوان در موقعیت کنونی دیگر راهی برای برون رفت از آن پیدا کرد.
مهندس «اسکندر مختاری» از کارشناسان مرمت بناهای تاریخی ایران از گل به عنوان یکی از عناصر مورد استفاده در معماری بومی ما یاد می کند و درباره استفاده دوباره یا امکان استفاده از این عنصر می گوید: « برای برخی مناطق دیگر دیر شده است. در تهران نمی توان توسعه ساختمان گلی داد زیرا محدودیت های اقتصادی فضایی را در اختیار معماری گلی قرار نمی دهد. مقوله فضا نخستین اولویت مهم در این بحث به شمار می رود به طوری که میان ۱۵ تا ۳۰ درصد از فضای ساختمان باید پر باشد و عرصه زیر بنا حتی گاهی اوقات نیمی از آن باید پر باشد که نخستین چالش بزرگ در همین جاست. از این رو در شهرهای بزرگ نمی توان کار قابل توجهی انجام داد اما در روستا که الزام فناوری مدرن نظیر به کارگیری آهن، سیمان و بتن نیست و محدودیت عرصه وجود ندارد، می توان از معماری خشتی استفاده کرد. در برخی روستاهای اطراف بم بدون این که خراب شده باشند، نوسازی می شوند آن هم با شیوه معماری شهری یعنی فقط خلط فرهنگی اتفاق افتاده است. آن هم در جایی که محدودیت فضا و موضوعات اقتصادی وجود ندارد. چالش مهم دیگر نیز مربوط به استفاده نابجا، نادرست و غیرتخصصی از ابزار و مصالح ساختمانی است که کیفیت ساخت را نه تنها دچار کاستی شدید کرده، بلکه سبب بروز خطر برای اهالی خانه شده است. پایان چنین فرایندی نیز از میان رفتن منابع ملی و انسانی بوده که بویژه در منطقه بم اشکالات فراوانی را ایجاد کرده، به عبارتی این نوع ساخت و ساز «بدنسازی» است. »
● قانونی برای شهر بی تصویر
سازه هایی که روزگاری با خود نقشی از جای جای این طبیعت متنوع را با گستردگی فرهنگی اش در معرض دید بینندگان می گذاشت، اکنون جای خود را به بناهایی خاکستری داده اند که نماینده ای برای معماری پیشین ایرانی نیست. این سازه ها که در موارد زیادی بیشتر تحت تأثیر الگوبرداری های عجولانه و غلط از نمونه های غربی ساخته شده، تحث تأثیر روح کاسبکاری و بساز و بفروشی در شهرهای کوچک و بزرگ از هم گسیختگی پیچیده ای را به نمایش می گذارند. شاید از این روست که لزوم برنامه ریزی برای آینده ساختمان و بنا در کشور از اهمیتی دو چندان برخوردار شده به ارائه قانونی جامع در این زمینه نیاز دارد. قوانینی که مهندس «سعیدی کیا» وزیر مسکن و شهرسازی ضمن تأکید بر ضرورت تهیه و تدوین قانون جامع شهر سازی و معماری، وزارت مسکن و شهر سازی را به عنوان مسئول تدوین قوانین و مقررات در خصوص شهرها می داند. وی می گوید: « در برنامه پنج ساله چهارم توسعه کشور دو بند بسیار مهم در خصوص قوانین مرتبط با وظایف وزارت مسکن و شهر سازی وجود دارد که عبارتند از: تدوین طرح جامع مسکن و تدوین قانون جامع شهر سازی و معماری. برای دستیابی به جامعیت در این کار باید از همه مراجعی که به نوعی با مسائل شهر سازی درگیر است، استفاده کرده و از نظرات آنها در تدوین قوانین و مقررات، ضوابط و دستورالعمل ها استفاده کرده و نواقص را برطرف کنیم.» وزیر مسکن در ادامه می افزاید: «سه نهاد و ارگان در این موضوع مسئول هستند؛ وزارت مسکن و شهر سازی که سیاستگذار و مسئول تدوین قوانین و مقررات است، شهرداری ها که مجری قوانین و مقررات هستند و سازمان نظام مهندسی که در فرایند طراحی تا اجرا و نظارت حضور دارد. ما باید تلاش کنیم که این سه نهاد مسئول، در فضایی هماهنگ با هم اقدامات خود را انجام دهند تا به نتایج مطلوب و یکپارچه دست بیابیم. »
به گفته کارشناسان اهمیت و ضرورت برپایی کارگاه تخصصی تدوین قانون جامع شهر سازی و معماری به آن دلیل است که از عمر قوانین برنامه ریزی توسعه و عمران ملی بیش از نیم قرن و از آغاز قوانین مربوط به تهیه طرح های جامع بیش از چهار دهه گذشته است و طی این سال ها انتظاری که از فعالیت های شهر سازی و معماری می رفت حاصل نشده است. از آنجاکه قوانین و مقررات بستر انجام هر نوع فعالیت و اقدامات دولت و مردم در جامعه است و بدون وجود قوانین مناسب انجام درست امور به دشواری بسیار صورت می گیرد، ضرورت تدوین قانون جامع شهر سازی و معماری مطرح شده است. یکی از اصلی ترین رسالت های وزارت مسکن و شهر سازی در اصلاح روند امور شهری، توجه به وضع قوانین و سیاست گذاری در اداره قانونمند شهر هاست. در این راستا و براساس بند یک قسمت الف ماده ۳۰ قانون برنامه چهارم توسعه کشور، تهیه و تدوین قانون جامع شهری و معماری از سوی دولت برعهده وزارت مسکن و شهر سازی گذاشته شد.
در چنین وضعیتی انتظار می رود با تدوین قوانین و برنامه های مناسب، برای آینده هم که شده در میان این همه بنای عجیب و غریب، سازه هایی با هویت ایرانی نیز ساخته شود. سازه هایی که به گفته یکی از معماران بزرگ این سرزمین، روح خود را در درون اثر و رازورزی و ابهام بناهای ایرانی پنهان کرده باشند، نه به صرف استفاده از نماهای آجری در ظاهر بنا به این نام خوانده شوند. جز این اگر باشد، ما با خروج از تهران و ورود به هر شهر دیگری چنان است که از تهرانی به تهران دیگر وارد شده ایم. این را مشاهده بناهایی به ما ثابت می کند که هیچ یک نقش و نشانی از هویت ایرانی- اسلامی ما با خود به همراه ندارند.

داوود پنهانی

منبع : روزنامه ایران