قلعه‌دختر (قیز قلعه)

ایران به واسطه موقعیت مناسب جغرافیایی خود همواره در معرض تاخت وتازهای بیگانگان و اقوام مهاجم بوده است. در این میان ساکنان نجد ایران برای مصون داشتن خود از گزند انیران به ساخت قلعه‌های محکم و قوی اقدام می‌کرده‌اند به گونه‌ای که هنر قلعه سازی آن هم در مناطق کوهستانی و صعب العبور از جمله هنرهای بی‌بدیل ایرانیان بوده است که نمونه‌هایی از آن را می‌توان در ارتفاعات زاگرس و البرز و حتی مرکز ایران مشاهده کرد. در این میان وجود قلعه‌هایی با عنوان دختر در مناطق مختلف قابل مشاهده است که یکی از معروف‌ترین آن قلعه‌دختر در استان فارس می‌باشد که مربوط به دوره ساسانی می‌شود.
قلعه‌دختر یا قیز قلعه هم یکی دیگر از این قلا‌ع مرتفع ایران می‌باشد که در استان مرکزی قرار دارد و در نوع خود دارای ابعاد معماری و هنری می‌باشد.عظمت بنا و فلسفه وجودی ساخت آن در این منطقه به حدی جالب است که می‌توان از آن به عنوان یکی از منابع مهم جذب گردشگر بین‌المللی به استان مرکزی و همچنین معرفی دستاوردهای معماری ملی و باستانی ایران قدیم اشاره کرد. ‌
قصر، عبادتگاه ودژ دفاعی قلعه‌دختر ساوه بر روی صخره بلندی مشرف به دشت ساوه بنا شده که از سه طرف شرق، غرب و جنوب به وسیله صخره‌های متعدد دیگری احاطه شده‌است. از نمای شمالی قلعه سه قله صخره‌ای بلند مشاهده می‌شود که قصر و قلعه در نوک قله‌ای که در وسط قرار گرفته ساخته شده و این قلعه از جاده ساوه به همدان و از تمامی دشت و شهر ساوه قابل رویت است. ‌
در دو طرف صخره قیز قلعه دو رودخانه کوچک جاری است، رودخانه ضلع شرقی دائمی، اما رودخانه‌ای که در ضلع غربی قرار دارد به صورت فصلی است. نزدیکترین آبادی به قلعه، روستای قیز قلعه است که از منابع آبی این دو رودخانه تغذیه می‌شود، بعداز قیزقلعه، روستای سرخده ‌است که در کنار رودخانه قره‌چای قرار دارد و قلعه از روی پل سرخده به راحتی قابل دید است. ‌
قلعه از دو بخش اصلی دژدفاعی و قصر تشکیل شده که در مجموع حدود سه هزار متر مربع مساحت دارد. برای رسیدن به قلعه می‌توان با وسیله نقلیه سواری تا پای دامنه صخره رفت و سپس مسافتی حدود ‌ ۳۰۰‌متر را باید پیاده طی کرد تا به دروازه اصلی ورود به قلعه رسید. دروازه ورودی در ضلع‌شرقی صخره قرار دارد که بعد از عبور از رودخانه کوچک، بقایای دیواره دروازه که از سنگ و ساروج ساخته شده است دیده می‌شود. ‌
با عبور از این دروازه باید حدود۱۰۰ متر دامنه شیب‌دار ضلع جنوب شرقی صخره را برای رسیدن به نوک قلعه که ساختمان اصلی قصر(نیایشگاه) قرار دارد را طی نمود، شیب دامنه جنوب شرقی حدود ۶۰‌ درصد است. ‌
تمامی دیواره صخره به صورت پرتگاه می‌باشد و هر نقطه‌ای که احساس می‌شده می‌توان از آن عبور نمود با سنگ وساروج تا بالا‌ی صخره بسته شده است، به طوری که هیچ راه نفوذی از سه ضلع شمالی، شرقی و غربی به درون قلعه وجود ندارد. ‌
ورود به قلعه از طریق چند راه پله سرپوشیده صورت می‌گرفته که با مهارت ویژه‌ای استتار شده‌اند و استتار راه پله‌ها با ساختن دیواری از لا‌شه سنگ و ساروج درست در امتداد دیواره‌های صخره صورت گرفته است. ‌
پنج راه‌پله پشتی بنا و دو راه‌پله درغرب بنا که درکنار پرتگاه در ارتفاع چندمتری از سطح رودخانه ساخته شده به اتاق‌های تعبیه شده در دل صخره منتهی می‌شوند. ازپله‌های پشت بنا برای ورود و خروج محافظان و نگهبانان استفاده می‌شده و از پله‌های غربی برای ورود و خروج مقامات به‌داخل قلعه و حمل آذوقه استفاده می‌شده‌است. در مقابل راه پله‌های غربی و بر روی صخره مقابل راه باریکی وجود دارد که محل رفت وآمد ساکنان قلعه بوده و اتاق‌های قلعه تو در تو و به‌یکدیگر ارتباط داشته‌اند. ‌
باتوجه به ارتفاع دیواره و طاق‌های فرو ریخته احتمال می‌رود که بنای قصر دارای طبقه دوم‌وسوم هم بوده و در سمت دروازه ورودی، بنای دیگری وجود دارد که احتمالا‌ برای عبادتگاه مورد استفاده بوده و این مکان دارای محرابی به سوی دشت ساوه (دریاچه قدیمی ساوه) و در جهت خلا‌ف قبله می‌باشد. در اطراف کاخ اصلی حفره‌های متعددی برای ذخیره آب ساخته شده و لوله‌های سفالی شکسته‌ای در این مجموعه یافت شده که نشانگر استفاده از شبکه آبرسانی و فاضلا‌ب می‌باشد. ‌
بنای قیز قلعه کاملا‌ بر دشت ساوه مسلط بوده و دارای چهار برج دیده‌بانی در ضلع شمالی، غربی و شرقی است که از میانه صخره تا بالا‌ی آن با سنگ و ساروج کار شده‌است، اما از نظر قدمت و کاربرد بنا، بر اساس اسناد و مدارک تاریخی و تحقیقات به‌عمل آمده درخصوص قلعه‌های دختر ساخته شده درایران می‌توان به سوابق معابد آناهیتا و مهر پرستی ایرانیان اشاره نمود. ‌ بر اساس این تحقیقات، قلعه‌دختر ساوه نیایشگاهی برای عبادت و احترام به آب و ناهید در پیش از اسلا‌م و قبل از خشکیدن دریاچه ساوه در دوره ساسانیان بوده، محراب ساخته شده بر روی دریاچه قدیمی ساوه در قلعه این احتمال را بیشتر می‌کند.

منبع : روزنامه اعتماد ملی