جغرافیای تاریخ استان ، استان هرمزگان

جغرافیای تاریخی استان هرمزگان با تاریخ و جغرافیای خلیج‌فارس درهم آمیخته است. تا قرن چهارم پیش از میلاد، مدارك پراكنده‌ای بر پایه نوشتارهای تاریخ‌نگاری یونانی درباره خلیج‌فارس وجود دارد. ظاهراً در دوران بسیار كهن،‌ اقوامی در سواحل غربی خلیج‌فارس و دشت‌های جنوبی و غربی ایران می‌زیسته‌اند. شواهدی نیز مبنی بر پیدایش و توسعه دریانوردی در آن دوران وجود دارد. از جمله می‌توان به دریانوردی بابلیان در قرن هفتم پیش از میلاد، در خلیج‌فارس اشاره كرد. نخستین مدرك قطعی درخصوص دریانوردی در خلیج‌فارس، به زمان «نئارخورس» یا «نئارك»، دریاسالار اسكندر مقدونی، مربوط است. اسكندر پس از فتح سرزمین‌های اطراف رودخانه سند (هندوستان) ظاهراً از طریق مصب رودخانه سند و دریا، به سوی مكران و تنگه هرمز و خلیج‌فارس حركت كرد و در سال 326 قبل از میلاد، از دهانه رودخانه سند گذشت؛ ولی طوفان و امواج سهمگین دریا وی را مجبور به بازگشت نمود.
اسكندر،‌ دریاسالار خود به نام نئارك (نئارخوس) را به عنوان سرپرست ناوگان دریایی رهسپار خلیج‌فارس كرد. نئارك پس از عبور از سواحل مكران، به بندر هرمز یا میناب كنونی رسید. نئارك در خلیج‌فارس به جزیره خالی از سكنه‌ای به نام «بارقانا» كه گفته می‌شود همان جزیره «هرمز» یا «لارك» یا «اوآراكنا» و یا «كیش» كنونی است،‌ رسید. نئارك چنین گفته است كه هیچ‌یك از سواحل را در طول سفر دریایی خود مانند سواحل خلیج‌فارس آباد و مزروع ندیده است.
تاریخ مكتوب بندر هرمز از زمان اردشیر بابكان آغاز می‌شود. مورخین شرقی و اروپایی چنین گفته‌اند كه روزگار آبادانی بندر هرمز طی سال‌های 241-211 میلادی بوده؛ ولی پس از ظهور اسلام و سقوط دولت ساسانی، به عنوان یكی از مهم‌ترین مراكز دادوستد شرق معروفیت پیدا كرده است.
در سال‌های 750-661 میلادی، منطقه خلیج‌فارس جزو قلمرو خلافت اموی و سپس جزو قلمرو خلافت عباسی (در سال‌های 1285-750 میلادی) بوده است. از اواخر قرن هشتم میلادی كه دوران شكوفایی خلافت عباسی بود، دادوستدهای دریایی رونق بسزایی یافت. بسیاری از مورخین، این راه دریایی را با اهمیت‌تر از جاده‌ معروف ابریشم یا شاخه مهمی از آن می‌دانند.
ماركوپولو، جهانگرد مشهور ایتالیایی در سال‌های 1272 و 1293 میلادی از بندر هرمز دیدن كرد. وی گزارش كرده است كه جواهرات ایران،‌ عاج و ابریشم هند و چین و مروارید بحرین در بازارهای بندر هرمز خرید و فروش می‌شده است.
در سال 1300 میلادی سیف‌الدین - پادشاه بومی بندر هرمز - از ترس حمله مغول‌ها، بندر هرمز را ترك و به جزیره هرمز (جردم) عزیمت كرد و در آنجا شهر دیگری بنا نهاد.
در سال 1453 میلادی هنگامی كه قسطنطنیه به دست سلطان محمد فاتح سقوط كرد، ارتباط زمینی اروپاییان با آسیا گسسته شد. در سال 1497 میلادی، برای اولین بار استعمارگران غربی به فرمانروایی «واسكودوگاما» در بنادر خلیج فارس پیاده شدند.
در سال 1506 میلادی پرتغالی‌ها به عنوان محافظت از منافع پرتغال در برابر تجار مصری و ونیزی، به رهبری «آلفونسو آلبوكرك» با هفت كشتی جنگی جزیره هرمز را محاصره نمودند. بندر هرمز در این زمان، كلید تجاری خلیج‌فارس محسوب می‌شد و راهِ ادویه از كنار همین بندر در تنگه هرمز عبور می‌كرد. سقوط هرمز كه از نظر تجاری و نظامی برای دولت ایران اهمیت داشت، به جدا شدن هرمز از ایران و تسلط پرتغالی‌ها بر تنگه هرمز و وضع مالیات برای عبور كشتی‌ها گردید. شاه‌اسماعیل صفوی كه در صدد اعاده مالكیت ایران بر هرمز بود به سبب گرفتاری‌های ناشی از جنگ با عثمانیان، به بیرون راندن پرتغالی‌ها موفق نشد و پیمانی با آنان منعقد نمود كه به موجب آن پرتغالی‌ها می‌بایست در لشكركشی به بحرین، شاه‌اسماعیل را مساعدت می‌‌كردند. با این پیمان تسلط پرتغالی‌ها بر خلیج ‌فارس تا مدتی تثبیت شد؛ ولی شاه‌عباس بزرگ با كمك قوای انگلیس، حاكمیت پرتغالی‌ها بر خلیج فارس را پایان داد. هلندی‌ها در سال 1004 هـ.ق تجارتخانه‌ای در بندرعباس تأسیس كردند و به دنبال آن رقابت، بین هلند و انگلستان شدت گرفت. در اواخر دوره سلطنت شاه صفوی،‌ دولت ایران به لغو معافیت گمركی واردات و صادرات هلندی‌ها اقدام كرد. هلندی‌ها به حصار جزیره قشم هجوم آوردند و برای جلوگیری از تجارت انگلیس، چند كشتی جنگی به تنگه‌ هرمز و بندرعباس اعزام كردند. دولت ایران ضمن تقاضای صلح، به هلندی‌ها اجازه داد كه در هر نقطه‌ای از ایران به تجارت ابریشم اقدام كنند و از معافیت گمركی در واردات برخوردار شوند. در همین زمان، با تیره شدن روابط بین هلند و انگلیس در اروپا، هلندی‌ها به كشتی‌های انگلیس در جاسك حمله كردند و قشم را به دست گرفتند؛ بندرعباس را گلوله‌باران كردند؛ دژ مستحكمی را در نزدیكی تجارتخانه خود در بندرعباس احداث نمودند؛ برای نزدیكی بیش‌تر با دهانه خلیج‌فارس تأسیسات تجاری خود را به جزیره خارك منتقل كردند و از پرداخت اجاره‌بهای خارك به میرمهنا، حاكم بندر ریگ و جزیره خارك خودداری نمودند. میرمهنا در سال 1765 میلادی به هلندی‌ها حمله برد، دژ آن‌ها را تسخیر كرد و آنان را از جزیره بیرون راند. بدین ترتیب هلندی‌ها كه مركز تجاری خود را از بندرعباس برچیده بودند، عملاً از خلیج‌فارس خارج شدند.
با تشكیل و رسمیت یافتن كمپانی هند شرقی، دولت انگلیس سیاست گسترده استعماری خود را علیه ایران به كار گرفت و در اندك مدتی بر سراسر سواحل خلیج‌فارس تسلط یافت. دولت انگلیس و عمال كمپانی هند شرقی با نیرنگ، از اتحاد قدرت‌های محلی جلوگیری كردند و با ایجاد جنگ‌های منطقه‌‌ای، موجبات ضعف آن‌ها را فراهم آوردند. در این دوره، سیاست انگلیس در خلیج فارس ایجاد شیخ‌نشین‌های متعدد و كوچك بود تا از اتحاد آن‌ها در مقابل خود جلوگیری كند.
خلیج‌فارس بعد از جنگ جهانی اول، نه تنها به عنوان یك معبر دریایی تجاری بسیار مهم، بلكه به عنوان بزرگ‌ترین كانون نفت و منبع مهم رشد صنایع، اهمیت اقتصادی و استراتژیكی فراوانی یافت؛ به طوری كه كلیه طرف‌های تجاری خارجی ایران به ویژه انگلیس با جدیت تمام تلاش كردند حضور فیزیكی خود را در خلیج‌فارس حفظ كنند.
موقعیت استراتژیكی استان هرمزگان، در دهه‌های بعدی نیز توجه ویژه به این منطقه را برای دولت‌ها و كشورهای خارجی الزامی می‌ساخت.
در زیر، فشرده‌ای از پیشینه تاریخی مناطق مهم استان آورده می‌شود تا سیمای تاریخی و سیاسی این خطه از كشور پهناور ایران،‌ بیش از پیش روشن گردد: