بررسی تعلیم و تربیت از دیدگاه فارابی

ابونصر محمدبن طرخان‌بن اوزلع، در سال ۲۶۰ هجری قمری، در فاراب ترکستان چشم به جهان گشود و پس از گذراندن دوران کودکی در فاراب، راه سفر را پیش گرفت و به کسب دانش پرداخت و افزون بر ترکی، چندین زبان دیگر، از جمله فارسی و یونانی را فراگرفت. وی سپس به بغداد - که در آن دوران مهدعلم و فرهنگ بود - رفت و برای تحصیل منطق و فلسفه در آن سازمان رحل اقامت افکند و پس از کوشش بسیار به مراحل عالی علمی رسید. وی تعداد بسیاری از کتابهایش را در آنجا به نگارش درآورد. دوران بعدی زندگی فارابی در دمشق در حمایت سیف‌الدوله و درباره وی با تکریم خاص گذشت و در ماه رجب سال ۳۳۹ هجری قمری در دمشق درگذشت. آثار و تالیفات وی بسیار و در منابع موثق، حدود ۱۳۰ رساله و کتاب از وی نام برده شده است.‌
وی از نظر اعتقادی، کاملا به اصول و احکام اسلامی پای‌بند بوده و به احتمال بسیار قوی از شیعیان بوده است.
● هدف تعلیم و تربیت‌
بنابر دیدگاه فارابی هدف از تعلیم و تربیت، اعتدال در قوای شهریه، غضبیه و انقیاد آنها نسبت به عقل است بنابراین ساختن شخصیت معتدلی که قوه عاقله و ناطقه آن بر قوای دیگر حاکمیت داشته باشد و هدف اخلاق و تعلیم و تربیت است وی در مورد شهوت و غضب می‌گوید: این‌ها به طور ذاتی خیر یا شر نیستند بلکه خوبی و بدی آنها وابسته به این است که در خدمت عقل و سعادت حقیقی باشند یا نباشند. تعلیم و تربیت در بینش فارابی از نظر اهداف یک اجتماع کامل است. به همین دلیل است که فارابی همواره اخلاق و تعلیم و تربیت را به عنوان زیرمجموعه مباحث سیاست و اجتماع مطرح می‌کند. در زمینه تعلیم و تربیت فارابی معتقد است که انسان‌ها و کودکان ضمن اینکه از آمادگی‌ها و امور فطری مشترکی برخوردارند، تفاوت‌های فردی میان آنها نیز اهمیت بسیار دارد. وی معتقد است انسان به صورت طبیعی برای تکامل و رشد نیازمند معلم و مربی است و ارشاد و تعلیم تاثیر اساسی در ساختار شخصیت دارد.
این فیلسوف معتقد است ویژگی‌های محل سکونت و ساختمانی در شخصیت و تربیت انسان موثر هستند و می‌گوید: مساکن و ساختمان‌ها در ساکنانشان گاهی‌خویهای متغایر تولید می‌کند.‌
وی معتقد است براساس تفاوت‌های فردی هر کس را باید مهارت و حرفه‌ای خاص آموخت و آماده کرد و این از کودکی باید آغاز گردد. باتوجه به آنچه گذشت می‌توان گفت: تعلیم و تربیت از دیدگاه معلم ثانی عبارت است از: هدایت فرد به وسیله فیلسوف و حکیم برای عضویت در مدینه فاضله برای دستیابی به سعادت و کمال اول در این دنیا و کمال نهایی در آخرت.
● برنامه آموزش‌
فارابی نقش دولت را در برنامه‌ریزی تعلیم و تربیت موثر می‌داند و معتقد است که فضائل و نیکوکاری در یک جامعه به وسیله حکومت انجام می‌شود. وی تربیت را بیش از هر چیز وظیفه دولت و حاکم می‌داند. فارابی به ‌آموزش عمومی و اختصاصی معتقد است به طوری که همه افراد جامعه برای شکوفایی فکری خود در جهت ایفای نقش خویش در جامعه باید به تعلیم و تربیت دسترسی داشته باشند علاوه بر آموزش عمومی، فارابی از توجه به آموزش‌های اختصاصی نیز غافل نیست و اشاره می‌کند که در مدینه فاضله هر یک از افراد <صناعات واحدی> را به دست می‌گیرند زیرا ‌آمادگی و استعداد افراد مختلف است. فارابی معتقد است که آموزش و پرورش در سال‌های نخست یادگیری باید بر حواس کودک متمرکز باشد بدین ترتیب آموزش از جسم محسوس و قابل لمس آغاز می‌شود. فارابی در برنامه آموزش، شعر، موسیقی و بازی را موثر می‌داند. شعر و موسیقی از نظر فارابی برای ترویج ارزشها و فضائل اخلاقی دینی در جامعه قابل اهمیت هستند، فارابی به اهمیت بازی برای کودکان اشاره کرده و معتقد است که بازی به خودی خود، هدف نیست بلکه اهمیت آن در رابطه با هدفی است که موردنظر است. باتوجه به سخنان فارابی، دروسی که انسان باید فراگیرد و با اهمیت است، عبارتند از: زمان، منطق، علم حساب، هندسه، علوم طبیعی، علم‌النفس، الهیات، انسان‌شناسی یا علم مدنی (شامل علم اخلاق و علم سیاست).
‌● روش آموزش ‌
فارابی به روش مبتنی بر استنباط و فهم اعتقاد دارد به عبارتی هر عملی قبل از این که انجام شود، باید درک و فهمیده شود به عبارت دیگر قبل از این که فرد به علم عملی یعنی انجام دادن فعل و عملی بپردازد باید آن نظریه و دیدگاه را درک کرده و بفهمد. فارابی در دیدگاه‌هایش به روش تجربی و مشاهده برای کشف حقایق و معارف اهمیت خاص می‌دهد پس فارابی هم به دانش نظری و هم به تجربه و مشاهده اهمیت می‌دهد. فارابی روش عادت و تکرار را در یادگیری مخصوصا کسب خصائل اخلاقی، مفید می‌داند. وی می‌گوید: انسان می‌تواند بااراده، خلق خود را چه خوب باشد و چه بد، تغییر دهد و به ضد آن اخلاق برسد و این کار از راه عادت انجام می‌گیرد.‌

فارابی در تحصیل السعاده به روش عملی نیز اشاره داشته و معتقد است که شهروندان را باید به روشهای عملی عادت داد. فارابی به روش تشویق و تنبیه نیز اشاره کرده است زیرا تشویق و تنبیه نقش بسیاری در برانگیختن یا بازداشتن افراد دارد. فارابی برای بازداشتن فرد از کار زشت و ناشایست سه مرحله را درنظر می‌گیرد که بدین شرح است: در مراحل اولیه توصیه می‌کند که با نشان دادن لذت‌های دیگر و بهتر، جلوی اعمال زشت گرفته شود.
در صورت تکرار این اعمال، وی ترس و اندوه و تحت فشار قراردادن را توصیه می‌کند، در صورت تکرار عمل زشت و مفید واقع‌نشدن روشهای مذکور، تنبیه الزامی است.
● دانش‌آموز و تربیت او
فارابی عقل فعال را سرچشمه علوم و معارف می‌داند که انسان با اتصال به او می‌تواند به تمام علوم و معارف دست پیدا کند و از این طریق به سعادت برسد. بنابراین دانش‌آموز باید تمام تلاش خود را به کار گیرد تا به این منبع عظیم علم، متصل شود و از پرتو نور او، چشم خود را روشن کند.
● تفاوت‌های فردی دانش‌آموزان‌
در آموزش باید به تفاوت‌های فردی دانش‌‌آموزان توجه کرد زیرا از لحاظ استعداد و گرایش به علوم و صنایع با یکدیگر تفاوت دارند. و در درون هر قوم نیز، تفاوت‌های فردی یا گروهی باید ملاحظه شود تا تعلیم و تربیت به نحو سودمندی صورت پذیرد.‌
● توجه به علاقه انگیزه و رغبت دانش‌آموزان‌
فارابی در کتاب <التنبیه علی السعاده> به انگیزه و رغبت به عنوان محرک درک و انجام امور توجه داشته و می‌گوید: باید وسیله‌ای را بشناسیم که با به کارگیری آن جذب از یک طرف به طرف دیگر، یا به وسط بر ما آسان شود، زیرا تفکر به تنهایی بدون این وسیله چه بسا کافی نباشد. فارابی به علاقه انسان در یادگیری بسیار اهمیت می‌دهد و آن را عامل ‌ترقی می‌داند.

نگارنده: نرجس خاتون حاتمی
کارشناس تعلیم و تربیت‌

منبع : روزنامه اطلاعات