جایگاه و نقش آرای مردم در عصر غیبت

امروزه جایگاه و نقش آرای مردم در نظام های دمكراتیك و مردم سالار از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده، و یكی از قوت های نظام های سیاسی و حكومتی عصر حاضر به حساب می آید، از سوی دیگر حكومت ها و دولت هایی كه در این گونه نظام ها دین و ارزش های الهی را نادیده می گیرند و خرد جمعی را جایگزین اوامر و نواهی وحیانی می كنند یكی از بزرگترین ضعف های آنها تلقی می گردد.
پیروزی انقلاب اسلامی طلیعه الگوی جدیدی در عرصه نظام های سیاسی و حكومتی رایج از نوع شرقی و غربی آن بود كه در این رابطه تلفیقی مبارك از مردمسالاری و ارزش های دینی و اسلامی به عمل آورد و امید است با افزایش كارآمدی بتواند همواره برای جهانیان الهام بخش باشد. در این رابطه مقاله حاضر نگاهی دارد به جایگاه و نقش آرای مردم در نظام مردمسالار دینی كه در قالب بیعت و كاركردهای گسترده آن تبیین نموده است. اینك با هم آن را از نظر می گذرانیم.
● مفهوم كاربردی بیعت
بیعت به معنای دست به هم دادن برای واجب كردن فرمانبرداری است.(۱) این واژه یكی از صریح ترین و آشكارترین واژه با كاربرد سیاسی است. اگر در آیات قرآنی كاوشی به منظور دستیابی به واژگان سیاسی صورت گیرد، بی گمان بیعت به این عنوان در صدر می نشیند و هم ردیف واژگانی چون ملك و اولی الامر قرار می گیرد. این واژه با كاربرد سیاسی، اصطلاح خاصی است كه می توان گفت در فرهنگ های سیاسی دیگر نمی توان اثری از آن یافت و تنها واژگانی را می توان یافت كه بخشی از معنای اصطلاح قرآنی را برمی تابد.
بیعت نوعی پیمان میان امت و رهبری جامعه است كه در شرایط خاصی به منظور اهداف خاصی صورت می گیرد و نمی توان آن را هم معنای انتخابات دانست، زیرا تفاوت های جوهری میان دو اصطلاح فوق وجود دارد كه هریك را از دیگری باز می شناساند. در انتخابات آن چه مورد نظر است گزینش آزاد نامزدهای پست های حساس دولتی و اجتماعی از سوی مردم به منظور تصدی مسئولیت برای دوره زمانی مشخص و معین است. شخص انتخاب شونده در برابر انتخاب كننده به عناوینی چون وكالت، مسئول و پاسخ گو است.
در بیعت عناصر و مؤلفه های اساسی وجود دارد كه به شكل روشنی آن را از انتخابات جدا و متمایز می گرداند. از جمله مهم ترین عناصر و مؤلفه ها می توان به مسئولیت دو جانبه اشاره كرد. دو سوی بیعت كننده و بیعت شونده در این پیمان متعهد می شوند در چارچوب معینی و نیز شرایط مشخصی مسئولیت هایی را در قبال یك دیگر و جامعه به عهده بگیرند.
بنابراین بیعت همانند دیگر وظایف و حقوق دو سویه است. به این معنا كه هر حقی مسئولیتی را ایجاد می كند و هر مسئولیتی حقی را به دنبال دارد. این گونه است كه در بیعت برخلاف انتخابات، پیمانی دو سویه همراه با وظایف و حقوق متقابل است. این مطلب در پیمان هایی كه پیامبر بزرگوار اسلام بسته است به خوبی نمایان می شود؛ چنان كه در عهد و پیمان خلافت امیر مؤمنان و سخنرانی های آن حضرت به خوبی تحلیل و تبیین شده است.
● گستره معنایی و اصطلاح بیعت
بیعت از بیع به معنای معامله و مبادله است. در معانی پیمان اطاعت پذیری، میثاق فرمانبرداری (میان امام و امت)، تعهد به خدمت و فرمان پذیری استعمال شده است. در نظام سیاسی اسلام، بیعت نوعی شیوه انتخابی برای تعیین جانشین رسول اكرم(ص) و نیز بیعت حمایت و بیعت اطاعت و مانند آن به كار رفته و مورد توجه قرار گرفته است. در میان اندیشمندان در تعریف اصطلاحی بیعت اختلافاتی وجود دارد كه پیش از بررسی مسایل دیگر به تعاریف ارائه شده می پردازیم.
۱) بیعت عهدی از سوی شخص بیعت كننده برای همكاری و همراهی با یك فرمانده و یا حاكم است، و این غیر از مشروعیت بخشی و دادن حق حاكمیت به یك فرد است.(۲)
۲) ماهیت بیعت عبارت است از انشای ولایت بعد از تحقق و مقاوله و رضایت(۳)
۳) بیعت بر سه نوع است: بیعت الاتباع، بیعت الجهاد، بیعت الخلافه و الامامه (۴)
۴) كاركردهای بیعت در سه محور است: كارآمدی، اعمال ولایت و فعلیت بخشیدن به ولایت.(۵)
۵) ابن خلدون بیعت را نوعی معاهده بر اطاعت از امر و حاكم تعریف می كند. (۶)
۶) درگذشته، پذیرش مردمی و مقبولیت در قالب «بیعت» پدیدار می گشت. (۷)
۷) بیعت، رابطه ای اخلاقی- حقوقی و سیاسی خاصی میان مردم و رهبر سیاسی آنهاست و مفاد آن را تعهد بر اطاعت و پیروی مردم از رهبرشان تشكیل می دهد. (۸)
● شرایط و خصوصیات بیعت
یكی از بحث های مهم، درباره بیعت در میان اندیشمندان و عالمان سیاسی مسلمان، بحث لزوم و حدود و شرایط بیعت است. آن چه مسلم است، نقض بیعت از محرمات بوده و در قرآن از آن به عنوان «نكث» مذمت شده است: فمن نكث فانما ینكث علی نفسه؛ هر كسی پیمان شكند برضد خود پیمان شكسته است. (۹)
برخی از فقها برای اثبات لزوم بیعت با توسعه در مفهوم وكالت، بیعت را نوعی از وكالت شمرده اند، كه در واقع بیعت كننده موكل و رهبر وكیل است و این وكالت در چارچوب پیمان لازم است، در حالی كه براساس نص صریح قرآن بیعت نوعی بیع لازم است كه لزوم آن مانند هر نوع بیع دیگر به مفاد مبایعه- كه در این جا پیمان وفاداری و اطاعت پذیری است- ثابت می شود. بنابراین دیگر نیازی به تكلف اندراج بیعت تحت وكالت برای اثبات لزوم آن نیست.
● ویژگی های بیعت
برای بیعت ویژگی های بیان شده است كه در این جا به برخی از مهم ترین آن ها اشاره می شود:
الف) نهادی سیاسی و امضایی است؛ بنابراین ریشه عقلایی دارد و حكمی تأسیسی نیست؛ هر چند كه قرآن این اصطلاح را همانند دیگر اصطلاحات موجود عقلایی در یك فرآیند زمانی بازسازی مفهومی كرده و دامنه و گستره آن را نسبت به آن چه كاربرد پیش از وحی بوده، كاهش و یا افزایش داده و با شكلی جدید با مفاهیمی نوین درآورده است.
ب) اختیاری است؛ به این معنا كه در بیعت عنصر اساسی اختیار همانند دیگر پیمان ها مراعات شده است و كسی مجبور نیست تا پیمان بیعت را با رهبر ببندد.
ج) ضمانت اجرایی دنیوی ندارد؛ به این معنا كه اگر كسی بر خلاف پیمان خود عمل كرد به عنوان پیمان شكن مواخذه و مجازات كیفری در این دنیا و به دست حكومت و حاكمیت نمی شود؛ هر چند كه به جهت نكث پیمان از گزند عذاب آخرت در امان نخواهد ماند.
د) بیعت كننده باید افزون بر بلوغ طبیعی و جنسی دارای بلوغ سیاسی و اجتماعی باشد. این بدین معنا خواهد بود كه افزون بر شرایط عمومی تكلیف این تكلیف خاص از ویژگی های منحصر به فردی برخوردار است كه شرایط عمومی كفایت نمی كند و لازم است كه شرایط خاصی نیز احراز شود.
هـ) بیعت شونده باید مرضی الهی و مشروع دینی باشد؛ بنابراین افزون بر رضایت و مشروعیت سیاسی و قانونی كه از طریق بیعت كسب می شود، باید مشروعیت دینی نیز احراز شود؛ از این روست كه بیعت با فردی شراب خوار و فاسق هر چند كه از مشروعیت قانونی برخوردار شود و از نظر سیاسی وجاهت یابد، به جهت فقدان شرط اولی و نخستین نمی تواند بیعت مشروع دینی شمرده شود.
و) موضوع بیعت شرعاً مجاز و عملاً مقدور باشد؛ بنابراین بیعت با شخص برای اقدام به جنگ ضداهل جزیه و یا تجاوز و تعدی جایز و مشروع نمی باشد و فاقد وجاهت شرعی و نیز قانونی می باشد.
ز) عمل به مفاد بیعت واجب تكلیفی (حكم شرعی همانند دیگر احكام پنج گانه) و اخلاقی و شاید حقوقی است. زیرا از آن جایی كه بیعت قراردادی شرعی و قانونی و لازم میان مردم و رهبر است قابل نسخ و نقض از سوی مردم و بیعت كنندگان نیست؛ ولی می تواند از ابتدا محدود و مقید شود. (فتح آیه۱۰) البته رهبر می تواند آن را یك طرفه فسخ نماید و بیعت را از گردن مردم بردارد؛ چنان كه اباعبدالله الحسین(ع) این گونه عمل كرد و در شب عاشورا با كسانی كه با وی پیمان حمایت بسته بودند رو كرد و گفت: من بیعت را از گردن شما برداشتم و در قبال من مسئولیتی ندارید و می توانید بروید.
ح) به لحاظ حكم وصفی و حقوقی برای طرفین الزام آور است؛ و هیچ یك از طرفین نمی تواند خلاف مفاد پیمان عمل كند.
ط) این پیمان همانند دیگر پیمان ها و خرید و فروش و قراردادها با عمل و قول واقع می شود؛
ی) با حق رأی و انتخاب تمایز جوهری دارد.
ك) بیعت در حقیقت پیمان شرعی و عهد و میثاق با خداوند است؛ (مائده آیه۷) هر چند كه هر چند كه دست در دست ولی خدا می نهند و با او بیعت می بندند (فتح آیه۱۰)
ل) از شروط تأثیرگذاری اخروی بیعت، وجود اخلاص در بیعت كننده است، زیرا پیمانی ایمانی است كه با خداوند بسته می شود و در صورت فقدان اخلاص در بیعت كننده، پیامدهای پاداشی این عمل برای او ثبت نمی شود و آثار اخروی به همراه نخواهد داشت. این شرط به خوبی نشان می دهد كه در نگرش اسلامی و قرآنی بیعت كه امری سیاسی و اجتماعی می باشد بیرون از چارچوب های اخلاقی و ایمانی قرار نمی گیرد و تنها به امری صرف سیاسی تبدیل نمی شود.● كاربردهای بیعت در عصر غیبت
بیعت در زمان غیبت در حكومت اسلامی دارای سه نقش اساسی است:
الف) كارآمدی؛ به این معنا كه از عوامل كارآمدی نظام و دستیابی به اهداف پشتوانه مردمی است كه از طریق بیعت كسب می شود. دولت اسلامی با بیعت و تجدید آن می توان عنصر روانی داخلی را برای حركت های عظیم به دست آورد.
از این رواست كه در اسلام افزون بر بیعت اصلی تأسیسی كه به معنای ایجاد ولایت سیاسی افزون بر دینی در شخص خاص است، بیعت های مجدد و مشخص دیگری مورد تأكید قرار گرفته كه در شرایط حساس برای اهداف خاصی گرفته می شود. از جمله این بیعت ها می توان به بیعت آمادگی نظامی همانند بیعت رضوان اشاره كرد.
در این بیعت كه در سرزمین حدیبیه زیر درختی به نام سمره (۱۰) انجام شد مؤمنان متعهد شدند با مشركان مكه بجنگند و از میدان نبرد فرار نكنند. این بیعت پس از آن بود كه قریش فرستاده پیامبر(ص) را به بند كشیده و شایعه كشتنش به آن حضرت و مؤمنان رسیده بود. در آیه۱۸ سوره فتح خداوند خشنودی خود را از مؤمنان به جهت این پیمان و بیعت بیان فرموده است كه از این رو این بیعت به بیعت رضوان مشهور شده است و به جهت آن كه در سرزمین حدیبیه انجام شده، بیعت حدیبیه و از آن جایی كه در زیر درخت سمره صورت گرفته به بیعت شجره نیز مشهور شده است.
در سال های اخیر پس از آن كه امت با امام خمینی(ره) بیعت بستند بارها با روش های مختلف چون تظاهرات و اجتماع انبوه در سطوح شهرها و میادین بیعت مجدد آمادگی و وفاداری را انجام داده اند كه این شیوه برخاسته از شیوه رفتاری مؤمنان صدر اسلام با پیامبر(ص) می باشد. در چند سال اخیر نیز بیعت حمایت و وفاداری نسبت به مسئله هسته ای از سوی مؤمنان و امت صورت گرفته است كه موجب كارآمدی دولت و دولتمردان در این عرصه و پشتوانه سیاسی، روانی دولت گردیده است.
ب) شرط اعمال ولایت از سوی فقیه: ولی فقیه هرچند كه از مشروعیت دینی برای ولایت به صورت مطلقه و یا مقیده برخوردار می باشد ولی اعمال ولایت سیاسی نیازمند عنصر بیعت است. هیچ كسی از فقیهان جامع شرایط فتوا و رهبری نمی تواند بدون عنصر بیعت اقدام به اعمال ولایت در جامعه نماید، چنان كه پیش از امام خمینی برخی از فقیهان تنها در محدوده های جغرافیایی و حوزه های مشخص اجتماعی و سیاسی با پشتوانه مردمی اعمال ولایت سیاسی و شرعی می كردند كه از آن جمله حجت الاسلام شفتی در اصفهان بود. این اعمال ولایت به جهت بیعت و پشتوانه مردمی انجام می شد.
امام خمینی نیز پس از كسب بیعت عموم مردم نفوذ كلمه توانست به اعمال ولایت دراین حوزه ها اقدام نماید. بنابراین نقش بیعت درعصركنونی را همانند عصر حضور درجواز اعمال ولایت باید دانست. در عصر حضور با آن كه امام معصوم (ع) از ولایت و امامت و خلافت شرعی برخوردارد بود به جهت فقدان عنصر بیعت و حمایت مردمی از اعمال ولایت سیاسی و اجتماعی خودداری می ورزید؛ زیرا بدون پذیرش امت، امكان تحقق ولایت سیاسی وجود ندارد و اعمال قدرت نمی تواند صورت بگیرد.
ج) فعلیت بخشیدن به ولایت فقیه؛ به این معنا كه ولایت شرعی معصوم (ع) و درزمان ما ولایت شرعی فقیه كه از سوی معصوم تفویض شده است در صورتی فعلیت می یابد كه عنصر بیعت درآن فراهم آید و مردم آن ولایت را به فعلیت تبدیل كنند.
اگر برای مشروعیت سیاسی افزون بر توجیه عقلانی و عقلایی، و شرعی عنصر و مولفه ای دیگری لازم و ضروری باشد عنصر مقبولیت است. به این معنا كه مقبولیت می توان به عنوان عنصر فعلیت بخش مشروعیت سیاسی و شرعی عمل نماید. درعصر غیبت مردم با اقبال عمومی به سوی ولی فقیه شرعی وی را به سوی حكومت و اجرا سوق می دهند بار تكلیف اجرای حدود و وظایف را بر دوش وی می نهند. بنابر این بیعت به عنوان عنصر فعلیت بخش عمل می كند.
● بیعت زنان
یكی از انواع بیعت خاص، بیعت زنان است. البته مفاد آن هرچند كه به نظر با مفاد بیعت عام و یا خاص دیگر فرق می كند و متمایز است ولی در عنصر اصلی هیچ گونه تمایزی را نمی توان اثبات كرد. در این بیعت نیز به عناصر وفاداری و حمایت درحوزه های اجتماعی و سیاسی توجه داده شده است.
تنها عنصری كه این بیعت فاقد آن است، عنصر حمایت نظامی است. زنان در بیعت خاص خود متعهد می شوند كه اعمال و رفتار شخصی و اجتماعی خود و خانواده را به گونه ای سامان دهند كه پشتیبان اصلی حكومت قرار گیرند. اگر مردان در جبهه و جهاد به حمایت نظامی پرداخته اند در صورتی می توانند به وظیفه اصلی خود در جهاد عمل كنند كه از نظر روحی و روانی از امنیت و آرامش خاصی نسبت به خانواده برخوردار باشند.
هر حركت اجتماعی و فعالیت سیاسی و نظامی مردان برای دفاع از اصل خانواده و كیان آن و نیز حمایت از باورها و ارزش های اساسی انجام می گیرد. اگر مردان در خانه و خانواده احساس خطر كنند، امكان دفاع و حمایت از دولت را نخواهند یافت و توان و نیروی ایشان صرف خانه به جای میدان سیاست و نظامی می شود. هزینه افزایش یافته و فرصت ها از دست می رود، از این روست كه قران بر بیعت زنان تاكید خاصی می كند و با آوردن جزئیات این پیمان و بیعت می كوشد تا مردم را به اهمیت و جایگاه بیعت زنان و ارزش حضور ایشان دراین حوزه ها برای حفظ ارزش ها و دولت اسلامی یادآور شود.
در این پیمان نامه آمده است كه زنان متعهد می شوند تا از هرگونه آشوب اجتماعی و روانی خودداری كنند و به تهمت ها و افتراها دامن نزنند. از زنا و فروپاشی خانه و خانواده خودداری كنند و حریم خانه را از آسیب و خطر دور سازند.
درهنگامه حضور مردان درجبهه و عرصه اجتماعی و سیاسی سرقت و دزدی نكنند و اموال شوهر را به غارت نبرند و یا به اموال دیگران دست درازی نكنند. به جهت عدم حضور شوهر و كمبود درآمد و یا مسائلی از این دست به فرزندكشی اقدام نكنند و در امور خیر و نیك مشاركت داشته و اصول ارزشی اسلام و قرآن چون توحید را فدای شرك نسازند. (ممتحنه آیه ۱۲) این ها اصول اساسی است كه قرآن برای بیعت بیان داشته است. این اصول و مبانی هم چنان درعصر غیبت می تواند كاركردهای سیاسی و اجتماعی خود را نشان دهد.
در جهان معاصر بیعت خاص به علل و عواملی اهمیت و جایگاه ویژه ای گرفته است.به نظر می رسد كه برای تقویت كارآمدی نظام در سطح داخلی و بین المللی بهره گیری از بیعت به عنوان عامل تاثیرگذار نباید مورد غفلت قرارگیرد. چنان كه برای نقش آفرینی زنان در حوزه های مورد تایید قرآن نیز می توان از بیعت به خوبی بهره جست. امید آن كه با تقویت و استفاده درست از عناصر و مولفه های دینی پذیرفته شده ای چون بیعت بتوان در دوران بحران جهانی و ظلم و استبداد جمعی برخی ملل جهان از ایمان امت به خوبی در جهت مقابله بهره مند شد.

(۱) مجمع البیان، طبرسی، ج ۱ و ۲ ص ۶۲۴
(۲)مسأله شناسی مطالعات اسلامی، دكتر صادق حقیقت، ص .۷۵
(۳) همان پیشین، ص .۲۰۱
(۴) همان پیشین، ص .۲۰۱
(۵) همان پیشین، ص .۲۰۲
(۶) مقدمه ابن خلدون، ص .۷۱۹
(۷) نگاهی به مفهوم مقبولیت در نظام سیاسی اسلام، نصرالله سخاوتی، معرفت شماره ۵۵،ص .۴۷
(۸) ماهیت بیعت از منظر شیعه، احمد دیلمی، حكومت اسلامی، شماره ۹، ص .۸۲
(۹) فتح، ۱۰
(۱۰) مجمع البیان ج ۹ و ۱۰ص ۱۷۶
علی پوریا

منبع : روزنامه کیهان